Συνεχίζουμε και σήμερα με το τέταρτο και τελευταίο μέρος της παρουσίασης ορισμένων από τις θεωρητικές προσεγγίσεις στο χώρο της οικολογίας, χωρίς να τις έχουμε εξαντλήσει, με την υπόσχεση ότι σύντομα θα επανέλθουμε.

Ο δυτικός πολιτισμός από τη γένεσή του χαρακτηρίζεται από ένα δυϊσμό που αντιπαραθέτει το πνεύμα με την ύλη, την ψυχή με το σώμα, τον άνθρωπο με τη φύση, την υποκειμενικότητα με την αντικειμενικότητα, τη λογική με το συναίσθημα κτλ. Ο δυϊσμός αυτός συνδέεται με τις κοινωνικές διαιρέσεις που διατρέχουν την ιστορία των τελευταίων αιώνων, όπως: κυβερνώντες εναντίον κυβερνώντων, πλούσιοι εναντίον φτωχών, άνδρες εναντίον γυναικών, πολιτισμένοι εναντίον αγρίων, πόλη εναντίον περιφέρειας και εν τέλει εξουσιαστές εναντίον εξουσιαζομένων. Σε αντίθεση με αυτόν το δυϊσμό η κοινωνική οικολογία, με βασικό θεμελιωτή τον Bookchin προτείνει τη δυναμική ενότητα της διαφοράς, όπου η ισορροπία επιτυγχάνεται με συνεχώς μεταβαλλόμενες διαφοροποιήσεις. Η σταθερότητα είναι συνάρτηση της πολυπλοκότητας και της ποικιλομορφίας και όχι της απλότητας και της ομοιογένειας. Η εξέλιξη, σύμφωνα με τη θεώρηση αυτή, αποσκοπεί στην επέκταση αυτής της διαφοροποίησης. Οι διαφοροποιήσεις δεν αφορούν αποκλειστικά τη βιοποικιλότητα, αλλά και τον πλούτο των αξιών.

Υπάρχει μια αέναη προσπάθεια για την εξέλιξη - όχι απλά η κίνηση της ύλης - με χαρακτηριστικό γνώρισμα την αυξανόμενη ικανότητα για αυτο-οργάνωσησε ολοένα και πιο σύνθετες μορφές ζωής. Στη φύση κάθε στάδιο αυτής της εξέλιξης ενσωματώνεται στα επόμενα στάδια. Κάθε φαινόμενο έχει τις ρίζες του στη φύση και την ιστορία. Ελευθερία, για την κοινωνική οικολογία, σημαίνει αυτό-καθορισμός. Υπό την έννοια αυτή η ελευθερία βρίσκεται σε κάποιο βαθμό σε όλα τα επίπεδα του «είναι». Από τις απλές τάσεις του ανθρώπου, μέχρι τις πολύπλοκες διαδικασίες αυτοπραγμάτωσής του, των κοινωνιών, των οικοσυστημάτων και της ίδιας της βιόσφαιρας. Η ελευθερία στην πιο σπερματική μορφή της βρίσκεται στις κατευθυντήριες τάσεις της ζωής και ιδιαίτερα στις καταβαλλόμενες από τους οργανισμούς προσπάθειες να παραμείνουν ο εαυτός τους, αντιστεκόμενοι σε εξωτερικές δυνάμεις πίεσης που επιχειρούν να τους αλλοιώσουν.

Δεν εξελίσσονται μόνο τα είδη, συνδυασμένα και συμβιωτικά, αλλά και το οικοσύστημα ως σύνολο, με τα είδη που το αποτελούν, παίζοντας τον ευρύ ρόλο του συνόλου προς τα μέρη αυτού. Η προοδευτική ανάπτυξη της ελευθερίας εξαρτάται από την ύπαρξη της συμβιωτικής συνεργασίας σε όλα τα επίπεδα. Η εξελικτική-ολιστική αντίληψη της κοινωνικής οικολογίας για τα οργανικά συστήματα και την πορεία τους έχει μεγάλη σημασία για την πολιτική και την ηθική. Μόνο αν κατανοηθεί η θέση της ανθρωπότητας στη φύση και τις διαδικασίες της μπορεί να κριθεί με επάρκεια το αξιακό σύστημα. Η αξιολόγηση και η αναζήτηση του «καλού» μπορεί να ιδωθεί μόνο ως μέρος της διαδικασίας γένεσης και εξέλιξης της φύσης. Από οικολογική οπτική η επίτευξη του «πλανητικού καλού» δεν είναι το άθροισμα των επιμέρους καλών που επιτυγχάνουν τα όντα. Η βιόσφαιρα είναι ένα όλον, μέρη του οποίου αποτελούν τα όντα και μια κοινότητα, της οποίας είναι μέλη. Το πλανητικό καλό μπορεί να ιδωθεί μόνο μέσω ενός μη ανταγωνιστικού και ολιστικού τρόπου. Δεν πρέπει να υποτιμήσουμε το ρόλο του ανθρώπου προς αυτήν την κατεύθυνση εξαιτίας των ικανοτήτων του στην υποβοήθηση της εξελικτικής ανάπτυξης και της συνεργασίας του με τη φύση, αφού αποτελεί την πλέον αναπτυγμένη σφαίρα του «είναι» που εμφανίστηκε μέχρι σήμερα στη Γη.

