Το μνημείο αποτελεί το τελευταίο έργο του γλύπτη Βασίλη Δωρόπουλου, που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή, πριν το δει ολοκληρωμένο στον φυσικό του χώρο. Πρόκειται για ορειχάλκινη σύνθεση, ύψους περίπου 2,10 - 2,20 μέτρων, που αναπαριστά μπλεγμένες ανθρώπινες μορφές να ανελίσσονται - μια συμβολική χειρονομία που παραπέμπει στην ανάταση της θυσίας των εκτελεσθέντων. Ενα έργο που αποτυπώνει στο μέταλλο και στο φως του Ιονίου τη θυσία εκατοντάδων κομμουνιστών και λαϊκών μαχητών.

Γιατί να διαλέξει κανείς τον θάνατο, όταν του προσφέρουν τη ζωή με μια υπογραφή; Οι εκτελεσμένοι του Λαζαρέτο δεν διάλεξαν τον θάνατο, διάλεξαν να μείνουν όρθιοι. Στάθηκαν απέναντι στο εκτελεστικό απόσπασμα γιατί ανήκαν στον κόσμο που τόλμησε να αμφισβητήσει την εξουσία των εκμεταλλευτών. Δεν αρνήθηκαν τη ζωή - αρνήθηκαν τη συνθηκολόγηση. Πίστευαν πως η υπεράσπιση και η συμπόρευση με το ΚΚΕ ήταν ο μόνος δρόμος για να αλλάξει πραγματικά η ζωή των «επί της Γης κολασμένων».

Γιατί ο Εμφύλιος δεν ήταν «διχασμός». Ηταν σύγκρουση για την εξουσία. Μετά την Απελευθέρωση, η αστική τάξη βρέθηκε αντιμέτωπη με τον οργανωμένο στο ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ λαό - μια νέα δύναμη που είχε γεννηθεί μέσα στην κάπνα του πολέμου, στον αγώνα για τη Λευτεριά. Η εποποιία εκείνης της περιόδου δεν ήταν ούτε εύκολη ούτε δεδομένη, κατακτήθηκε με το αίμα και τις θυσίες του λαού, με μπροστάρη, εμπνευστή και καθοδηγητή το ΚΚΕ. Τα όνειρα για μια Ελλάδα λεύτερη και δίκαιη, διαφορετική από αυτή που υπήρχε πριν την Κατοχή, έγιναν εφιάλτης για τους καπιταλιστές και τους συμμάχους τους. Για να υπερασπιστούν την ταξική τους κυριαρχία, εξαπέλυσαν τρομοκρατία, φυλακές, βασανιστήρια, εκτελέσεις. Δεν ήταν «υπερβολές», είναι ο ίδιος ο μηχανισμός συντήρησης της εξουσίας της αστικής τάξης.

Το ΚΚΕ, παρά τις αντιφάσεις στην τότε στρατηγική του, αρνήθηκε να δεχτεί τους όρους και τη βία που επέβαλε η λεγόμενη κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας». Τελικά δεν υποτάχθηκε και, έστω με καθυστέρηση, οργάνωσε τον τρίχρονο ένοπλο λαϊκό αγώνα του ΔΣΕ - την κορυφαία εκδήλωση της ταξικής πάλης στην Ελλάδα κατά τον 20ό αιώνα. Μπροστά στο δίλημμα «υποταγή ή αντεπίθεση», το Κόμμα και το λαϊκό κίνημα επέλεξαν τον δεύτερο δρόμο.

Πίσω από τις εκτελέσεις στο Λαζαρέτο στέκεται η πιο καθαρή εικόνα δύο κόσμων: Του κόσμου της εκμετάλλευσης και του κόσμου της κοινωνικής απελευθέρωσης.

Η εργατική τάξη δεν διάλεξε τη θυσία. Την ανάγκη για αντίσταση την επέβαλε η ίδια η ζωή και η βία της αστικής εξουσίας. Οπως έγραψε ο Μπρεχτ, «επειδή σαν άνθρωπος ήθελε να ζήσει, τον έσφαξαν σαν άγριο θηρίο». Κάθε φορά που η εξουσία προσπαθεί να γονατίσει τον λαό, εκείνος - αργά ή γρήγορα - ξανασηκώνεται. Δεν είναι ζήτημα γενναιότητας, έτσι γράφεται η Ιστορία των λαών.

Η στάση των εκτελεσμένων δεν ήταν μεμονωμένος ηρωισμός, αλλά πράξη βαθιάς ταξικής συνείδησης. Η αντοχή των αγωνιστών γεννήθηκε από πειθαρχία και πίστη σε έναν ανώτερο κοινό στόχο. Ετσι το ΚΚΕ ρίζωσε βαθιά μέσα στον λαό, έγινε ένα μαζί του. Δεν ήταν όλοι κομμουνιστές, αλλά όλοι πίστευαν πως ο κοινός δρόμος με το Κόμμα ήταν ο μόνος δρόμος για να αλλάξει η ζωή των πολλών.

