Το στρατιωτικό πραξικόπημα της 12ης Σεπτέμβρη 1980 υπό τον στρατηγό Κενάν Εβρέν άνοιξε για την Τουρκία μια νέα σελίδα.

Αν και σήμερα είναι φανερό ότι το πραξικόπημα αντιμετωπιζόταν σαν διέξοδος από τις κυρίαρχες τάξεις και τους διεθνείς συμμάχους τους από καιρό, δεν είναι, ωστόσο, τυχαίο το ότι έρχεται ύστερα από πολύ σοβαρά γεγονότα, τα οποία, προφανώς, χρησίμευσαν σαν καταλύτης. Συγκεκριμένα, ύστερα από:

α) Την Ιρανική Επανάσταση. Τα θυελλώδη γεγονότα του Φλεβάρη του 1979 συγκλόνισαν μια χώρα της περιοχής, όχι μόνο γειτονική, αλλά και ιστορικά πολύ όμοια με την Τουρκία. Εκτός των άλλων, είχαν σαν αποτέλεσμα τη διάλυση ενός περιφερειακού συμφώνου για τη δημιουργία του οποίου οι ΗΠΑ είχαν όχι λίγο κοπιάσει στη δεκαετία του '50, του CENTO.

β) Τη δημιουργία της τελευταίας κυβέρνησης του "Εθνικιστικού Μετώπου" το Γενάρη του 1980. Επρόκειτο για την κυβέρνηση που ανατράπηκε το Σεπτέμβρη. Ηδη, στις προγραμματικές του δηλώσεις, ο πρόεδρος της κυβέρνησης αυτής, ο Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ, είχε αναγγείλει ένα πρόγραμμα δημοσιονομικής πολιτικής, άμεσα εμπνευσμένο από το ΔΝΤ και την ΠΤ, με την πατρική φροντίδα ενός νέου και ακόμη άγνωστου υπουργού (που θα ονομαστεί και "σκιώδης πρωθυπουργός"), του Τουργκούτ Οζάλ. Σε μια χώρα που βρίσκεται ήδη σε κατάσταση ασυγκράτητης οικονομικής δίνης, το πρόγραμμα αυτό δεν έχει καμιά πιθανότητα να εφαρμοστεί ομαλά, έστω και με την έννοια που έχει η ομαλή εφαρμογή στην Τουρκία.

Σύμφωνα με μερικούς αναλυτές, η εκδήλωση του πραξικοπήματος σχετίζεται και με συγκεκριμένες διαφωνίες σε θέματα εξωτερικής πολιτικής στους κυρίαρχους κύκλους. Οι αναλυτές αυτοί υπογραμμίζουν ότι το πραξικόπημα έγινε την επαύριο ακριβώς της αποδοχής από τον πρωθυπουργό Σ. Ντεμιρέλ της ελληνικής ΝΟΤΑΜ 1157 σχετικά με το καθεστώς της αεροπλοϊας στο Αιγαίο, καταργώντας τη ΝΟΤΑΜ 714, που είχε εκδώσει η τουρκική κυβέρνηση στις 6.8.74.

Οπως και αν έχει το πράγμα, το καθεστώς της 12ης Σεπτέμβρη σταθεροποιήθηκε αμέσως. Εχοντας την, όχι μόνο ουσιαστική αλλά και τυπική, ρητά και κατηγορηματικά διατυπωμένη, υποστήριξη των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ, δε δυσκολεύεται να επιβληθεί στους αντιπάλους του. Αντίπαλοί του θεωρούνται οι δυνάμεις της Αριστεράς, οι οποίες εξολοθρεύονται χωρίς καμία παραχώρηση. Η εύκολη επικράτηση των νέων κυριάρχων δείχνει ότι ο συσχετισμός των δυνάμεων ήταν, στην πραγματικότητα, αποφασιστικά και συντριπτικά υπέρ των δυνάμεων του καθεστώτος. Αυτό, με τη σειρά του, δυναμώνει τις υποψίες ότι τα αιματηρά γεγονότα της 10ετίας του '70 αποτελούσαν μια προσχεδιασμένη προβοκάτσια γιγαντιαίων διαστάσεων.

