Συνεχίζουμε σήμερα το δεύτερο μέρος του άρθρου. Το πρώτο μέρος δημοσιεύτηκε στον «Ρ», στην ίδια στήλη της ιστορίας, την περασμένη Κυριακή 8 Φλεβάρη.

Επειτα από την περιγραφή των συνθηκών κάτω από τις οποίες πραγματοποιήθηκε η σύγκρουση με τον Μπουχάριν, αξίζει να δούμε γιατί και σήμερα στην κολεκτιβοποίηση, όπως και στην κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής, συγκεντρώνει την κριτική της αστικής τάξης. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι απόψεις του Μπουχάριν χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα, ενώ μεγάλη αίγλη γνώρισαν στις παραμονές της διάλυσης της Σοβιετικής Ενωσης και στα πλαίσια δικαιολόγησης της περεστρόικα¹.

Γενικά, αν απομακρυνθούμε από τις συνθήκες της περιόδου, με ευκολία θα διαπιστώσουμε ότι στο όνομα της κολεκτιβοποίησης η αστική τάξη προσπαθεί να ξορκίσει την αναγκαιότητα της κοινωνικοποίησης των συγκεντρωμένων μέσων παραγωγής και τη δυνατότητα επιβίωσης του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής. Αυτός είναι ο λόγος που αντιπροτείνει ένα «σοσιαλισμό» χωρίς κεντρικό σχεδιασμό και κοινωνική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής ή με άλλα λόγια ένα «σοσιαλισμό» που δε θα θίγει τα συμφέροντά της. Μια τέτοια χίμαιρα, που συνδυάζει την πολιτική ισότητα με την οικονομική ανισότητα, συνεχίζει να βρίσκεται σε όλα τα σοσιαλδημοκρατικής έμπνευσης προγράμματα, ενώ ο Μαρξ την είχε καταδικάσει ως αστικό ψέμα².

Κάτω από τα δακρύβρεχτα κείμενα για τη μικρή ιδιοκτησία των αγροτών κρύβεται η προάσπιση της ατομικής ιδιοκτησίας και γενικότερα της σύγχρονης εξουσίας των μονοπωλίων. Μπροστά σε αυτόν το στόχο δεν έχουν πρόβλημα να επιστρατεύσουν ακόμα και τον Λένιν, προκειμένου να τον εγκωμιάσουν ως εισηγητή της ΝΕΠ που δεν έφερνε σε κίνδυνο την ατομική ιδιοκτησία³. Δυστυχώς για αυτούς, ο Λένιν είχε προβλέψει το μεταθανάτιο ευνουχισμό της πολιτικής του σκέψης μιλώντας για την αντίστοιχη τύχη που επιφύλαξαν οι αστοί στον Μαρξ⁴.

Αυτό είναι το πρίσμα της κριτικής της αστικής τάξης. Αντίθετα, η εργατική τάξη πρέπει να αντικρίσει την κολεκτιβοποίηση μέσα στα πλαίσια της διαδικασίας ενίσχυσης και εμβάθυνσης της δικτατορίας του προλεταριάτου. Είναι χαρακτηριστική η αναφορά της Ρόζας Λούξεμπουργκ που τόνιζε την επόμενη της επανάστασης ότι δίχως την κολεκτιβοποίηση θα δημιουργηθούν τεράστιες δυσκολίες στο σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της γεωργίας⁵.

