Την Πρωτομαγιά του 1911 η Θεσσαλονίκη γνώρισε μια από τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις, μετά από κάλεσμα της «Φεντερασιόν» και της βουλγαρικής σοσιαλιστικής ομάδας. Πάνω από 20.000 εργαζόμενοι συγκεντρώθηκαν για να διαδηλώσουν στην Πλατεία Ελευθερίας. Αφάνταστο νούμερο για εκείνους τους χρόνους που η Θεσσαλονίκη είχε περίπου 180 χιλιάδες κατοίκους.

Οι πρωτομαγιάτικες κινητοποιήσεις των εργαζομένων της Θεσσαλονίκης στις αρχές του αιώνα και οι αγώνες τους αποτελούν την απαρχή των αγώνων που κορυφώνονται στο μεσοπόλεμο με την εξέγερση του προλεταριάτου της πόλης το Μάη του 1936.

Από τη δεκαετία του 1880 η Θεσσαλονίκη γνώρισε μια εντυπωσιακή βιομηχανική ανάπτυξη, σύμφωνα τουλάχιστον με τα οθωμανικά κριτήρια της εποχής. Σύμφωνα με πρόχειρες εκτιμήσεις, στις αρχές του 20ού αιώνα απασχολούνταν στη βιομηχανία 20.000 εργάτες και στις μεταφορές 5.000. Στα νηματουργεία της πόλης στα 1880 και τα επόμενα είκοσι χρόνια τα τρία τέταρτα των εργατικών χεριών ανήκαν σε νέα κορίτσια, ηλικίας δέκα έως δεκαοχτώ χρόνων. Οι υφαντές και οι υφάντριες εργάζονταν δεκαπέντε ώρες την ημέρα το καλοκαίρι και δέκα ώρες το χειμώνα¹.

Από τον Αύγουστο έως τον Οκτώβρη του 1908 ένα πρωτόφαντο απεργιακό κύμα απλώνεται σε όλες τις σημαντικές πόλεις του οθωμανικού κράτους -στη Μακεδονία η απεργία είναι γενική, συμμετέχουν κάπου 30.000 εργάτες, το σύνολο ουσιαστικά των εργατών της περιοχής. Οι απεργίες και διαδηλώσεις για καλύτερους μισθούς, γρήγορα έχουν αποτελέσματα. Οι εργάτες του μύλου «Αλλατίνη», μετά από δύο βδομάδες κινητοποιήσεις καταφέρνουν να αποσπάσουν αυξήσεις μέχρι και 50%.

Ο κύριος κορμός του προλεταριάτου ήταν ισραηλίτικης καταγωγής, την πιο ολοκληρωμένη πολιτική οργάνωση με σοσιαλιστικό προσανατολισμό είχαν οι εργαζόμενοι της μικρής βουλγάρικης κοινότητας. Την πιο προοδευτική τάση της ισραηλίτικης κοινότητας την αποτελούσαν μετανάστες, δάσκαλοι - ανάμεσά τους και ο Αβραάμ Μπεναρόγια - και λίγοι εργάτες, που δεν περιορίζονταν σε στενά οικονομικές διεκδικήσεις, αλλά μιλούσε για σοσιαλισμό και πάλη των τάξεων.

Στην αρχή, η τάση αυτή με τη σύμπραξη των «στενών» ιδρύουν την Ενωμένη Εργατική Σοσιαλδημοκρατική ομάδα, αλλά λίγους μήνες μετά η οργάνωση διαλύεται και οι μεν «στενοί» δημιουργούν τη Βουλγάρικη Σοσιαλδημοκρατική ομάδα, ενώ οι σύντροφοι του Μπεναρόγια ιδρύουν την Εργατική Λέσχη.

Τέλος, τον Αύγουστο του 1909 γίνεται το ιδρυτικό συνέδριο της «Φεντερασιόν».

Στα 1910 η «Φεντερασιόν» θα επηρεάζει τα ισραηλίτικα σωματεία καπνεργατών, εμποροϋπαλλήλων, εργατών σιγαρόχαρτων ΛΟΥΞ και ΑΒΕΝΙΡ, τα βουλγαρικά σωματεία τυπογράφων, υποδηματεργατών, χαλκουργών και ραπτεργατών. Επίσης, μεικτά σωματεία μεταλλουργών, λευκοσιδηρουργών, υφαντουργών, λατόμων. Ο χαρακτήρας της «Φεντερασιόν» είναι ήδη πολυεθνικός, ο μικρός ελληνικός πυρήνας του μεικτού συνδικάτου των ξυλουργών είναι από τους δυναμικότερους, ενώ υπάρχει και ένας μουσουλμανικός πυρήνας.

