Το κείμενο αυτό ελπίζω ότι θα θυμίσει σε άλλους πως κριτική δεν είναι οι ύμνοι ή τα αναθέματα για ένα λεξικό, αλλά η προσεκτική σπουδή και αποτίμηση του περιεχομένου του.

Πρώτα κάποιες επισημάνσεις θετικές:

- Οι συντάκτες καθιέρωσαν την παρεμβολή των ειδικών σχολίων μέσα σε ορθογώνιο πλαίσιο για λήμματα, όπου έκριναν χρήσιμη κάποια πρόσθετη διευκρίνιση ιστορική (π.χ. Γραικός) ή σημασιολογική (ανεξιθρησκία, τέως) ή άλλη.

- Υιοθέτησαν το μονοτονικό σε μια στιγμή που η παρουσίαση τέτοιας λεξικογραφικής προσπάθειας επικυρώνει την ορθότητα επιλογής του υπουργού Παιδείας (1981-'82) για χάρη της παιδείας των Ελλήνων. Αλλες αρετές θα καταγράψουμε με ευκαιρία. Ομως είναι συμπτωματικό που η κριτική ξεκίνησε από τον ατυχή σχολιασμό για τη λέξη βούλγαρος. Αλλες αδυναμίες θα καταγραφούν ελπίζω σύντομα που θα οδηγήσουν τους συντάκτες σε ουσιαστική αναθεώρηση πολλών λημμάτων, ιδιαίτερα των σχολίων.

Ενδεικτικά σημειώνω:

α. Το "βούλγαρος" ως βαριά υβριστική έκφραση χρησιμοποιήθηκε σε καιρούς έντονης πολιτικής μισαλλοδοξίας σε βάρος ιδεολογικά αντιφρονούντων Ελλήνων (χωρίς, βέβαια, αυτό να σημαίνει ότι οι υβριστές είχαν δίκιο). Αυτή η πτυχή είναι πολύ σοβαρότερη για τον προσεκτικό επιστήμονα λεξικογράφο, που επιθυμεί και μπορεί να καταγράψει τη γλωσσική πραγματικότητα.

β. Το σχόλιο για την ανεξιθρησκία δεν προσθέτει την αναμενόμενη ιστορική διευκρίνιση(1): πριν να καταγραφεί ως συνταγματική ρήτρα διατυπώθηκε ως αίτημα - διακήρυξη του Διαφωτισμού,τον οποίο οι συντάκτες αντιμετωπίζουν, στο οικείο λήμμα, ως απλή σημασιολογική ταξινόμηση, όχι ως πνευματικό κίνημα για την απελευθέρωση του Ανθρώπου από τη δεισιδαιμονία, την πρόληψη, το φανατισμό, την ανισότητα, την αδικία. Για το Διαφωτισμό δεν αισθάνθηκαν την ανάγκη να σχεδιάσουν σχόλιο (!). Εχουν, όμως, για το διάφορος και το διαχειρίζομαι.

γ. Ο σχολιασμός για το λήμμα τέως - πρώην δύσκολα πείθει ότι αποδίδει τη γλωσσική πραγματικότητα, τη συνειδησιακή φόρτιση που έχει για τους χρήστες η έκφραση "τέως" βασιλιάς. Ο συντάκτης γράφει σχετικά: "το "τέως" δηλώνει το εγγύς παρελθόν, κάτι που ίσχυε μέχρι πρόσφατα, μέχρι προ ολίγου χρόνου (ημερών, μηνών ή και ετών)". Και λίγο παρακάτω: "ο τέως βασιλεύς των Ελλήνων...", με το νόημα ότι αυτός ήταν ο τελευταίος και δε μεσολάβησε άλλος... Ο "προσεκτικός" συντάκτης και ο επώνυμος επιστήμων λεξικογράφος δεν πρόσεξαν ότι το δικό τους "μέχρι προ ολίγου χρόνου" τοεκτείνουν χρόνια 31 ή - έστω - 24. Ετσι παραβλέπουν μια συνειδησιακή πραγματικότητα με δημοψήφισμα δηλωμένη ότι για 70 από τους 100 Ελληνες το τέως σημαίνει πολιτειακή "πραγματικότητα" οριστικά τερματισμένη σε επίπεδο και θεσμού και προσώπου.

