Σε όλη την περίοδο της Κατοχής, η ψυχή και ο κύριος αιμοδότης του λαϊκού απελευθερωτικού αγώνα ήταν το ΚΚΕ. Ξεκινώντας από την πρώτη στιγμή της εισβολής των Γερμανών στην Ελλάδα, το ΚΚΕ, με ελάχιστες τότε οργανωμένες δυνάμεις και με τους εξόριστους που δραπέτευσαν από τα νησιά, όπου τους είχε εκτοπίσει η δικτατορία της 4ης Αυγούστου, πήρε την πρωτοβουλία για τη συγκρότηση του ΕΑΜ και στη συνέχεια του ΕΛΑΣ και της ΕΠΟΝ. Στις γραμμές τους συσπειρώθηκε σε μια πορεία η μεγάλη πλειοψηφία του λαού. Αυτές οι δυνάμεις, δίνοντας ποταμούς αίματος, συνέβαλαν στην απελευθέρωση της Ελλάδας, ήταν το μοναδικό φόβητρο των τριών κατοχικών δυνάμεων (Γερμανίας, Ιταλίας, Βουλγαρίας).

Εδώ και χρόνια, ακόμα περισσότερο σήμερα, επιχειρούνται από αστικές δυνάμεις (Χρυσή Αυγή κ.ά.) η κατασυκοφάντηση και η διαστρέβλωση των τότε γεγονότων, στο πλαίσιο της αντικομμουνιστικής επίθεσης, υπεράσπισης της αστικής εξουσίας. Από άλλες αστικές δυνάμεις (ΣΥΡΙΖΑ κ.ά.) επιχειρείται με επίθεση «φιλίας» ο αποχρωματισμός της αντιστασιακής πάλης, με στόχο να συγκαλυφθεί ο ρόλος του ΚΚΕ σ' εκείνον το μεγάλο αγώνα και να παρουσιαστεί η Αντίσταση ως κάτι το «γενικά λαϊκό»! Ομως, η πραγματικότητα έχει πολύ πείσμα. Ο λαός, ιδιαίτερα οι νέες γενιές, έχουν όφελος να μάθουν την αλήθεια και κυρίως όλοι μαζί να διδαχτούμε από αυτή.

Στις 8 Σεπτέμβρη 1944, ο Κόκκινος Στρατός μπήκε στη Βουλγαρία καταδιώκοντας το γερμανικό στρατό. Η προέλαση του Κόκκινου Στρατού στα Βαλκάνια υποχρέωσε τη γερμανική διοίκηση να αρχίσει την απόσυρση των δυνάμεών της από την Ελλάδα. Ο διευθυντής της εφημερίδας «Εστία» Αχιλλέας Κύρου έγραψε: «Εν τω μεταξύ είχε αρχίσει η μεταφορά μεγάλου μέρους του γερμανικού στρατού από τα διάφορα νησιά του Αιγαίου προς την Αττική και την πρωτεύουσα (...) τριάντα ως πενήντα αεροπλάνα κάνουν δύο φορές κάθε νύχτα το ταξίδι μεταξύ Αθηνών και νήσων. Από τις 7 δε Σεπτεμβρίου ταξιδεύουν και την ημέρα. Αλλά και με καΐκια, μικρά πλοία κάθε είδους (...) προξενεί δε κάποιαν περίεργη εντύπωση το γεγονός ότι οι σύμμαχοι που παρακολουθούν με τα ανιχνευτικά των όλη αυτή την κίνηση αφήνουν τους Γερμανούς σχεδόν ανενόχλητους στις μεταφορές των».

Ηδη από το 1943, η συντριβή του Αξονα άρχισε να γίνεται χειροπιαστή ελπίδα και βεβαιότητα των λαϊκών μαζών, αλλά και βάσιμη πρόβλεψη των διεθνών και εγχώριων αστικών επιτελείων που προχώρησαν έγκαιρα στις αναγκαίες αναπροσαρμογές της στρατηγικής τους. Ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος εκ των πραγμάτων δημιούργησε σε μια σειρά χώρες - αλλού νωρίτερα και αλλού στην πορεία - συνθήκες επαναστατικής κατάστασης, όπου ο λαός έπαιρνε μέρος στην ένοπλη πάλη, είτε από τις γραμμές του αστικού στρατού είτε οργανωμένος σε αντάρτικα τμήματα και σχηματισμούς.