«Στη Θεσσαλονίκη, γράφει ο Μπεναρόγια, ξεχωρίζουν μέσα στους 30.000 εργάτες οι εμποροϋπάλληλοι, το σωματείο τους ιδρύθηκε το Σεπτέμβρη του 1908 από 550 άτομα, αλλά μέσα σε τρία χρόνια συγκέντρωσε 1.500 άτομα όλων των εθνοτήτων...». Δίπλα του, το σωματείο καπνεργατών συγκεντρώνει 3.200 ενεργά μέλη, Ελληνες, μουσουλμάνοι, ισραηλίτες, εξαρχικοί (Σλαβομακεδόνες).

Η πρώτη εφημερίδα της «Φεντερασιόν» είναι η «Χορνάλ ντε Λαβοραδόρ» - Εφημερίδα του εργαζόμενου, που εκδίδεται από το Σεπτέμβρη του 1909 σε τέσσερις γλώσσες (ισπανοεβραϊκή, ελληνική, βουλγαρική, τουρκική).

Η σκέψη του Μαρξ γίνεται γνωστή στους ισραηλιτικούς κύκλους της Θεσσαλονίκης από μια επιλογή από το Μανιφέστο και το Κεφάλαιο ιδίως, λίγο πριν κλείσει η εφημερίδα. Από τα 1910 θα αρχίσουν να παραμερίζονται από την ηγεσία της «Φεντερασιόν» τα πρώτα αστικής ιδίως ή μικροαστικής προέλευσης ηγετικά στελέχη. «Τώρα θα είναι νέοι άνθρωποι, οι βγαλμένοι στην επιφάνεια από τους απεργιακούς αγώνες του 1908 - 1909, που θα ζητήσουν να κυριαρχήσουν. Η όλη ιδεολογία της οργάνωσης θα γίνει καθαρότερα μαρξιστική, αυξάνεται το κύρος του επιστημονικού σοσιαλισμού»³.

Το 1912 η «Φεντερασιόν» είχε αναπτύξει τους δεσμούς της με το ελληνικό και τουρκικό εργατικό στοιχείο, πράγμα που δεν το είχε καταφέρει στα πρώτα χρόνια της δράσης της.

Η «Φεντερασιόν» πέραν του καθαρά συνδικαλιστικού και πολιτικού της αγώνα διοργανώνει γιορτές και θεατρικές παραστάσεις, γίνονται ομιλίες από διανοούμενους, δημιουργεί καταναλωτικό συνεταιρισμό.

Με τους Βαλκανικούς πολέμους το εργατικό -συνδικαλιστικό κίνημα βρίσκεται μπροστά σε νέες προκλήσεις, καθώς η Θεσσαλονίκη αποτελεί στο εξής ελληνικό έδαφος.

«Η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε μέσα στον οθωμανικό κόσμο το επίκεντρο των πιο γόνιμων προσπαθειών για την άρση των εθνικών διαφορών και πολλές σημαντικές σοσιαλιστικές οργανώσεις δημιουργήθηκαν εκεί», γράφει στο «Πρώτοι καπνοί από τα εργοστάσια», ο Donald Quataert.

Στα 1910 εκτός του Τύπου της «Φεντερασιόν» εκδιδόταν και μια βουλγαρική σοσιαλιστική εφημερίδα στη Θεσσαλονίκη, ενώ έρχονταν από άλλες πόλεις πέντε αρμενικές σοσιαλιστικές εφημερίδες.

Η πρωτομαγιάτικη συγκέντρωση το 1909 στη Θεσσαλονίκη ήταν ιδιαίτερα μαζική και οργανώθηκε από τον Εργατικό Σύνδεσμο που μαζί με το Σοσιαλιστικό Κέντρο θα δημιουργήσουν στις 24 Ιούλη του ίδιου χρόνου τη «Φεντερασιόν». Το έμβλημα του Εργατικού Συνδέσμου είναι: ένα χέρι με το σφυρί. Εκπληκτοι οι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης βλέπουν τις κόκκινες σημαίες, τα λάβαρα, τη μουσική με εργατικά τραγούδια. «... Στο πλήθος υπάρχουν Βούλγαροι, Ελληνες, Τούρκοι και πολλοί Εβραίοι»².