Στον οικονομικό τομέα, η εξέλιξη της κατάστασης είναι ανάλογη. Οι στρατιωτικοί, που καταλαμβάνουν άμεσα την εξουσία για λίγο χρονικό διάστημα, ακολουθούν τη γραμμή του Γενάρη του 1980. Το ότι πρόκειται για κάτι που δεν είναι καθόλου τυχαίο φαίνεται από το ότι την ίδια ακριβώς πολιτική ακολουθούν και οι κυβερνήσεις Οζάλ που τους διαδέχονται. Το γενικό γνώρισμα αυτής της πολιτικής μπορεί να χαρακτηριστεί ως εξής: Η οικονομία της Τουρκίας γίνεται πιο ανοιχτή, καθώς τα τελευταία κλειστά προστατευτικά στοιχεία καταργούνται. Στη χώρα, εισρέουν - συχνά με χειμαρρώδη τρόπο - κεφάλαια από το εξωτερικό, πράγμα που βρίσκει την αντανάκλασή του σε μια τάση έναρξης μεγάλων ή και πολύ μεγάλων δημοσίων έργων και στο σημαντικό εκσυγχρονισμό μεγάλων στοιχείων της παραπαίουσας υποδομής (οδοποιία, τηλεπικοινωνίες κλπ.). Εντείνονται οι οικονομικοί δεσμοί με το εξωτερικό, πράγμα που φαίνεται στη μεγάλη επέκταση του εξωτερικού εμπορίου.

Η πορεία αυτή δημιουργεί την υποψία ότι η προβοκάτσια που αναφέραμε παραπάνω επεκτεινόταν και στον οικονομικό τομέα. Μήπως, άραγε, η εικόνα της οικονομικής κατάρρευσης της τελευταίας περιόδου της δεκαετίας του '70 ήταν μια εικόνα που δημιουργήθηκε από τα μονοπώλια για την προετοιμασία της 12ης Σεπτέμβρη;

Οι εξελίξεις αυτές δε γίνονται στις συνθήκες ενός κράτους στα χέρια των εργαζομένων, αλλά στα πλαίσια ενός καπιταλιστικού κράτους με έντονα αναχρονιστικά στοιχεία και χαμηλό ποιοτικό επίπεδο διοίκησης και, το κυριότερο, πάντα προς το συμφέρον του μονοπωλιακού κεφαλαίου. Ετσι, τα αποτελέσματα δεν αργούν να φανούν, αν δεχτούμε ότι δεν ήταν από την αρχή φανερά: Η εκμετάλλευση των εργαζομένων, απαλλαγμένη τώρα από τα τελευταία πατριαρχικά χαρακτηριστικά, εντείνεται, συχνά άγρια. Οι ιδιωτικοποιήσεις καταλήγουν σε προκλητικές υποθέσεις σκανδάλων. Η πραγματική αποδοτικότητα της οικονομίας, παρά την άνοδο των κερδών των μονοπωλίων (ή μάλλον ακριβώς εξαιτίας της), πέφτει αντί να ανέβει. Η ένταση των εμπορικών ανταλλαγών δεν καλύπτει τα παραδοσιακά ελλείμματα. Αντίθετα, τα τελευταία εκτινάσσονται στα ύψη. Το ίδιο γίνεται και με το εξωτερικό χρέος. Εκείνο που πραγματικά συμβαίνει είναι η ένταση της εκμετάλλευσης της χώρας από τον ιμπεριαλισμό. Η ανεργία παίρνει τόσο μαζικές διαστάσεις (υπολογίζεται ότι σήμερα οι άνεργοι στην Τουρκία είναι πιο πολλοί από όλο τον πληθυσμό της Ελλάδας), ώστε ο ίδιος ο πρωθυπουργός και κατόπιν Πρόεδρος Τουργκούτ Οζάλ να δηλώσει ότι αυτό αποτελεί το μελανό σημείο της σταδιοδρομίας του. Ο πληθωρισμός, ήδη αισθητός, παίρνει τερατώδεις διαστάσεις. Σήμερα, πρέπει να ξεπερνά, σε ετήσια βάση, το 100%. Η λίρα καταρρέει. Η ισοτιμία της απέναντι στο δολάριο, από 2,80 το 1958 και 28 το 1978, φθάνει στις 200.000 το 1998. Οι ανατροπές των βασικών ισορροπιών της κοινωνίας της Τουρκίας είναι τόσο βαθιές και γρήγορες, ώστε, σύμφωνα με ορισμένους αναλυτές, θέτουν σε κίνδυνο και την ύπαρξη ακόμη της χώρας. Η διέξοδος που βρίσκεται δεν καλύπτεται μόνο από τη στρατιωτική - αστυνομική καταστολή. Τα κενά καλύπτει και η "εγκληματικοποίηση" μεγάλων τομέων της κοινωνικής ζωής. Μερικοί έγκυροι αναλυτές των πραγμάτων της Τουρκίας επιμένουν ότι, αν έλειπε η εγκληματική παραοικονομία, που, φυσικά, σημαίνει και μαζική εισροή "μαύρων" κεφαλαίων, η χώρα δε θα μπορούσε να σταθεί στα πόδια της.