δ. Ανερμήνευτη φαίνεται η απουσία κάποιων άλλων λημμάτων, όπως Ανάφη, Γιούρα, Μακρόνησος (ενώ περιλαμβάνονται στο "λεξικό" τα Ψαρά, η Κάσος, η Γαύδος, πολύ σωστά). Δεν έχουν ακούσει τίποτε για Μακρονησιώτες; Ούτε κάτι για τον τόπο εξορίας του Δημήτρη Γληνού; Πού ζουν;

ε. Η άλλη σοβαρή αδυναμία των συντακτών του "λεξικού" φαίνεται στη χρήση- σύγχυση γνωστών όρων της Λογικής. Δεν έμαθαν κάποτε ότι η ακριβής γνώση εννοιών περιλαμβάνει ή προϋποθέτει την ευκρίνεια (που αναφέρεται στοπλάτος) και τη σαφήνεια (που αναφέρεται στο βάθος,δηλαδή στα ουσιώδη γνωρίσματα); Πώς μπόρεσαν να αποδώσουν το διευκρινίζω με το αποσαφηνίζω;Οταν, μάλιστα, αυτοί φιλοδοξούν να δώσουν έργο επιστημονικά άρτιο; Μπορούσαν ή όφειλαν, με ειδικό σχόλιο να αποσαφηνίσουν για μας τους πολλούς ότι υπάρχει ουσιώδης λογική διαφορά και λογική σχέση ανάμεσα στα δύο αυτά ρήματα(Πληροφορίες σχετικές υπάρχουν στα εγχειρίδια Λογικής (2)). Αυτή η ατέλεια βαρύνει όλο το οικοδόμημα.

α. Δεν έχω γνώσεις νομικές. Εικάζω, όμως, ότι η παρέμβαση του εισαγγελέα δεν αναφέρεται περιοριστικά στο δικαίωμα των "λεξικογράφων" να διατυπώσουν ό,τι νομίζουν επιστημονικά σωστό, αλλά στο δικαίωμα κάποιων άλλων να διαμαρτυρηθούν για το ότι υβρίζονται ή διασύρονται ή ιστορικά αγνοούνται.

β. Δεν επιθυμώ να δυσαρεστήσω με αυτά φίλους (μερικούς μάλιστα που έσπευσαν να εκφράσουν θαυμασμό και επαίνους). Οφείλω όμως να τους θυμίσω ό,τι αποδίδεται στον Αριστοτέλη: "φίλος Πλάτων, φιλτάτη αλήθεια". Και κάτι άλλο: Κριτική βιβλίου σημαίνει υποχρεωτικά σπουδή και αποτίμηση του βιβλίου με κριτήριαεπιστημονικά, όχι κριτική προσώπων με κριτήρια τους τίτλους ή τον πρότερο έντιμο βίο.

Φ. Κ. ΒΩΡΟΣ, Ph. D.,

Επίτιμος Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου

Σημειώσεις:

1. Διευκρίνηση: Νομίζω παράγεται από το διευκρινέω. Κανονικά χρειαζόταν στο λεξικό ένα σχόλιο,γιατί σήμερα γράφουμε διευκρίνιση.

2. Ενδεικτικά σημειώνω: Θ. Βορέα, Λογική, Ε. Π. Παπανούτσου, Λογική, Ν. Σούλια, Λογική (σχολική).

3. Ενδεικτικά: Ο συντάκτης του λήμματος διευκρινίζω το αποδίδει με το αποσαφηνίζω (αντί να μιλήσει για τα όρια μιας έννοιας, για το πλάτος της, κάνει λόγο για τα γνωρίσματά της. Αντί να απαντήσει ποια είναι τα όρια ενός κτήματος, αναφέρεται στην ποιότητα του εδάφους, στα συστατικά του, στην αντικειμενική αξία που έχει με τις τρέχουσες τιμές). Επίσης, το αποδίδει με τα: εξηγώ,διαφωτίζω,που έχουν εντελώς διαφορετικό νόημα.