Το έναυσμα για αναπροσαρμογές στην αστική στρατηγική στην Ελλάδα είχε δώσει στις αστικές δυνάμεις η εποποιία του Κόκκινου Στρατού στο Στάλινγκραντ, από το πρώτο διάστημα αυτής της χρονιάς, σε συνδυασμό με την άνοδο του ΕΑΜικού κινήματος και την πορεία ανάπτυξης του ΚΚΕ. Ο αστικός σχεδιασμός υπήρξε αταλάντευτος στο ζήτημα της θωράκισης και υπερασπιστής της κλονισμένης εξουσίας του.

Ηδη από τα μέσα Οκτώβρη του 1943, είχε έρθει στην Ελλάδα ο Νεοζηλανδός λοχαγός Ντον Σκοτ, που ήταν σύνδεσμος της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής με τα τμήματα του ΕΛΑΣ στην Αττικοβοιωτία. Στο Αρχείο του ΚΚΕ βρίσκεται εμπιστευτική έκθεση του δημάρχου Αθηναίων Αγγελου Γεωργάτου, που αναφέρεται σε συνάντηση που οργάνωσε ο ίδιος και στην οποία μετείχαν ο Σκοτ και ο συνταγματάρχης των Γερμανών Λος, με αντικείμενο τις μεταπολεμικές εξελίξεις. Ο Θ. Χατζής στο «Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε» σημειώνει πως «βασικό θέμα των επαφών ήταν ο συνδυασμός ενεργειών των Γερμανών με τους Αγγλους για την "αλλαγή φρουράς" έτσι που να μην καταληφθεί η πρωτεύουσα από τις δυνάμεις του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ».

Είχε, στο μεταξύ, ήδη αποφασιστεί από τις 5 Ιούλη 1943 η υπαγωγή του ΕΛΑΣ στο Βρετανικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, υπαγωγή που θα πληρωθεί πολύ ακριβά σύντομα. Ακολούθησε η διάσκεψη του Λιβάνου (17 έως 20 Μάη του '44), που κατέληξε στο «Εθνικό Συμβόλαιο», το οποίο υπέτασσε τον ένοπλο λαϊκό αγώνα στις επιδιώξεις των αστικών δυνάμεων (επί της ουσίας προανήγγειλε διάλυση του ΕΛΑΣ στο όνομα της δημιουργίας του «εθνικού στρατού»). Στο Λίβανο οι αστικές πολιτικές δυνάμεις, με τη στήριξη της Βρετανίας, υπερασπίζονταν την αστική εξουσία στην Ελλάδα, που είχε κλονιστεί και που γι' αυτό δεν μπορούσαν ακόμα και να επιστρέψουν δίχως τη συμφωνία του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ.

Στις 7 Αυγούστου, το ΕΑΜ ενέκρινε τη συμμετοχή του σε κυβέρνηση «εθνικής ενότητας», ενώ την ίδια ώρα οι Βρετανοί με τη συγκατάθεση των Αμερικανών ετοιμάζονταν να επέμβουν για να συντρίψουν το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα.

Στο σχέδιο της επιχείρησης έδωσαν το όνομα «Μάννα», που πρόβλεπε απόβαση στη νότια Ελλάδα, έτσι ώστε όταν οι Γερμανοί εγκαταλείψουν την πρωτεύουσα, να μην επιτραπεί στο ΕΑΜ να αναλάβει την εξουσία. Το σχέδιο ανακοίνωσε ο ίδιος ο Τσόρτσιλ στον Παπανδρέου στις 21 Αυγούστου. Στις 15 Σεπτέμβρη ο στρατηγός Στέφανος Σαράφης πήρε τηλεγράφημα του στρατηγού Ουίλσον, που τον καλούσε να πάει στην Ιταλία μαζί με τον Ζέρβα. Στις 24 - 26 Σεπτέμβρη έγινε στην Καζέρτα η σύσκεψη του Στρατηγείου Συμμαχικών Δυνάμεων της Μεσογείου, της βρετανικής και ελληνικής κυβέρνησης και της αντιπροσωπείας του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ. Στη σύσκεψη αποφασίστηκε ο διορισμός του Αγγλου στρατηγού Σκόμπι ως διοικητή όλων των στρατιωτικών δυνάμεων στην Ελλάδα. Επίσης, διορίστηκε στρατιωτικός διοικητής Αττικής ο Π. Σπηλιωτόπουλος, που ήταν αρχηγός Χωροφυλακής του Τσολάκογλου! Μια από τις πρώτες πράξεις του ήταν να διατάξει να μη χτυπηθούν οι Γερμανοί φεύγοντας.

