Β'

Προοδευτικός ή δικτάτορας ο Καποδίστριας; Πολλά έχουν γραφεί για το ρόλο του. Οι μεν τον χαρακτηρίζουν ως τραγική φυσιογνωμία, που προσπάθησε να δημιουργήσει κράτος από τα ερείπια, οι δε ως αυταρχικό δικτάτορα που ίδρυσε κράτος σε πλαίσια που καθόριζε η τσαρική πολιτική. Η αλήθεια φαίνεται πως είναι κάπου αλλού και τη βρίσκουμε μέσα από τον ιστορικό υλισμό, όπου σύμφωνα με μια από τις βασικές του αρχές, κάθε γεγονός πρέπει να εξετάζεται μέσα στην εποχή του και όχι με τα κριτήρια της δικής μας εποχής.

Θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι οι εθνικοαπελευθερωτικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα, που οδηγούσαν σε αποσχίσεις από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και δημιουργία ανεξαρτήτων κρατών, οδηγούνταν από δύο τάσεις. Η μία ήταν εμπνευσμένη από τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης και στόχευε σε μια "αγνή δημοκρατία" της "ελευθερίας - ισότητας - αδελφότητας" και πήγαζε κυρίως από τα στρώματα των εμποροναυτικών, ενώ η άλλη καθοδηγούνταν από τις συντηρητικές δυνάμεις και το ως τότε κατεστημένο που αρχικά αντιδρούσε στην επανάσταση, όταν όμως έβλεπε ότι αυτή είχε προοπτική επικράτησης τότε συσπειρωνόταν και προσπαθούσε να πάρει την κατάσταση στα χέρια του.

Συνήθως, μέσα στο γενικότερο παιχνίδι των τότε μεγάλων δυνάμεων (Αγγλίας, Ρωσίας, Γαλλίας και εν μέρει Αυστροουγγαρίας) αποφασιζόταν η "απελευθέρωση" μέσα στα πλαίσια των συντηρητικών στοιχείων τού υπό διαμόρφωση νέου κράτους, και είναι γεγονός ότι η εξουσία περνούσε συνήθως σε χέρια ξένα, με μοναρχικό πλαίσιο. Κανένα από τα νέα κράτη δεν έγινε δημοκρατία (Βουλγαρία, Σερβία, Ελλάδα, Μαυροβούνιο, Ρουμανία κλπ) πολλών δε οι μοναρχίες ήταν ξενόφερτες και κατόπιν κοινών συμφωνιών με τις ξένες δυνάμεις, που ήταν και εγγυήτριες τόσο της μοναρχικής κατεύθυνσης, όσο και των λεπτών ισορροπιών μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων.

Θα πρέπει ακόμη να γνωρίζουμε ότι οι παλιότεροι αγωνιστές, όπως ο Ρήγας Φεραίος, δεν έβλεπαν τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σαν προϋπόθεση προόδου. Αντίθετα, έβλεπαν τη διατήρηση του πολυεθνικού κράτους κάτω από το οποίο ζούσαν, απλά ζητούσαν την αλλαγή του καθεστώτος, από τη φεουδαρχία της οθωμανικής κυβέρνησης, σε μια δημοκρατία στα πλαίσια των αρχών της Γαλλικής Επανάστασης, πάντα όμως σε ένα πολυεθνικό ενιαίο κράτος.

Η Ελλάδα δεν αποτέλεσε εξαίρεση. Δύο βασικά στρώματα αποτελούσαν την τότε κοινωνία, οι εμποροναυτικοί και οι γαιοκτήμονες, και ο καθένας τους συσπείρωνε και άλλα κοινωνικά στρώματα, όπως οι πρώτοι τους αγρότες - κολίγους ή μικροϊδιοκτήτες και οι δεύτεροι τον ανώτερο κλήρο και τους κυβερνητικούς αξιωματούχους (Φαναριώτες κ.ά.) ακόμη και τους διαμορφωμένους ήδη κεφαλαιούχους της διασποράς. Η επανάσταση ξεκίνησε από τους πρώτους, πολεμήθηκε αρχικά από τους δεύτερους και στο τέλος πέρασε στα χέρια τους μετά τον εμφύλιο του 1824-'28. Η κυριαρχία των συντηρητικών στρωμάτων, έκανε πιο εύκολη την αποδοχή του νέου κράτους από τις Μεγάλες Δυνάμεις, που φυσικά προσπάθησε η κάθε μια να βάλει τους δικούς της ανθρώπους.

Η με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου ίδρυση του ελληνικού κράτους, δεν έλυσε και το πρόβλημα της διανομής της κυριαρχίας από τις τρεις κυρίως δυνάμεις (les trois putanes τις ονόμαζαν οι Ελληνες, παραφράζοντας το les trois puissances) και προσωρινά τοποθετήθηκε ως κυβερνήτης ο Ιωάννης Καποδίστριας, άνθρωπος του τσάρου, και εγγυημένος εχθρός των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης, που επιτέλους είχαν καταφέρει να χειραγωγήσουν. Το ποιος θα είχε το "πάνω χέρι" στην Ελλάδα, ήταν ακόμη ανοιχτό θέμα και λύθηκε οριστικά μόνο μετά την έξωση του Οθωνα, την εγκαθίδρυση των Γλύξμπουργκ και την ολική κυριαρχία της Αγγλίας. Τότε, επιτράπηκε στην Ελλάδα να "αναπτυχθεί" μέσα σε συγκεκριμένα πλαίσια από τον Τρικούπη (βασικό εκφραστή της αγγλικής πολιτικής και του αγγλικού κεφαλαίου). Τα πλαίσια δράσης του Καποδίστρια ήταν σαφή και περιορισμένα. Δεν μπορούσε να προκαλέσει οικονομική ανάπτυξη και βιομηχανική επανάσταση, γιατί αυτή θα ανταγωνιζόταν τα ήδη τότε βιομηχανικά κράτη Αγγλία και Γαλλία κυρίως, όφειλε όμως να δημιουργήσει κράτος ισχυρό απέναντι τόσο των λαϊκών στοιχείων που θα κινούνταν για δημοκρατικές ελευθερίες, όσο και απέναντι των φεουδαλικών υπολειμμάτων, με εκφραστές τους κοτζαμπάσηδες, που ήταν τροχοπέδη σε κάθε εκσυγχρονισμό.