Αλλά, ακόμα και όταν αποδέχονται την κολεκτιβοποίηση, οι αστοί και οι οπορτουνιστές ιστοριογράφοι κτίζουν ένα δεύτερο τείχος άμυνας γύρω από την απαίτηση για μια μη βίαιη κολεκτιβοποίηση. Η αλήθεια είναι ότι η ανάπτυξη του καπιταλισμού ολοκλήρωσε πολλά από τα καθήκοντα που είχε να αντιμετωπίσει το εργατικό κράτος. Η ανάπτυξή του έχει ολοκληρωθεί σε τέτοιο βαθμό που καθιστά ανεπίκαιρη μια παρόμοια επανάληψη της κολεκτιβοποίησης όσο και μια σύγχρονη εφαρμογή της ΝΕΠ στη συντριπτική πλειοψηφία των χωρών. Ο Λένιν στην εποχή του είχε προβλέψει τις διαφορές που θα επέφερε στην πραγματοποίηση και την εδραίωση της επανάστασης μια παραπέρα καπιταλιστική ανάπτυξη, μέσω της σύγκρισης της Ρωσίας με περισσότερο καπιταλιστικά αναπτυγμένες χώρες της Δύσης⁶. Ωστόσο, δε θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι η ανάπτυξη του καπιταλισμού εξαλείφει τη βία από τη δικτατορία του προλεταριάτου. Ανεξάρτητα από ευνοϊκότερους κοινωνικοταξικούς συσχετισμούς που έχει να αντιμετωπίσει η σύγχρονη εργατική τάξη και πέρα από την ικανότητα διαμόρφωσης κοινωνικών συμμαχιών μέσα από την προβολή των ιδεών της ως κυρίαρχων ιδεών ολόκληρης της κοινωνίας, το εργατικό κράτος συνεχίζει να υφίσταται ως όργανο καταπίεσης μιας τάξης ενάντια σε μια άλλη⁷. Το χρονικό εύρος της κατάπνιξης των κυρίαρχων τάξεων εξαρτάται από την κατάσταση που θα παραλάβει η δικτατορία του προλεταριάτου⁸.

Αξίζει να αναφερθούμε σε μια κριτική της κολεκτιβοποίησης και της κοινωνικοποίησης των συγκεντρωμένων μέσων παραγωγής που συχνά γίνεται στο όνομα του μαρξισμού. Πυρήνας της είναι ότι η εμβάθυνση του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής και διοίκησης δεν αποτελεί τίποτα άλλο από μια βουλησιαρχία των κομμουνιστών, αντίθετη με τους νόμους εξέλιξης της οικονομίας και της κοινωνίας. Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα από άρθρο της «Καθημερινής» που ασκεί κριτική στις θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για το σοσιαλισμό:

«Διαπιστώνουν λοιπόν οι "ιδεολογικές επεξεργασίες" ότι μετά τον θάνατο του Στάλιν και της βούλησής του διακόπτεται η "οικοδόμηση του σοσιαλισμού". Θεωρεί ότι μέχρι τότε η "οικοδόμηση του σοσιαλισμού" υπήρξε "συνεπής", ότι ο Στάλιν και το σταλινικό κόμμα οργάνωσαν και διαμόρφωναν τις "σοσιαλιστικές κοινωνικές και παραγωγικές σχέσεις". Περίπλοκες και πολύχρονες διαδικασίες, όπως η διαμόρφωση νέων παραγωγικών σχέσεων, κυρίως σχέσεων ιδιοκτησίας, συναιρούνται, απλοποιούνται και ευτελίζονται σε μια σειρά κομματικών και κρατικών αποφάσεων»⁹.

Παραμερίζοντας την καταφυγή στο γνωστό απάγκιο της «προσωπολατρίας», οφείλουμε να μιλήσουμε για το σκληρό πυρήνα αυτής της κριτικής. Οι κομμουνιστές δεν αμφισβήτησαν ποτέ ότι το πλαίσιο της ταξικής πάλης διαμορφώνεται έξω από τη θέληση του ανθρώπου, από το συγκεκριμένο επίπεδο ωριμότητας της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και τη διαμόρφωση των αντίστοιχων σχέσεων παραγωγής. Ποτέ όμως οι κομμουνιστές δεν ισχυρίστηκαν ότι η εφαρμογή των γενικών τάσεων της κίνησης της οικονομίας και της κοινωνίας δεν περνούν μέσα από μια συγκεκριμένη δράση. Ποτέ δεν υποστήριξαν ότι εφόσον ο σοσιαλισμός - κομμουνισμός είναι μια νομοτέλεια, δεν έχουμε τίποτα άλλο να κάνουμε από να τον αναμένουμε με σταυρωμένα χέρια, όπως το διάσημο γουρούνι του Τζορτζ Οργουελ στη «Φάρμα των ζώων». Οι Μαρξ και Ενγκελς διασαφήνισαν ότι «η ιστορία της κάθε κοινωνίας ως τα σήμερα είναι η ιστορία των ταξικών αγώνων»¹⁰, απορρίπτοντας την παρουσίαση της εξέλιξης ως την ανέλιξη των παραγωγικών δυνάμεων μέσα στα πλαίσια ενός παραγωγικού ή τεχνολογικού ντετερμινισμού.