Την Πρωτομαγιά του 1910 θα γίνει συγκέντρωση από τη Φεντερασιόν στην πλατεία Ελευθερίας πρώτα και ύστερα στο καφενείο Κρυστάλ, όπου μίλησε ο σοσιαλιστής ηγέτης και θεωρητικός του βαλκανικού σοσιαλισμού Christian Rakovski.

Την επόμενη χρονιά θα γίνει η μαζικότερη πρωτομαγιάτικη συγκέντρωση που θα γνωρίσει η Θεσσαλονίκη. Οι ηγέτες της «Φεντερασιόν» θα γράψουν τα παρακάτω στον γενικό γραμματέα της Σοσιαλιστικής Διεθνούς: «Ενας μεγάλος αριθμός μη συνδικαλισμένων εργατών πήραν μέρος στην κινητοποίηση. Σταμάτησε κάθε δραστηριότητα στην πόλη μας, γεγονός που υποχρέωσε τα περισσότερα αφεντικά να κλείσουν τα μαγαζιά τους και να πάρουν μέρος στη γιορτή σαν παρατηρητές. Ολες οι εθνότητες, από τις οποίες αποτελείται ο πληθυσμός μας ήταν παρούσες, γεγονός που προκάλεσε μεγάλη αίσθηση. Η πορεία διέσχισε τους κεντρικούς δρόμους της πόλης μας, σταματώντας στα πιο πολυσύχναστα μέρη. Ο σύντροφός μας, ο βουλευτής Vlahov, εκφώνησε ένα σημαντικό λόγο στην πλατεία Ελευθερίας, μπροστά σε ένα κοινό 20.000 ατόμων».

Ακολουθούν, όμως, σοβαρά χτυπήματα από το νέο οθωμανικό καθεστώς σε βάρος συνδικαλιστών και κυρίως της «Φεντερασιόν». Παρά τις διώξεις που υφίστανται τα πιο προοδευτικά στοιχεία της εργατικής τάξης την επόμενη χρονιά, την Πρωτομαγιά του 1912 περισσότεροι από 7.000 εργάτες απείχαν από την εργασία τους.

Μετά το 1912 η κατάσταση της εργατικής τάξης της Θεσσαλονίκης συνεχίζει να είναι άθλια. Οι εργάτες δουλεύουν 16-18 ώρες τη μέρα με χαμηλές για την εποχή αμοιβές. Το 1914 γίνεται μεγάλη καπνεργατική απεργία και μετά μερικές μέρες αγώνων η εργοδοσία κάνει δεκτά μερικά από τα αιτήματα των απεργών. Ενα χρόνο πιο μπροστά στα γραφεία της «Φεντερασιόν» οι καπνεργάτες είχαν οργανωθεί και προχώρησαν σε συνέδριο¹.

Με το πρόσχημα υπεράσπισης εθνικών συμφερόντων, το αστικό καθεστώς θα αρχίσει μια εκστρατεία άγριας καταστολής των εργατικών διεκδικήσεων, που θα διαρκέσει όλο το μεσοπόλεμο. Η εφημερίδα «Νέα Αλήθεια», για να υπονομεύσει τον αγώνα των εργαζομένων μιλάει για «ενεργούμενα των Βουλγάρων» και ξένους δάκτυλους. Συλλαμβάνονται και εξορίζονται στη Νάξο τα δύο ηγετικά στελέχη της «Φεντερασιόν» Μπεναρόγια και Γιονάς Αρδίτι, εκδότης της καθημερινής σοσιαλιστικής εφημερίδας «Αβάντι».

Με την κήρυξη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, η «Φεντερασιόν» όπως και οι «στενοί» και οι άλλες σοσιαλιστικές ομάδες, συγκροτούν ογκώδεις διαδηλώσεις στη Θεσσαλονίκη με συνθήματα: «Κάτω ο πόλεμος - Ζήτω ο σοσιαλισμός». Καθοριστικός είναι ο ρόλος της «Φεντερασιόν» και για τη δημιουργία του Εργατικού Κέντρου Θεσσαλονίκης και της ΓΣΕΕ. «Η κοινή συνισταμένη και η βάση ενότητας των εργαζομένων ήταν κάτω, και από την επίδραση της Οχτωβριανής Επανάστασης, η "τάξη" και όχι το "έθνος"», γράφει ο ιστορικός Σ.Μαρκέτος.

