Παγκόσμιο έτος Φυσικής ορίστηκε το 2005, σαν τιμή στις δύο επετείους που συνδέονται με το μεγάλο φυσικό Αλμπερτ Αϊνστάιν, κατά πολλούς τον μεγαλύτερο που έχει εμφανιστεί ως σήμερα: τον ένα αιώνα από τη δημοσίευση της ειδικής θεωρίας της σχετικότητας και το μισό αιώνα από το θάνατό του. Δεν είναι εύκολο μέσα σε μερικές εκατοντάδες λέξεις να περιγράψει κανείς μια τόσο μεγάλη επιστημονική προσωπικότητα, όπως ο Αϊνστάιν και πολύ περισσότερο να δώσει έστω και μια ιδέα για το μεγαλειώδες έργο του (η στήλη θα αποπειραθεί κάτι τέτοιο με επόμενα δημοσιεύματα).

Ο Α. Αϊνστάιν γεννήθηκε στις 14 Μάρτη του 1879 στο Ουλμ της Γερμανίας και πέθανε στις ΗΠΑ στις 18 Απρίλη του 1955. Ηταν μια πολύπλοκη προσωπικότητα, που διαφέρει πολύ από το μύθο του τάχα χαζούλη μαθητή, που μέσα στα χρόνια των πανεπιστημιακών σπουδών του εξελίχτηκε σε ιδιοφυία. Αν και ήταν πάντα κάπως απόμακρος, σαν νέος ήταν ιδιαίτερα ενθουσιώδης. Επαιζε βιολί ή πιάνο με την πρώτη ευκαιρία, ή όταν ήθελε να επεξεργαστεί κάποια ιδέα που τον δυσκόλευε. Εκανε δύο γάμους, από τους οποίους απέκτησε δύο αγόρια. Σαν νέος επιστήμονας έπιασε δουλιά στο Γραφείο Πατεντών της Βέρνης της Ελβετίας. Εκεί, μακριά από κάποιο ακαδημαϊκό ίδρυμα, το 1905, σε ηλικία 26 χρονών, δημοσίευσε τέσσερις εργασίες του, που άλλαξαν μια για πάντα τη Φυσική. Ανάμεσα σ' αυτές ήταν η ειδική θεωρία της σχετικότητας, η αναγωγή του φαινομένου της κίνησης Μπράουν στην ατομική φύση της ύλης και η εξήγηση του φωτοηλεκτρικού φαινομένου, που έγινε η βάση για την ανάπτυξη της κβαντικής θεωρίας. Παρότι ήταν ο «νονός» της κβαντικής θεωρίας, ποτέ δε δέχτηκε το ιδεαλιστικό κατασκεύασμα του Μπορ και του Σρέντιγκερ σαν την τελευταία λέξη στο μικρόκοσμο. Ο Αϊνστάιν θεωρούσε ότι η φυσική πρέπει να δείχνει τη φύση «τέτοια που είναι», δηλαδή σαν αυθύπαρκτη οντότητα, ανεξάρτητα από την ύπαρξη παρατηρητή ή μη.

Ομως ο Αϊνστάιν δεν ασχολήθηκε μόνο με τις απόμακρες θεωρητικές εσχατιές της Φυσικής Επιστήμης. Εδειξε την ικανότητά του και σε πιο πρακτικά ζητήματα, αφού μόνος του ή μαζί με άλλους νέους επιστήμονες κατοχύρωσε σειρά από πατέντες, μεταξύ αυτών και μια για τη λειτουργία ψυγείου χωρίς κανένα κινητό μέρος. Εντεκα χρόνια μετά τη ριπή μεγαλοφυίας του 1905, ήρθε το δεύτερο αριστούργημα του μεγάλου επιστήμονα, η γενική θεωρία της σχετικότητας.