Η κοινωνική οικολογία δεν πρεσβεύει ούτε τον ανθρωποκεντρισμό που καθιστά τον άνθρωπο μοναδικό σκοπό της φύσης, ούτε όμως και το βιοκεντρισμό που αγνοεί την εξελικτική ανάπτυξη χάριν της βιολογικής ισότητας όλων των ειδών. Αναφέρεται στον οικοκεντρισμό. Δηλαδή απαιτεί από τον άνθρωπο να τοποθετήσει το δικό του «καλό» εντός του ευρύτερου πλαισίου του πλανητικού «καλού» και να μετασχηματίσει τη λογική του σε πλανητική λογική. Ο Bookchin αναφέρει ότι ο ρόλος της οικολογικής ηθικής είναι να μας βοηθήσει να διακρίνουμε ποιες από τις πράξεις μας υπηρετούν την προώθηση της φυσικής εξέλιξης και ποιες την εμποδίζουν. Η ανθρώπινη κοινωνία πρέπει να μετασχηματιστεί κάνοντας χρήση της οικολογικής λογικής, ώστε να αποτελέσει ένα κοινωνικό οικολογικό σύστημα, εντός ενός φυσικού οικολογικού συστήματος. Ενα σύστημα βασιζόμενο στην ενότητα, τη διαφορά, τον αυθορμητισμό και τις μη ιεραρχικές σχέσεις.

Κομβικό σημείο της θεωρίας της κοινωνικής οικολογίας αποτελούν οι επικρατούσες μη ιεραρχικές σχέσεις εντός των οικοσυστημάτων, οι οποίες μπορούν να αποτελέσουν προέκταση για την εδραίωση μη ιεραρχικών σχέσεων στην κοινωνία. Δεν υπάρχει ιεραρχία στα οικοσυστήματα, ούτε στη διαδοχή των οικοσυστημάτων όπου διαδραματίζεται η πραγματική ιστορία της φυσικής εξέλιξης. Οι έννοιες «σκληρή» ή «τυραννική» φύση είναι ανθρώπινο κατασκεύασμα, προβολή των δικών μας κοινωνικών σχέσεων πάνω στη φύση. Δεν υπάρχει «βασιλιάς των ζώων» σ' ένα οικοσύστημα (λιοντάρι), ούτε «ταπεινός υπηρέτης» (μυρμήγκι). Σ' ένα οικοσύστημα παίζει εξίσου σημαντικό ρόλο το μυρμήγκι (ανακύκληση στις οργανικές ύλες που διασφαλίζει τη διατήρηση της σταθερότητας της περιοχής), το λιοντάρι κι ο αετός. Η ιεραρχία στην κοινωνία είναι θεσμικό και όχι βιολογικό φαινόμενο. Στα οικοσυστήματα δεν μπορούμε να βρούμε τίποτα που να είναι συγκρίσιμο με τα θεσμοποιημένα συστήματα διοίκησης και υποταγής. Θέτει το ερώτημα εάν μπορούμε να έχουμε την εμπειρία του «άλλου» όχι ιεραρχικά με έμφαση από το ανώτερο στο κατώτερο, αλλά οικολογικά με έναν τρόπο που μοιάζει περισσότερο με τις τροφικές αλυσίδες και λιγότερο με την πυραμίδα. Ο ιεραρχικός τρόπος σκέψης αντικαθίσταται από μια αντίληψη μη κυριαρχίας, σεβόμενης τα άλλα όντα, ανταποκρινόμενης ενεργά με τη μορφή της δημιουργικής και αλληλέγγυας συμβίωσης. Κρίνεται αναγκαία η επικράτηση ενός συστήματος αξιών, που απαντάται στη φύση, που θα στηρίζεται στην αλληλοβοήθεια. Το προφανέστερο των καθηκόντων μας είναι η ανανέωση της φύσης και η δημιουργία οικοκοινοτήτων και οικοτεχνολογιών, οι οποίες θα επαναφέρουν την ισορροπία μεταξύ ανθρώπου και φύσης, αντιστρέφοντας την καταστροφική πορεία της βιόσφαιρας. Μια οικοκοινότητα δε θα αποβλέπει στην κυριαρχία του φυσικού περιβάλλοντός της, αλλά στην ενσωμάτωσή του σ' αυτό ως αναπόσπαστο τμήμα της. Η ανθρώπινη παρέμβαση στο οικοσύστημα και οι επιδράσεις της πρέπει να γίνεται αφού μελετηθούν λεπτομερειακά οι αρνητικές επιπτώσεις τους. Το σύστημα της ανεξέλεγκτης παραγωγής και κατανάλωσης θα πρέπει να σταματήσει και να επικρατήσει μια πραγματική οικο-νομία (ο νόμος του οίκου).

Είναι αυτονόητο ότι ο στόχος για την επίτευξη αρμονίας της φύσης προϋποθέτει την ύπαρξη αρμονίας της κοινωνίας. Η κοινότητα θα ρυθμίζει τις οικολογικές αξίες με απώτερο στόχο την αφοσίωση στην κοινή ζωή. Οι τεχνητές ανάγκες δε θα ικανοποιούνται από τα σημερινά μεγέθη παραγωγής. Οπως επισημαίνει ο John Clark, «μια κοινωνία δεν καταπολεμά τον εθισμό στις βλαβερές ουσίες, διανέμοντας δίκαια ολοένα και μεγαλύτερες ποσότητες από αυτές» (Clark, 1993). Η αφθονία της οικοκοινότητας θα προκύψει από έναν επανασχεδιασμό των αναγκών. Η καλλιεργούμενη οικολογική ευαισθησία θα έχει ως αποτέλεσμα την επίγνωση της σπουδαιότητας του πνευματικού και πολιτισμικού πλούτου, πηγή των οποίων είναι οι ανθρώπινες σχέσεις, η αισθητική απόλαυση, η ανάπτυξη ποικίλων ανθρώπινων δυνατοτήτων, ο αυθορμητισμός, το παιχνίδι οτιδήποτε δε συσχετίζεται με τον παραγωγικό - καταναλωτικό ορθολογισμό. Η απλότητα θα προταχθεί ως αξία, θα δοθεί έμφαση στην πειθαρχημένη ευφυΐα, την ανάπτυξη της προσωπικότητας και την απελευθέρωση της φαντασίας. Προσδιοριστικό χαρακτηριστικό της οικοκοινότητας θα είναι η ανάπτυξη της κοινοτικής κουλτούρας.

Θεμελιώδης μονάδα αποτελεί η τοπική κοινότητα, η οποία θα στηρίζεται σε συνεργατικούς θεσμούς σε όλους τους τομείς, με συνεταιρισμούς αλληλοβοήθειας για τη φροντίδα των παιδιών και την εκπαίδευση, την πολιτισμική δημιουργία, τη διασκέδαση, το παιχνίδι, τη δημιουργικότητα, τη σκέψη, την παραγωγή και την κατανομή. Η όλη οργάνωση δε θα στηρίζεται σε ιεραρχικές δομές, αλλά στην αυτοπραγμάτωση του ατόμου ως ελεύθερου κοινωνικού όντος. Η διαφορετικότητα της έννοιας της πολιτικής στην κοινωνική οικολογία έχει διαφορετική διάσταση, δίνοντας έμφαση στην αποκέντρωση, τον κοινοτισμό, την ανθρώπινη κλίμακα και την άμεση αλληλεπίδραση των πολιτών. Η λήψη αποφάσεων προϋποθέτει την ομοφωνία, αναγνωρίζοντας την αξία και τις ικανότητες όλων των συμμετεχόντων. Αν κάτι τέτοιο είναι ανέφικτο, στόχος είναι η σύνθεση. Η συνέλευση της πόλης και της γειτονιάς, όπως και η ανάδειξη της έννοιας του πολίτη, ο οποίος θα έχει σχηματοποιημένη, σαφή και ολοκληρωμένη αντίληψη για το καλό της κοινότητας, έχουν μεγάλη σημασία. Οι συνελεύσεις στη γειτονιά ή την πόλη δημιουργούν ένα είδος «αγοράς» όπως την αρχαία Ελλάδα, όπου είναι εφικτή η σύνθεση της πολλαπλότητας και η διασαφήνιση του καλού της κοινότητας. Ολόκληρος ο κόσμος πρέπει να σχηματοποιηθεί σε μια παγκόσμια κοινότητα. Μια «κοινότητα των κοινοτήτων» για να μπορέσει να διαφύγει από την καταστροφική του πορεία. Αν δε γίνουμε κοινοτικά όντα, που θα ζούμε σε μια κοινότητα φίλων και γειτόνων, το υπάρχον χάσμα όχι μόνο δε θα γεφυρωθεί, αλλά θα διευρύνεται με τα γνωστά αποτελέσματα. Η εν λόγω θεωρία είναι η πλέον προοδευτική από αυτές που έχουν διατυπωθεί. Ομως υπάρχουν πολλά αναπάντητα ερωτήματα, μεταφυσικές προσεγγίσεις και προφανώς είναι ενδεδυμένη με πολλά ουτοπικά στοιχεία τα οποία είναι ανέφικτο να εφαρμοστούν.