Από τα μαζικότερα ταξικά συνδικάτα είναι αυτό των τραμβαγιέρηδων, των σιδηροδρομικών, των αρτεργατών, των υποδηματεργατών. Καπνεργάτες και τροχιοδρομικοί δίνουν σκληρές απεργιακές μάχες, σχεδόν πάντα με επιτυχία και παρά την κρατική τρομοκρατία.

Τον Νοέμβρη του 1918 ιδρύεται το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας που το 1924 μετονομάζεται σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας. Ετσι, το Νοέμβρη του 1918, η εργατική τάξη της χώρας ιδρύει τη δική της ξεχωριστή οργανωμένη πολιτική πρωτοπορία και το εργατικό κίνημα αποκτά συνειδητό χαρακτήρα, αφού θέτει ως σκοπό της πάλης του την ανατροπή του καπιταλισμού και την οικοδόμηση του σοσιαλισμού.

Το 1928 εντείνεται η κρατική τρομοκρατία και διαγράφονται από τη ΓΣΕΕ τα σωματεία με ταξικό προσανατολισμό. Οι δυνάμεις καταστολής σε κάθε εργατική κινητοποίηση τραυματίζουν, συλλαμβάνουν και βασανίζουν άγρια απεργούς και άλλους εργαζόμενους. Παρ' όλα αυτά, σε εκδήλωση στις παραμονές των δημοτικών εκλογών του 1929, πολλές εκατοντάδες γυναίκες φωνάζουν το σύνθημα: «Ζήτω η Σοβιετική Ενωση», ο ρωσικός Οχτώβρης ακτινοβολεί με την παρουσία του...

Καταστροφικές επιπτώσεις στην οικονομική ζωή της Θεσσαλονίκης έχει η κρίση του καπιταλισμού, το μεγάλο κραχ του 1929, με αποτέλεσμα το βιοτικό επίπεδο των εργαζομένων να οδηγείται στην εξαθλίωση⁴. Οι άνεργοι που συμμετέχουν στις κινητοποιήσεις της Επιτροπής Ανέργων συλλαμβάνονται και στέλνονται στα ξερονήσια. Γενικά όλη αυτή την περίοδο, οι κεφαλαιοκράτες που απολαμβάνουν τεράστια κέρδη, μόνο μετά από τους σκληρούς αγώνες των εργαζομένων αναγκάζονται να παραχωρήσουν ένα ελάχιστο μερίδιο από τον πλούτο τους.

Η καθοδήγηση του ΚΚΕ, το 1932 θα δώσει κανούρια ώθηση στο κίνημα, συνδυάζοντας την κομματική αναδιοργάνωση με τη μαζική δράση. Τον Απρίλη του '34, στη Θεσσαλονίκη, πολλές χιλιάδες εργαζόμενοι διαδηλώνουν ενάντια στις ξένες εταιρίες και γίνεται πανοικοδομική απεργία. Καπνεργάτες, εργάτες μετάλλου, λιμενεργάτες, υποδηματεργάτες απεργούν, ενώ συνδικαλιστές εκτοπίζονται στη Γαύδο και την Ανάφη.

Στο 1ο Καπνεργατικό Συνέδριο που γίνεται τον Απρίλη του 1936 στη Θεσσαλονίκη επιτυγχάνεται η ενότητα και αποφασίζονται κινητοποιήσεις που, παρά την τρομοκρατία φουντώνουν και παίρνουν πρωτοφανείς διαστάσεις.

Το χρονικό των γεγονότων του ξεσηκωμού των εργαζομένων της Θεσσαλονίκης έχει ως εξής:

Τετάρτη, 29 Απριλίου: Περίπου 12.000 καπνεργάτες της Θεσσαλονίκης, αρχίζουν μεγάλη απεργία με αιτήματα την αύξηση του μεροκάματου, όχι στα ανθυγιεινά υπόγεια και τρώγλες, όπου φθείρεται η υγεία τους και αναπτύσσεται η φυματίωση, ικανοποιητική σύνταξη στους φυματικούς, βοηθήματα στους ανέργους κλπ.

Πέμπτη, 30 Απριλίου: Η απεργία απλώνεται σ' όλη τη χώρα. Αναπτύσσεται μεγάλο κίνημα αλληλεγγύης στους απεργούς.