Η θεωρία της σχετικότητας, ειδική και γενική, αποκαλύπτει την οργανική σύνδεση του χώρου και του χρόνου σαν αδιάσπαστη ενότητα μεταξύ τους και με την ύλη, που βρίσκεται σε διαρκή κίνηση. Καταρρίπτει τις μεταφυσικές απολυτότητες της νευτώνειας μηχανικής ως προς τη φύση του χώρου και του χρόνου και αποδεικνύει ότι οι ιδιότητες και των δύο είναι απόλυτα συνδεδεμένες με την ύπαρξη των υλικών μαζών, αναδεικνύει τον ενιαίο χωρόχρονο σε μορφή ύπαρξης της ύλης, άρρηκτα δεμένο μ' αυτή.

Τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του, ο Αϊνστάιν τις πέρασε προσπαθώντας να διατυπώσει μια ενιαιοποιητική θεωρία, που θα εξηγούσε τόσο το μακρόκοσμο, όσο και το μικρόκοσμο. Απέτυχε, όμως, γιατί ο στόχος που έβαλε ήταν πρόωρος για την εποχή. Η επιστήμη δεν είχε ανακαλύψει ακόμα δύο από τις τέσσερις θεμελιώδεις «δυνάμεις» (πεδία) που γνωρίζουμε σήμερα. Ετσι, ο Αϊνστάιν, γνώριζε μόνο τη βαρύτητα και την ηλεκτρομαγνητική δύναμη, αλλά αγνοούσε την ισχυρή και την ασθενή πυρηνική αλληλεπίδραση, που έχουν να κάνουν αντίστοιχα με τη συνοχή του ατομικού πυρήνα και το φαινόμενο της ραδιενέργειας.

Η κληρονομιά του Αϊνστάιν για τους νεότερους συναδέλφους του είναι βαριά. Ο θεωρητικός φυσικός Λι Σμόλιν, γράφει: «Νομίζω ότι μια ψύχραιμη εκτίμηση είναι πως μέχρι τώρα, σχεδόν όλοι εμείς που δουλεύουμε στη θεωρητική Φυσική αποτύχαμε να ανταποκριθούμε στην παράδοση που άφησε ο Αϊνστάιν. Η απαίτησή του για μια συνεκτική θεωρία για τα πάντα ήταν ασυμβίβαστη. Δεν έχει επιτευχθεί - ούτε από την κβαντική θεωρία, ούτε από την ειδική, ούτε από τη γενική σχετικότητα, ούτε από οποιαδήποτε άλλη θεωρία εμφανίστηκε από τότε. Η ηθική καθαρότητα του Αϊνστάιν, η επιμονή του ότι δεν πρέπει να αποδεχτούμε τίποτα λιγότερο από μια θεωρία που θα δίνει μια πλήρη και συνεκτική περιγραφή των μεμονωμένων φαινομένων, δεν μπορεί να ακολουθηθεί, παρά μόνο αν απορρίψουμε σχεδόν όλη τη σύγχρονη θεωρητική Φυσική σαν ανεπαρκή.

Είναι, λοιπόν, δυνατό να ακολουθήσουμε το μονοπάτι του Αϊνστάιν; Για να το κάνεις δεν μπορεί να είσαι ψεύτικος, πρέπει να είσαι ένας καλά εκπαιδευμένος φυσικός, γνώστης των τρεχουσών θεωριών και των περιορισμών τους. Και πρέπει να επιμένεις στην απόλυτη διαύγεια στη δική σου δουλιά, παρά να ακολουθείς το ρεύμα ή τη μόδα. Με δεδομένες τις πιέσεις του ανταγωνισμού για τις ακαδημαϊκές θέσεις, το να ακολουθήσεις το δρόμο του Αϊνστάιν σημαίνει να ριψοκινδυνέψεις το τίμημα που πλήρωσε κι αυτός: ανεργία, παρά το άπλετο ταλέντο και την ικανότητα στο χειρισμό της θεωρητικής Φυσικής.

Σε όλη μου την καριέρα σαν θεωρητικός φυσικός, γνώρισα μόνο μια χούφτα συναδέλφων που μπορεί να ειπωθεί ότι ακολουθούν το δρόμο του Αϊνστάιν... Οι περισσότεροι έχουν πληρώσει για την ανεξαρτησία τους με μια πιο σκληρή σταδιοδρομία, σε σχέση με εξίσου ταλαντούχους επιστήμονες που ακολουθούν την ερευνητική ατζέντα των μεγαλοκαθηγητάδων.