Η Συμφωνία της Καζέρτας επισφράγιζε την παράδοση του ΕΛΑΣ στους Αγγλους και τους επέτρεπε να έρθουν στην Ελλάδα με την έγκριση του ΚΚΕ προκειμένου να γίνουν το αποφασιστικό στήριγμα της εγχώριας αστικής εξουσίας. Ετσι ο ΕΛΑΣ στις 12 του Οκτώβρη, με την αποχώρηση των Γερμανών, δεν κατέλαβε την πρωτεύουσα παρότι την είχε στα χέρια του.

Πέμπτη 12 του Οκτώβρη 1944. Οι Γερμανοί δεν έχουν προλάβει ακόμα να εκκενώσουν την πόλη κι ο λαός της πρωτεύουσας, από τις συνοικίες, τα εργοστάσια, τα σχολεία, τα υπουργεία, τα καταστήματα, ξεχύνεται στους αθηναϊκούς δρόμους ζητωκραυγάζοντας για την απελευθέρωσή του. Τεράστια πανό του ΕΑΜ και του ΚΚΕ υψώθηκαν και τα συνθήματα για μια νέα Ελλάδα, λαοκρατική, περνούν σε όλα τα χείλη.

Για την Αθήνα, το κύριο γεγονός είναι ότι εκείνη τη μέρα η εξουσία άρχισε να περιφέρεται ορφανή στο δρόμο και να μην την παίρνει κανείς. Κανείς; Οχι ακριβώς:

Μια σειρά χώροι στο κέντρο της Αθήνας που άφησαν οι Γερμανοί καταλαμβάνονταν από χωροφύλακες και άλλους συνεργάτες των Γερμανών που συνέρρεαν στην Αθήνα από την ύπαιθρο. Κατελήφθησαν τα ξενοδοχεία γύρω από την Ομόνοια «Μητρόπολις» «Ερμής» «Πάνθεον» κ.ά. Στο Σύνταγμα - Μακρυγιάννη κλείστηκαν οι χωροφύλακες και από την Ομόνοια έως το Σύνταγμα εγκαταστάθηκαν οι βρετανικές υπηρεσίες, ενώ σε ολόκληρο το χώρο κυκλοφορούσαν Μπουραντάδες και Χίτες, προκαλώντας με συνθήματα «Σόφια - Μόσχα - Κατοχή».

Ολα μαρτυρούν ότι ήταν διαμορφωμένη επαναστατική κατάσταση (το ξεκίνημά της μπορεί να προσδιοριστεί την άνοιξη του '44), καθώς υπήρχε αποδιάρθρωση των πιο σημαντικών λειτουργιών του αστικού κράτους, ο γερμανικός στρατός που στήριζε την αστική εξουσία είχε αποχωρήσει, ελάχιστες ήταν ακόμα οι βρετανικές δυνάμεις, ενώ χιλιάδες στρατιώτες της Μέσης Ανατολής είχαν περάσει με το μέρος του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ. Η κυβέρνηση ήταν ακόμα στο Κάιρο και δεν μπορούσε να αποβιβαστεί στον Πειραιά δίχως την έγκριση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Το ίδιο και οι στρατιωτικές δυνάμεις του αστικού στρατού (Ορεινή Ταξιαρχία κ.ά.) που είχαν απομείνει στη Μέση Ανατολή, ενώ ο ΕΔΕΣ ήταν εγκλωβισμένος από τον ΕΛΑΣ στην Ηπειρο. Το ίδιο το κύρος των αστικών δυνάμεων στο λαό είχε πέσει σε κατώτερο σημείο, ενώ και οργανωτικά ήταν σε κατάσταση διάλυσης. Σε αυτό ας προστεθούν και οι μεταξύ τους έντονες αντιπαραθέσεις. Η αστική τάξη εκείνη την περίοδο έδινε μάχη αναστήλωσης της εξουσίας της.