Στις νέες συνθήκες, η θέση του "πολιτικού ισλάμ" δεν ενισχύεται απλώς. Σωστότερο θα ήταν αν λέγαμε ότι οι νέες συνθήκες μοιάζουν κυριολεκτικά σαν να τις έχει παραγγελία.

Κατ' αρχήν, στον πολιτικό τομέα. Από πολύ νωρίς, οι στρατιωτικοί έβαλαν σε ενέργεια τον ελεγχόμενο κοινοβουλευτισμό. Η πρώτη επίπτωση ήταν η μετεωρικά γρήγορη άνοδος του νέου ισχυρού ανδρός της μεγαλοαστικής τάξης, του Τουργκούτ Οζάλ. Δεν ήταν, όμως, η μόνη. Πριν απ' όλα, η Αριστερά, που βγαίνει (;) αποδεκατισμένη από την περιπέτεια της δεκαετίας του '70, πήρε μια καλή προειδοποίηση για το τι θα συμβεί αν δεν καθίσει φρόνιμα. Αλλωστε, δεν ήταν μόνο οι προειδοποιήσεις που βάρυναν. Το κατασταλτικό πολιτικό και νομικό καθεστώς εξακολουθεί να υπάρχει και να εφαρμόζεται, τώρα με "στρατιωτικό" (δηλ. ακόμη βαρύτερο) τρόπο.

Από μια ορισμένη άποψη και με έναν ορισμένο τρόπο, η άκρα Δεξιά επίσης προειδοποιήθηκε. Στον Αλπαρσλάν Τουρκές, που εμφανίζεται επικεφαλής τώρα του αναδημιουργημένου κόμματός του, γίνεται σαφές ότι αυτή τη στιγμή πρέπει να περάσει σε δεύτερο πλάνο. Αυτό, ασφαλώς, εξηγεί και το ότι, μετά το 1980, η δραστηριότητά του χαρακτηρίζεται κυρίως από - σχετική τουλάχιστον - σιωπή.