Ας είμαστε ειλικρινείς και ας παραδεχτούμε ότι οι περισσότεροι από μας δεν έχουμε ούτε το κουράγιο, ούτε την υπομονή για να κάνουμε ό,τι ο Αϊνστάιν. Αντί γι' αυτό θα πρέπει να τον τιμούμε αναρωτώμενοι αν μπορούμε να κάνουμε κάτι για να εξασφαλίσουμε ότι στο μέλλον αυτοί οι λίγοι που ακολουθούν το δρόμο του Αϊνστάιν, που προσεγγίζουν την επιστήμη το ίδιο ασυμβίβαστα όπως εκείνος, θα διατρέχουν μικρότερο κίνδυνο να μείνουν άνεργοι, όπως ο ίδιος στην αρχή της καριέρας του και μικρότερο κίνδυνο περιθωριοποίησης, όπως έγινε προς το τέλος. Αν το πετύχουμε αυτό, αν μπορέσουμε να κάνουμε ευκολότερη τη διαδρομή για εκείνους που τον ακολουθούν, ίσως κάνουμε δυνατή μια επανάσταση στη Φυσική, που ακόμα κι ο Αϊνστάιν δεν μπόρεσε να κάνει».

Το 1939, με επιστολή του στον πρόεδρο των ΗΠΑ, όπου είχε μετοικήσει μετά την άνοδο του Χίτλερ στη Γερμανία, ο Αϊνστάιν τον κάλεσε να χρηματοδοτήσει την ανάπτυξη της ατομικής βόμβας πριν την κατασκευάσουν οι ναζί. Μετά τον πόλεμο, δεν άργησε να συνταχτεί με το κίνημα για τον πυρηνικό αφοπλισμό. «Η απελευθέρωση της δύναμης του ατόμου άλλαξε τα πάντα, εκτός από τον τρόπο σκέψης μας... Αν το ήξερα θα γινόμουν ωρολογοποιός», είχε πει ο Αϊνστάιν ανασκοπώντας την πορεία του μετά τη διπλή χρήση της ατομικής βόμβας από τις ΗΠΑ στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι.

Ευτυχώς, ο Αϊνστάιν και χιλιάδες άλλοι λιγότερο γνωστοί απ' αυτόν επιστήμονες με σημαντική προσφορά, δεν έγιναν ωρολογοποιοί και μπόρεσαν να φωτίσουν τα σκοτάδια χιλιετηρίδων άγνοιας. Αν και οι περισσότεροι αγνοούσαν τους κοινωνικούς νόμους που δημιουργούν το πλαίσιο ανάπτυξης της επιστήμης, με το έργο τους κατάφεραν να φέρουν ήδη την επιστήμη στο επίπεδο να γίνει σημαντική παραγωγική δύναμη. Στο επίπεδο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να προσφέρει σε κάθε άνθρωπο μια ζωή χωρίς αρρώστια και πείνα, γεμάτη δημιουργικότητα, γνώση, πραγματική ελευθερία. Παραμένει σαν εμπόδιο το πρόβλημα του «τρόπου σκέψης», όπως το αποκάλεσε ο Αϊνστάιν. Με άλλα λόγια, παραμένει το πρόβλημα για ποιο σκοπό αξιοποιείται η επιστημονικοτεχνική πρόοδος. Ενας άλλος Γερμανός σοφός φώτισε μερικές δεκαετίες πριν τον Αϊνστάιν, τους νόμους κίνησης της κοινωνίας και έδειξε το δρόμο για να αλλάξει αυτός ο καταστροφικός «τρόπος σκέψης». Τον σοφό εκείνο τον έλεγαν Μαρξ και την κοινωνία της κυριαρχίας της επιστήμης σε όφελος του ανθρώπου, ο Μαρξ την ονόμασε: κομμουνιστική.