Η «δήλωση μετανοίας» δεν ήταν χαρτί. Ηταν μηχανισμός συντριβής. Ζητούσαν από τον κομμουνιστή να απαρνηθεί το Κόμμα του, τον επαναστατικό του σκοπό. Ηθελαν να σκορπίσουν τον φόβο, να σπάσουν τη συνέχεια του αγώνα, να αποδείξουν ότι «όλοι υποχωρούν». Και πάνω απ' όλα ήθελαν να φθείρουν το ΚΚΕ. Να το δείξουν αδύναμο, γεμάτο «μεγάλα λόγια». Να πείσουν πως στις δυσκολίες «τα διπλώνει». Πως, στο τέλος, όλοι «κοιτάζουν να βολευτούν». Γι' αυτό και η άρνηση της υπογραφής δεν ήταν απλώς προσωπική πράξη αντοχής, ήταν πολιτική πράξη υπεράσπισης του Κόμματος, της συλλογικής τιμής.

Η αστική ιδεολογία έχει τον δικό της τρόπο να μιλά για τον «ηρωισμό». Τον ξεγυμνώνει από το ταξικό του περιεχόμενο και τον ντύνει με «πατριωτικά» και «ανθρωπιστικά» στολίδια. Ετσι, οι εκτελεσμένοι του Λαζαρέτο παρουσιάζονται σαν «παλικάρια που δεν λύγισαν», όχι σαν κομμουνιστές και αγωνιστές μιας τάξης που πάλεψε για έναν κόσμο χωρίς εκμετάλλευση. Κι έτσι η θυσία γίνεται ακίνδυνη. Ο ήρωας παύει να είναι ταξικός αντίπαλος, μετατρέπεται σε «ποιητική φιγούρα» για επετείους και «πάρκα συμφιλίωσης».

Ο λαός ξέρει. Ο θύτης δεν εξισώνεται με το θύμα. Οι δικοί μας νεκροί δεν πέθαναν «για την πατρίδα» γενικώς, αλλά για μια ζωή με αξιοπρέπεια. Για τη ζωή που αξίζει σε εκείνους που τη φτιάχνουν με τα χέρια τους.

Το ΚΚΕ δεν τιμά τους εκτελεσμένους για να τους φυλακίσει στο παρελθόν, αλλά γιατί χάρη στη στάση τους υπάρχει σήμερα ένα Κόμμα που δεν υπέγραψε «δήλωση μετανοίας» στον ιμπεριαλισμό. Συνεχίζει να παλεύει για την κοινωνική απελευθέρωση, πιο ώριμο και πιο έμπειρο, με πολύτιμη παρακαταθήκη τις θυσίες των προηγούμενων γενιών. Είναι αποφασισμένο και μπορεί, μαζί με την εργατική τάξη και τον λαό, να το πάει μέχρι τέλους.

Η όξυνση της ταξικής πάλης από μόνη της δεν αρκεί για την ανατροπή της καπιταλιστικής εξουσίας. Χρειάζεται να καθοδηγείται από μια επαναστατική στρατηγική, από την πραγματική πρωτοπορία. Γιατί οι διαθέσεις του λαού, αλλά και η κατεύθυνση της πάλης, διαμορφώνονται μέσα από τη δράση του ίδιου του Κόμματος.

Το καθήκον του σήμερα είναι να δυναμώσει η αντιστοίχιση των λόγων με τη δράση, να εμπνευστούν χιλιάδες που παρακολουθούν με ελπίδα και εμπιστοσύνη. Με αυτοθυσία, χωρίς φειδώ σε κόπους και θυσίες, να κατακτήσουμε την ικανότητα να δρούμε σε οποιεσδήποτε συνθήκες - να είμαστε έτοιμοι για κάθε στροφή της ταξικής πάλης. Να οικοδομήσουμε ένα Κόμμα επαναστατικό, ικανό να ανταποκριθεί στο κάλεσμα της Ιστορίας: Για τον Σοσιαλισμό.

Την Κυριακή 26 Οκτώβρη, στο μαρτυρικό Λαζαρέτο, τιμάμε τους νεκρούς μας. Γονατίζουμε ευλαβικά μπροστά τους και σηκώνουμε τη σημαία ψηλά, συνεχίζοντας τον αγώνα τους. Το Λαζαρέτο δεν είναι απλώς τόπος μνήμης. Είναι μάθημα ζωής.

Οι σύντροφοί μας διδάσκουν πώς μετριέται το μπόι του ανθρώπου στην Ιστορία - κι αυτό το μέτρο δεν χωρά στα καλούπια της αστικής εξουσίας.