Ο μόνος που δεν αποτελεί αντικείμενο τέτοιων φροντίδων είναι το "πολιτικό ισλάμ". Ο Νετσμεντίν Ερμπακάν εμφανίζεται και πάλι επικεφαλής του Κόμματος της Ευημερίας. Μετά τα γεγονότα του Ιράν, η θέση του είναι, προφανώς, πολύ ενισχυμένη. Οχι, όμως, μόνο εξωτερικοί, αλλά και εσωτερικοί πολιτικοί παράγοντες τον βοηΘούν. Σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του '80, είναι φανερή η προσπάθεια των κυριάρχων κύκλων ή τουλάχιστον ισχυρών τμημάτων τους να καλλιεργήσουν στη χώρα, όχι το ίδιο το "πολιτικό ισλάμ", αλλά το ισλάμ γενικά σαν πολιτικό όπλο. Η εικόνα του στρατηγού Εβρέν να προσεύχεται στο ιερό τέμενος δεν είναι, ασφαλώς, τυχαία. Οι στόχοι της προσπάθειας είναι φανεροί. Ισχυροί κύκλοι πιστεύουν ότι το ισλάμ θα βοηθήσει στην απόκρουση κάθε ανάκαμψης της Αριστεράς, αλλά, ίσως, θα βοηθήσει και στην αντιμετώπιση του προβλήματος των Κούρδων, που, όχι μόνο έχει ξεσπάσει, αλλά και παίρνει πρωτοφανείς μετά τα τέλη της δεκαετίας του '80 διαστάσεις. Για μερικούς, το φαινόμενο δεν αποκλείεται να αποτελεί και χειρισμό "υπερκεράσματος" του "πολιτικού ισλάμ", που θεωρείται υπαρκτός και σοβαρός κίνδυνος.

Αλλά και οικονομικοί λόγοι συντρέχουν στην εξέλιξη αυτή. Ενα αίτιο που διευκολύνει το "πολιτικό ισλάμ" είναι η αναντίρρητη εξάπλωση του στρώματος των αποκλήρων του καπιταλιστικού εκσυγχρονισμού σε συνθήκες οικονομικής αδυναμίας και εξάρτησης από τον ιμπεριαλισμό. Ενα άλλο αίτιο, όμως, είναι διεργασίες και στην κορυφή. Οπως αναφέραμε πιο πάνω, στις συνθήκες του BOOM του πετρελαίου, η Τουρκία βρίσκεται ξαφνικά περικυκλωμένη από εισοδηματικά ισχυρές χώρες. Ισχυροί κύκλοι της χώρας δε βλέπουν λόγο να παραλείψουν να το εκμεταλλευτούν. Ετσι, στην Τουρκία ανοίγει για πρώτη φορά υποκατάστημα η Ισλαμική Τράπεζα. Το γεγονός ότι ο πρωθυπουργός Τουργκούτ Οζάλ κατηγορήθηκε ότι, με τον τρόπο αυτό, ωφέλησε τον αδελφό του και ίσως και άλλα μέλη της εξαιρετικά δραστήριας οικογένειάς του δείχνει ότι το παράδειγμα ερχόταν από πολύ ψηλά.

Ετσι, δεν είναι περίεργο ότι, στην περίοδο αυτή, αρχίζει να εμφανίζεται ένα φαινόμενο που πολλοί έσπευσαν να ανακηρύξουν σε σύμβολο της νέας εποχής: Η εμφάνιση και η εξάπλωση μιας τεράστιας γυναικείας μάζας, που κυκλοφορεί παντού με τον κεφαλόδεσμο, που, και αν δεν ήταν, ήδη έγινε παραδοσιακός.

Θανάσης ΠΑΠΑΡΗΓΑΣ

Eπανόρθωση: Στο χτεσινό 4ο μέρος, ο "δαίμων" της φωτοσύνθεσης "έκοψε" μιά σειρά στη σχετική παραπομπή του άρθρου, με αποτέλεσμα να μη "βγαίνει" νόημα. Γιαυτό και είναι αναγκαία η επανόρθωση. Ολόκληρη η παραπομπή είχε ως εξής:

(*) Χρησιμοποιούμε τον όρο "εισοδηματικά ισχυρός" και όχι "οικονομικά ισχυρός", γιατί η εμπειρία ακριβώς των χωρών, στις οποίες αναφερόμαστε, απέδειξε ότι οι δυο αυτές έννοιες δεν είναι το ίδιο πράγμα.

Αύριο το τελευταίο μέρος: Η πράσινη πλημμύρα