Το κρίσιμο ήταν ο υποκειμενικός παράγοντας, οι διαθέσεις της εργατικής τάξης, των λαϊκών στρωμάτων. Αρχικά και κυρίως υπήρχε το ΚΚΕ, που η οργανωμένη δύναμή του ξεπερνούσε τα 400.000 μέλη. Αυτό αντανακλούσε αυξημένες εργατικές - λαϊκές διαθέσεις και τη δυνατότητα να περάσουν στη λαϊκή πλειοψηφία συνθήματα επαναστατικής ανατροπής. Επιπλέον, κατά πολύ περισσότερες δυνάμεις αναγνώριζαν στο ΚΚΕ τον καθοδηγητικό του ρόλο στην απελευθέρωση, όπως και τον καθοριστικό ρόλο της Σοβιετικής Ενωσης στο τσάκισμα του φασισμού.

Το κύριο ήταν πως αυτές οι δυνάμεις βρίσκονταν σε οργάνωση μάχης, έχοντας στην εμπροσθοφυλακή δικό τους μεγάλο οργανωμένο στρατό, τον ΕΛΑΣ. Αυτή η πελώρια δύναμη αγωνιζόταν για καλύτερες μέρες και το όραμά της ερχόταν σε σύγκρουση με τις επιδιώξεις των αστικών κομμάτων. Οπως έδειξαν η μάχη στο Μελιγαλά και η μάχη στο Κιλκίς, υπήρξε όξυνση της ταξικής πάλης για την εξουσία.

Αρα, το κρίσιμο ήταν αν το ΚΚΕ είχε ολοκληρωμένη και σαφή γνώση της πραγματικής κατάστασης, προγραμματική και οργανωτική ετοιμότητα να τραβήξει μπροστά για την εξουσία. Κι αυτό σήμαινε σχέδιο για κατάληψη των κέντρων εξουσίας, καθώς ήταν δυνατή η είσοδος μεγάλων στρατιωτικών δυνάμεων στην Αθήνα, για κατάληψη των εργοστασίων, δημιουργία εργατικών συμβουλίων, συγκρότηση εργατικής κυβέρνησης, γενική επιστράτευση όλου του πληθυσμού από 18 έως 45 χρόνων κ.ά.

Στις συγκεκριμένες συνθήκες το ΚΚΕ δεν ήταν έτοιμο για μια τέτοια εξέλιξη. Σε συνθήκες ραγδαίας ανάπτυξης της κομματικής του δύναμης, δεν μπόρεσε να αφομοιώσει όλα τα μέλη, πόσο μάλλον που το υπ' αριθμόν 1 πρόβλημα ήταν η μη διαπαιδαγώγηση του ίδιου του ΚΚΕ με μια επαναστατική προγραμματική βάση, αλλά αντίθετα στη βάση κυρίως της αντιφασιστικής εθνικοαπελευθερωτικής πάλης και του θολού στόχου της λαοκρατίας.

Ετσι, με την τρίμηνη συμμετοχή του στην κυβέρνηση «εθνικής ενότητας» συνέβαλε στην επαναφορά και νομιμοποίηση μιας αστικής κυβέρνησης και ενός αστικού πολιτικού συστήματος που στη δεδομένη στιγμή ήταν χρεοκοπημένα στη συνείδηση του λαού. Οπως έγραψε ο Γ. Παπανδρέου, «μόνον η συμμετοχή του ΚΚΕ εις την Κυβέρνησιν μας ήνοιγε τας πύλας της Ελλάδος. Και δια τούτο την επεδίωξα - και ευτυχώς κατορθώθη».

Στο σύνολό τους, εκείνη την περίοδο, στην καπιταλιστική δύση τα ΚΚ δε διαμόρφωσαν στρατηγική μετατροπής του ιμπεριαλιστικού πολέμου ή του απελευθερωτικού αγώνα σε πάλη για την κατάκτηση της εξουσίας. H στρατηγική του κομμουνιστικού κινήματος δεν αξιοποίησε το γεγονός ότι η αντίθεση κεφαλαίου - εργασίας περιεχόταν στον αντιφασιστικό - απελευθερωτικό χαρακτήρα του ένοπλου αγώνα για μια σειρά χώρες, ώστε να θέσει στην ημερήσια διάταξη το πρόβλημα της εξουσίας, αφού ο σοσιαλισμός και η κομμουνιστική προοπτική αποτελούν τη μόνη εναλλακτική λύση στην καπιταλιστική βαρβαρότητα. Σημειώθηκε σταδιακή υποχώρηση από τη θέση ότι ανάμεσα στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό δε μεσολαβεί κάποιο ενδιάμεσο κοινωνικό σύστημα, επομένως και ενδιάμεση πολιτική εξουσία ανάμεσα στην αστική και την επαναστατική εργατική εξουσία.