Το πρότυπο του Καποδίστρια ήταν η "φωτισμένη Μοναρχία" (το ποιος θα ήταν ο μονάρχης θα λυνόταν εν καιρώ), και σ' αυτό δε χωρούσαν ούτε οι λαϊκές δυνάμεις ούτε τα ισχυρά φεουδαλικά υπολείμματα. Και εδώ έχει τη θέση του το πρώτο βήμα για τη συνένωση των κοινοτήτων που έκανε με το Ψήφισμα Ι της 13.4.1828. Οι κοτζαμπάσηδες, που ήταν χειρότεροι από τους Τούρκους, είχαν απεριόριστη εξουσία και προνόμια, όπως είδαμε στο πρώτο άρθρο. Με το Ψήφισμα του 1828 που αναφέρθηκε, οι κοινότητες υπήχθησαν στις επαρχίες και τα προνόμια των κοτζαμπάσηδων ψαλιδίστηκαν, μια και ο διορισμένος από την κυβέρνηση Επαρχος ασκούσε πλέον την ουσιαστική εξουσία, παρ' όλο που το Ψήφισμα φραστικά άφηνε αμετάβλητη την προηγούμενη κατάσταση. Οι δημογέροντες εκλέγονταν, αλλά σε επίπεδο επαρχίας είχαν μόνο συμβουλευτικό ρόλο και όχι αποφασιστικό, όμως και σε επίπεδο κοινότητας, έχοντας πάνω από το κεφάλι τους τον κυβερνητικό έπαρχο, δεν είχαν και πολλά περιθώρια εξουσίας πλέον.

Το επόμενο βήμα έγινε από την Αντιβασιλεία σταδιακά, και ολοκληρώθηκε με το Διάταγμα της 3/15 Απριλίου 1833 με στόχο τη διάλυση των κοινοτήτων και την αντικατάστασή τους από τους "Δήμους" που περιλάμβαναν 10 - 15 παλιές κοινότητες με εκλεγμένο ή διορισμένο από την κεντρική κυβέρνηση Δήμαρχο. Τα μέτρα αυτά, ήταν ένα καίριο χτύπημα του κοτζαμπασισμού, και στα πλαίσια αυτά ήταν προοδευτικά για την εποχή τους.

Είναι χαρακτηριστικό ότι τόσο ο Καποδίστριας όσο και η Αντιβασιλεία κατηγορήθηκαν για εισαγωγή ενός "συγκεντρωτικού διοικητικού συστήματος με πρότυπο το γαλλικό". Αυτό είναι σωστό μόνο ως προς τις κοινότητες, αυτός άλλωστε ήταν και ο στόχος. Οι δήμοι, είχαν σχετική αυτοτέλεια, αλλά και πόρους. Στα χέρια τους ήταν η στοιχειώδης εκπαίδευση, η καλούμενη γι' αυτό και δημοτική, η τοπική οδοποιία, επίσης καλούμενη δημοτική και κοινοτική, τα τελωνεία με τα έσοδά τους και άλλα. Γεωγραφικά οι δήμοι ήταν πολύ προσεκτικά μελετημένοι και περιλάμβαναν γεωγραφικές - οικονομικές ενότητες σε σημείο που και σήμερα ακόμη ισχύουν, παρ' όλη την ομογενοποίηση του χώρου που έγινε από την πύκνωση του οδικού δικτύου. Αλλωστε, οι οδηγίες που έδινε η Αντιβασιλεία (15/27 Απρίλη 1834) για το σχηματισμό των δήμων ήταν ιδιαίτερα μελετημένες από χωροταξικής και γεωγραφικής άποψης.

Ο Καποδίστριας δολοφονήθηκε το 1831, αφού σε διάστημα μόλις τρεισήμισι ετών, κυριολεκτικά, δημιούργησε κράτος από τα ερείπια. Η δολοφονία του αποδίδεται σε αγγλική υποκίνηση, παιζόταν ακόμη όπως είδαμε το θέμα της κυριαρχίας των τριών Δυνάμεων, ως εκτελεστικό όργανο όμως χρησιμοποιήθηκαν οι αγανακτισμένοι κοτζαμπάσηδες της πιο καθυστερημένης περιοχής, της Μάνης, που έβλεπαν να χάνουν τη δύναμή τους με τη γενικότερη πολιτική του Καποδίστρια και με τη διάλυση των κοινοτήτων, την υπαγωγή τους στις επαρχίες και την αφαίρεση μέσω αυτής των προνομίων και της εξουσίας τους.

Το σχήμα αυτό έδρασε προοδευτικά για την είσοδο της Ελλάδας από την ύστερη φεουδαρχία στον καπιταλισμό, μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Τότε όμως άλλες συνθήκες επέβαλαν την αλλαγή του σε ακόμη πιο συγκεντρωτικό σύστημα, όπως θα δούμε στο επόμενο άρθρο, για τη διάλυση των δήμων από τον άλλο εκσυγχρονιστή της αστικής τάξης, τον Βενιζέλο το 1912.

Γεώργιος Μ. ΣΑΡΗΓΙΑΝΝΗΣ