Δευτέρα, 4 Μαΐου: Μια μεγάλη πορεία καπνεργατών συγκρούεται με την αστυνομία και τραυματίζεται σοβαρά μία απεργός.

Τρίτη, 5 Μαΐου: Ολο και πιο δυναμικός γίνεται ο αγώνας των καπνεργατών, ενώ συμμετέχουν με δυναμικές κινητοποιήσεις οι κλωστοϋφαντουργοί, οι χαρτεργάτες, οι τσαγκάρηδες και οι λαστιχάδες.

Τετάρτη, 6 Μαΐου: Η αστυνομία επιτίθεται με μένος κατά των απεργών. Γράφει σχετικά ο «Ρ» δύο μέρες μετά: «Η αστυνομία έδειξε σήμερα καθαρά πως παίζει τον ρόλο του υπηρέτη του καπνεργατικού και του άλλου κεφαλαίου. Με αγριότητα και βανδαλισμούς επιτέθηκε κατά των αόπλων καπνεργατών και καπνεργατριών, των υφαντουργών, των μικρών κοριτσιών (12 έως 15 χρόνων) και τους αιματοκύλησε. Επί 3,5 ώρες, η Θεσσαλονίκη βρισκότανε σε κατάσταση μάχης, μεταξύ των δυνάμεων της αστυνομίας και ενός μέρους της εργατικής τάξης».

Απεργίες συμπαράστασης ετοιμάζουν τα συνδικάτα Οικοδόμων, Ηλεκτρισμού, Δέρματος, Οικοδόμων, αρτεργατών, Κουρέων. Οι φοιτητές συμμετέχουν ενεργά στον εργατικό αγώνα.

Παρασκευή, 8 Μαΐου: Η κυβέρνηση αποφασίζει την ολοκληρωτική καταστολή των κινητοποιήσεων.

Σάββατο, 9 Μαΐου: Αρχίζει μεγάλη πανεργατική απεργία και, περίπου, 30.000 εργαζόμενοι κατακλύζουν το κέντρο της πόλης. Η αστυνομία εξαπολύει συνεχείς επιθέσεις και δολοφονεί στη διασταύρωση των οδών Συγγρού και Πτολεμαίων τον Τάσο Τούση. Στην Εγνατία η αστυνομική βία συνεχίζεται και γίνεται νέο αιματοκύλισμα. Δώδεκα εργάτες δολοφονούνται, 32 τραυματίζονται βαριά και 250 ελαφρά. Μόλις γίνεται γνωστό το μακελειό στις συνοικίες της πόλης, οι καμπάνες χτυπούν πένθιμα και ο λαός κατεβαίνει στο κέντρο με συνθήματα «Κάτω οι δολοφόνοι».

Για 36 ώρες η Θεσσαλονίκη βρίσκεται στα χέρια του λαού, η αστυνομία κλείνεται στα Τμήματα. Στην κηδεία των θυμάτων συμμετέχει μια λαοθάλασσα 150.000 ανθρώπων, σχεδόν το σύνολο του πληθυσμού της πόλης. Ψάλλουν το Πένθιμο Εμβατήριο. Αξιωματικοί και φαντάροι αγκαλιάζονται με τους πολίτες. Οι γυναίκες από τα μπαλκόνια της πόλης ραίνουν τους διαδηλωτές με λουλούδια. Οι εργάτριες στολίζουν με λουλούδια τις κάννες των όπλων της στρατιωτικής δύναμης που ακολουθούσε τη διαδήλωση.

Τρίτη, 12 Μαΐου: Η κυβέρνηση Μεταξά απαλλάσσει την αστυνομία από τις βαριές της ευθύνες και διατάσσει τη σύλληψη εργατών και συνδικαλιστών και τους εκτοπίζει. Το αστικό καθεστώς κλονίζεται και λίγο καιρό αργότερα ο Μεταξάς κηρύσσει φασιστική δικτατορία.

Σημειώσεις

1. Γιώργος Αναστασιάδης: «Από τη Φεντερασιόν στο Μάη του '36».

2. Paul Dumont, «Γέννηση ενός οθωμανικού σοσιαλισμού».

3. Κωστής Μοσκώφ, «Ιστορία του κινήματος της Εργατικής Τάξης».

4. Παύλος Πετρίδης: «Θεσσαλονίκη 1912 - 1940. Πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις.