Χωρίς αμφιβολία οι Θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για το 17ο Συνέδριο αναδεικνύουν ζητήματα στρατηγικής σημασίας για το διεθνές, αλλά και το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα. Στο εξ ανάγκης σύντομο σημείωμα που ακολουθεί, διατυπώνω ορισμένες σκέψεις με απώτερο σκοπό να συμβάλω στην ανάπτυξη ενός γόνιμου προσυνεδριακού διαλόγου.

• Θέμα μείζονος ενδιαφέροντος για τη στρατηγική ενός κομμουνιστικού κόμματος αποτελεί ασφαλώς η εκτίμησή του όσον αφορά στη φάση ανάπτυξης του παγκόσμιου καπιταλισμού στη δεδομένη κάθε φορά ιστορική στιγμή. Είναι στο σημείο αυτό που εστιάζονται από τις αρχές του 20ού αιώνα κορυφαίες θεωρητικές και πολιτικές συζητήσεις για τον ιμπεριαλισμό (βλ. τις αναλύσεις των Λούξεμπουργκ, Χίλφερντιγκ, Κάουτσκι, Μπουχάριν κ.ά.), ορόσημο στις οποίες αποτέλεσε η ανάλυση του Λένιν για τον ιμπεριαλισμό ως νεότερο και ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού.

Στις μέρες μας, και με αφετηρία την ανάπτυξη των κοινωνικών κινημάτων εναντίον της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης, η συζήτηση αυτή επανέρχεται στο προσκήνιο, και από την άποψη αυτή αναδεικνύεται αδήριτη ανάγκη η ιδεολογική και πολιτική τοποθέτηση του ΚΚΕ στο ζήτημα της φύσης του σύγχρονου παγκόσμιου καπιταλισμού, τοποθέτηση που διατυπώνεται στη Θέση 2 της ΚΕ του Κόμματος για το 17ο Συνέδριο. Εμμέσως, πλην σαφώς, η ΚΕ παραμένει σταθερά στην υιοθέτηση της λενινιστικής ανάλυσης για τον ιμπεριαλισμό ως ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού, και από την αφετηρία αυτή εξαπολύει μια σφοδρή επίθεση εναντίον των απόψεων του Νέγκρι για την Αυτοκρατορία σα νέο στάδιο ανάπτυξης του καπιταλισμού, καθώς επίσης και εναντίον των αταξικών κινημάτων κατά της παγκοσμιοποίησης, η οποία πάντα, σύμφωνα με τις Θέσεις, αποτελεί ιδεολόγημα.

Από μαρξιστική άποψη είναι δεδομένο ότι το θεωρητικό και, εν τέλει, πολιτικό δίλημμα Ιμπεριαλισμός ή Αυτοκρατορία - ένα δίλημμα που συζητείται παγκοσμίως και με ιδιαίτερη ένταση τουλάχιστον την τελευταία δεκαετία - απαντάται με βάση τη θέση ότι ο παγκόσμιος καπιταλισμός εξακολουθεί να εκδηλώνεται ως ιμπεριαλισμός. Με αυτή την έννοια, ο μαρξισμός ως ανοιχτό σύστημα ερμηνείας και επαναστατικής αλλαγής του κόσμου παραμένει το κατεξοχήν επιστημονικό εργαλείο ανάλυσης της σύγχρονης διεθνούς καπιταλιστικής πραγματικότητας. Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, ο ιμπεριαλισμός του 21ου αιώνα δεν μπορεί να είναι εκείνος των αρχών του 20ού, γεγονός που σημαίνει ότι η σχετική ανάλυση του ιμπεριαλιστικού φαινομένου δεν εξαντλείται με τη συγγραφή του Λένιν. Απαιτούνται νέες επεξεργασίες, νέες μελέτες, και μάλιστα συλλογικού και διεπιστημονικού χαρακτήρα, για την προώθηση των οποίων ένα κόμμα που δε λέγεται μόνο, αλλά και είναι κομμουνιστικό, οφείλει να δώσει σαφή δείγματα πολιτικής βούλησης.

Είναι προφανές ότι η ανάπτυξη συστηματικής έρευνας πάνω στη φύση του ιμπεριαλισμού της εποχής μας θα επιτρέψει τη διαμόρφωση μιας εξίσου σύγχρονης τοποθέτησης στο ζήτημα του επαναστατικού υποκειμένου και του συναφούς χαρακτήρα των κοινωνικών κινημάτων που αναπτύσσονται στις μέρες μας. Δε δυσκολεύομαι να συμφωνήσω με τις Θέσεις στο ότι το πλήθος - που ωστόσο στις αναλύσεις του Negri προσλαμβάνει μια σημασία διαφορετική από την τρέχουσα έννοια του όρου - δεν μπορεί να υποκαταστήσει την εργατική τάξη στο ρόλο της ως δυνάμει επαναστατικού υποκειμένου. Αλλά για ποια εργατική τάξη γίνεται λόγος; Χωρίς να υποτιμώ μελέτες που πραγματοποιήθηκαν με κομματική πρωτοβουλία κατά το παρελθόν, θεωρώ αυτονόητη την ανάγκη διαρκούς και πολυεδρικής έρευνας, με θέμα τη σύγχρονη εργατική τάξη και με ιδιαίτερη έμφαση στις σημερινές μορφές αλλοτρίωσής της.

• Ο χαρακτηρισμός των κινημάτων εναντίον της «παγκοσμιοποίησης», συλλήβδην σαν ρεφορμιστικών (βλ. Θέση 7) περισσότερο συσκοτίζει, παρά διαφωτίζει ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον, κατά τη γνώμη μου, κοινωνικό φαινόμενο. Προσωπικά θα μπορούσα εύκολα να συμφωνήσω ότι η κυρίαρχη τάση αυτών των κινημάτων είναι ρεφορμιστική. Δεν είναι όμως αυτή η μόνη συνιστώσα των συγκεκριμένων κινημάτων. Δε συμμετέχουν άραγε σ' αυτά και δυνάμεις με αναφορές μαρξιστικού ή ελευθεριακού / αναρχικού κομμουνισμού; Εχω την άποψη ότι μια αυθεντικά μαρξιστική, δηλαδή διαλεκτική, αντιμετώπιση αυτού του πολύμορφου και πολύχρωμου κινήματος οφείλει να αναδεικνύει και να αξιοποιεί τις αντιφάσεις του και όχι να σπεύδει να το ταυτίζει με τη μέχρι σήμερα κυρίαρχη, ρεφορμιστική πράγματι, συνιστώσα του. Μια μονοδιάστατη προσέγγιση ενός τέτοιου κινήματος δημιουργεί βεβαίως την ψευδαίσθηση μιας σαφούς ιδεολογικής και πολιτικής οριοθέτησής μας από το «άλλο», σύντομα ωστόσο, αυτή η οριοθέτηση θα αποδειχθεί άγονη, και με αυτή την έννοια επιζήμια, στο βαθμό ακριβώς που δεν επιτρέπει μια δημιουργική παρέμβαση στα κινήματα, όπου οι αντιφάσεις αναπτύσσονται.

Δε χρειάζεται ασφαλώς ιδιαίτερη επιχειρηματολογία, για να αναδείξει κανείς τη στρατηγική σημασία που έχει το ζήτημα του σοσιαλισμού ως πρώτης φάσης της κομμουνιστικής κοινωνίας για ένα κόμμα που επαγγέλλεται τον κομμουνισμό. Με αυτή την έννοια, θεωρώ θετική την κεντρική και επαναλαμβανόμενη αναφορά των Θέσεων (Προοίμιο, Θέσεις 7, 8, 15, 18, 35) στο σοσιαλισμό ως επίκαιρο, ρεαλιστικό και στρατηγικό στόχο του κομμουνιστικού κινήματος. Στο ίδιο πλαίσιο ανάλυσης, θετική και μόνο θετική θα μπορούσε να κριθεί η διακήρυξη για άμεση σύνδεση του σοσιαλισμού ως στρατηγικού στόχου του επαναστατικού κινήματος με τις καθημερινές διεκδικήσεις των εργαζομένων. Αλλά στο σημείο αυτό, αναδεικνύεται το θεμελιώδες, κατά την κρίση μου, ερώτημα: Για ποιον σοσιαλισμό κάνουμε λόγο;

Για τις Θέσεις υπάρχει ο «σοσιαλισμός που γνωρίσαμε». Είναι σε ιστορική συνέχεια προς αυτό το σοσιαλισμό, σύμφωνα πάντοτε με τις Θέσεις, που μπορούμε να προσεγγίσουμε το μέλλον του κομμουνιστικού κινήματος (Θέση 7). Ο σοσιαλισμός που γνωρίσαμε, σύμφωνα με την ΚΕ του ΚΚΕ, ανατράπηκε διαμέσου αντεπανάστασης, διαδικασία στην οποία συνέβαλαν «λάθη και αδυναμίες που εμφανίστηκαν κατά την πρώτη απόπειρα σοσιαλιστικής οικοδόμησης» (Θέση 18).

Και όμως διαλεκτική, και με αυτή την έννοια, επαναστατική προσέγγιση του ζητήματος του σοσιαλισμού σημαίνει να αντιμετωπίζεις το παρόν και το μέλλον όχι μόνο με όρους συνέχειας, αλλά και με όρους τομής, ρήξης, α-συνέχειας προς το παρελθόν. Οι Θέσεις της ΚΕ του Κόμματος δεν κινούνται σε αυτή την κατεύθυνση. Απουσιάζει το στοιχείο της κριτικής αποτίμησης ενός παρελθόντος που, σε κάθε περίπτωση και με όποια ερμηνεία, βαρύνει και θα βαρύνει στις εξελίξεις του κομμουνιστικού κινήματος διεθνώς, αλλά και στη χώρα μας. Εκτός αυτού, η εκτίμηση ότι ο «σοσιαλισμός που γνωρίσαμε» ανατράπηκε και μάλιστα με αντεπανάσταση μόνον ως υπόθεση εργασίας θα μπορούσε να διατυπωθεί, αν πράγματι υπάρχει η πολιτική βούληση για μια συστηματική έρευνα και μελέτη των όσων συνέβησαν. Σε αντίθετη περίπτωση, αν δηλαδή η υπόθεση εργασίας εκληφθεί εξ αρχής σαν συμπέρασμα, τα όρια της εξαγγελλόμενης μελέτης και έρευνας προδιαγράφονται με πολιτική απόφαση, επιλογή που δε θα εξυπηρετούσε ούτε το σκοπό ούτε το συμφέρον ενός κομμουνιστικού κόμματος του 21ου αιώνα.

Ας μιλήσω, λοιπόν, με εκτίμηση στην πολύχρονη Ιστορία του κομμουνιστικού κινήματος, γι' αυτό και χωρίς περιφράσεις: Η μέχρι σήμερα αποτίμηση του σοσιαλισμού «που γνωρίσαμε», από την πλευρά του ΚΚΕ δε συστοιχίζεται με την κριτική και αυτοκριτική των προλεταριακών επαναστάσεων που εισηγείται ο ίδιος ο Μαρξ:

Οι προλεταριακές επαναστάσεις ασκούν σταθερά την αυτοκριτική τους, διακόπτουν συνεχώς την πορεία τους, επανέρχονται στο φαινομενικά ολοκληρωμένο, για να ξεκινήσουν και πάλι, χλευάζουν με ανελέητη ενδελέχεια τις ανεπάρκειές τους, τις αδυναμίες τους και τις μικρότητες των πρώτων εγχειρημάτων τους, δίνουν την εντύπωση ότι σωριάζουν στο έδαφος τον αντίπαλό τους, μόνον όμως για να αντλήσει δύναμη από τη γη και να σηκωθεί και πάλι, πιο γιγάντιος μπροστά τους, οι προλεταριακές επαναστάσεις οπισθοχωρούν πάλι και πάλι μπροστά στο απροσδιόριστο μεγαλείο των σκοπών τους, μέχρις ότου δημιουργηθεί μια κατάσταση που καθιστά αδύνατη κάθε επιστροφή, οπότε οι συνθήκες μιλούν από μόνες τους:

Ιδού η Ρόδος, ιδού και το πήδημα!

Εδώ το τριαντάφυλλο, εδώ χόρεψε!

(Καρλ Μαρξ, «Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη»)

Ιδού η Ρόδος, ιδού και το πήδημα! Με σεβασμό στη φιλοσοφική μας παράδοση, αλλά και στους ιστορικούς αγώνες των κομμουνιστών για μια παγκόσμια κοινωνία χωρίς τάξεις και κράτος, είναι καιρός να πορευτούμε χωρίς φόβο, αλλά με πάθος τον ανηφορικό δρόμο της αυτοκριτικής και της κριτικής. Μόνον έτσι και η ιδεολογική αναβάθμιση, που για μια ακόμη φορά προσυνεδριακές Θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ αναδεικνύουν σε κρίσιμη επιλογή, θα γίνει επιτέλους πράξη, συλλογική, και μάλιστα όχι στενά κομματική διαδικασία, μεστή πολιτικού περιεχομένου.

Με θερμές ευχές για την επιτυχία των εργασιών του 17ου Συνεδρίου του ΚΚΕ!

Αλέξανδρος Α. Χρύσης

Επίκουρος Καθηγητής Φιλοσοφίας

Πάντειο Πανεπιστήμιο