Ειδικότερα μέσα στα πλαίσια της δικτατορίας του προλεταριάτου, της απαρχής «του βασιλείου της ελευθερίας», η συνειδητή δραστηριότητα όλο και ευρύτερων μαζών είναι αναγκαία για την εμβάθυνση του σοσιαλισμού, για να ανοίξει ο δρόμος για το πέρασμα από την προϊστορία στην ιστορία της ανθρωπότητας¹¹. Σε αυτές τις συνθήκες, η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων είναι η προϋπόθεση, αλλά δεν ταυτίζεται από μόνη της με την ιστορική εξέλιξη και το σοσιαλισμό. Η πολιτική του κόμματος δεν μπορεί παρά να κατευθύνεται στην όλο και περισσότερο ενεργό συμμετοχή της μεγάλης μάζας του πληθυσμού σε κάθε πλευρά της πολιτικής ζωής και στην εμβάθυνση του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής και διοίκησης¹².

Η εφαρμογή του πρώτου πεντάχρονου πλάνου ξεκίνησε την 1η Οκτωβρίου 1928 και με σκοπό να ολοκληρωθεί σε πέντε χρόνια. Μέχρι τότε, ο καπιταλιστικός σχεδιασμός αφορούσε το επίπεδο της επιχείρησης, αλλά άφηνε το σύνολο της οικονομίας να διέπεται από τους «τυφλούς» κανόνες της. Για πρώτη φορά η συντριπτική πλειοψηφία της κοινωνίας προσπαθεί να επέμβει συνειδητά σε όλους τους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας. Το 1929 η έναρξη της κολεκτιβοποίησης συναντά την αύξηση των εγκληματικών αντεπαναστατικών ενεργειών (9 φορές περισσότερες σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά¹³), η πλειοψηφία των οποίων θα στραφούν ενάντια στους απεσταλμένους στην ύπαιθρο κομμουνιστές βιομηχανικούς εργάτες, αλλά και σε όσους πρωτοστατούσαν στο κολεκτιβίστικο κίνημα¹⁴. Κυρίαρχη τάση στην αστική και οπορτουνιστική βιβλιογραφία αποτελεί η θέση ότι η πλειοψηφία των επιθέσεων αποτελούσε αντίδραση του συνόλου των αγροτών κατά της σοβιετικής εξουσίας. Η πραγματικότητα όμως δηλώνει το αντίθετο. Η ερευνήτρια Viola Lynne, παρότι αποδέχεται την άποψη του μαζικού διωγμού όλων των αγροτών, στην προσπάθειά της να τη στηρίξει πέφτει σε αντίφαση, μιας και ισχυρίζεται ότι πάνω από τις μισές εγκληματικές ενέργειες προέρχονταν από τους κουλάκους και ούτε το ένα τέταρτο από φτωχούς αγρότες¹⁵.

Ετσι και αλλιώς, ακόμα και η ευθεία αντιστοίχιση της διαστρωμάτωσης της αγροτιάς με τη συνειδητοποίηση των συμφερόντων της είναι λανθασμένη. Σε καμιά επανάσταση ως σήμερα η ταξική πάλη δε σημαίνει και έναν καθαρό διαχωρισμό των τάξεων, ενώ ο Μαρξ τόνιζε πάντα τη διαφορά ανάμεσα στην ύπαρξη μιας τάξης και στη συνειδητοποίηση των συμφερόντων της¹⁶. Οι κουλάκοι χρησιμοποίησαν την οικονομική τους δύναμη και το κύρος τους για να προσεταιριστούν τις μάζες των εκμεταλλευόμενων και να διατηρήσουν την κυριαρχία τους, όπως και όλες οι άλλες μειοψηφούσες εκμεταλλεύτριες τάξεις¹⁷. Η προσπάθειά τους βρήκε πρόσφορο έδαφος στη θρησκοληψία, στις ριζωμένες παραδόσεις και στο χαμηλό πολιτιστικό επίπεδο των εκμεταλλευόμενων λαϊκών στρωμάτων.

Αυτό το χαμηλό πολιτιστικό επίπεδο και τις αντεπαναστατικές ενέργειες κάποιων φτωχών και μεσαίων αγροτών εκμεταλλεύονται μια σειρά ιστοριογράφων για να πουν ότι εν τέλει είχε δίκιο ο Μπουχάριν και ότι χρειαζόταν μια ευρεία διαφωτιστική προσπάθεια πριν από την έναρξη της κολεκτιβοποίησης. Η θέση αυτή έχει πολλά τρωτά σημεία. Πρώτα απ' όλα, η κολεκτιβοποίηση συνοδεύτηκε από προσπάθεια για την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου της εργατικής τάξης και ιδεολογικής διαπάλης στα πλαίσια της υπαίθρου. Είναι χαρακτηριστικό ότι αστοί ιστοριογράφοι καταγράφουν την υποτιμητική έννοια που προσέδιδε η σοβιετική προπαγάνδα στις εκμεταλλεύτριες τάξεις¹⁸ και την προσπάθεια να αποτραβηχτεί η νεολαία από τη μοιρολατρία, τη θρησκοληψία και τις ριζωμένες παραδόσεις που την κρατούσαν δέσμια της εκμετάλλευσης¹⁹. Την ίδια στιγμή η σοβιετική εξουσία προσπαθούσε να κτίσει σχολεία, να καταπολεμήσει τον αναλφαβητισμό και γενικά να εκπληρώσει όλες τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την άνοδο του μορφωτικού και πολιτιστικού επιπέδου. Ομως, η αλλαγή της συνείδησης του λαού δεν μπορούσε να έρθει ως αποτέλεσμα της αλλαγής των υλικών συνθηκών διαβίωσης, μιας και τα δύο αυτά καθήκοντα ήταν διαλεκτικά δεμένα με τον αγώνα για την κατάπνιξη των εκμεταλλευτριών τάξεων. Δεύτερον, αυτή η ταυτόχρονη προσπάθεια ανόδου του επιπέδου της φτωχής και της μεσαίας αγροτιάς γινόταν μέσα σε δύσκολες συνθήκες. Η πρωτόγνωρη αυτή προσπάθεια έπρεπε να συνδυαστεί με το καθήκον η Σοβιετική Ενωση να καλύψει μέσα σε δέκα χρόνια την απόσταση που κάλυψαν οι αναπτυγμένες καπιταλιστικές δυνάμεις μέσα σε 50-100 χρόνια²⁰.

Η συνθετότητα του επιδιωκόμενου στόχου σε συνδυασμό με την κατάσταση του κομματικού και κρατικού δυναμικού, που σημαδευόταν από τις ελλείψεις της κοινωνίας μέσα στην οποία ζούσε, ερμηνεύουν σε μεγάλο βαθμό τα λάθη και τις στρεβλώσεις της κολεκτιβοποίησης. Μια σειρά αποφάσεων του μπολσεβίκικου κόμματος και άρθρων του Στάλιν επισημαίνουν αυτά τα ζητήματα και κατακρίνουν τις διοικητικές αποφάσεις και τα γραφειοκρατικά διατάγματα²¹. Οι αστοί και οπορτουνιστές ιστοριογράφοι συνεχίζουν να βλέπουν αυτές τις αποφάσεις ως υποκριτικές, «λησμονώντας» πως παρόμοιες δυσκολίες συνάντησε και η αρχική προσπάθεια των μπολσεβίκων να διαμορφώσουν μια συμμαχία με τη μεσαία αγροτιά την επομένη της επανάστασης²².

Το καίριο σημείο για την αξιολόγηση αυτής της διαδικασίας είναι το ποιον εν τέλει ωφέλησε. Ο πρωτοπόρος του γαλλικού αναθεωρητισμού Jean Ellenstein, αν και ασκεί σφοδρή κριτική στην πολιτική της εργατικής εξουσίας γι' αυτή την περίοδο, παραδέχεται ότι η κολεκτιβοποίηση της γης, και γενικότερα η κοινωνικοποίηση των συγκεντρωμένων μέσων παραγωγής, οδήγησε σε οικονομική ανάπτυξη και μάλιστα με άμεσο αντίκρισμα στο βιοτικό επίπεδο της εργατικής τάξης και των άλλων λαϊκών στρωμάτων. Οι μισθοί αυξήθηκαν, οι τιμές έπεσαν και σε συνδυασμό με την άνοδο των προγραμμάτων κοινωνικών παροχών(δημιουργία καθολικού συστήματος υγείας και παιδείας, επιδόματα, φθηνή παροχή θέρμανσης, παροχή γευμάτων στα σχολεία και στους τόπους δουλειάς κλπ.) συνετέλεσαν σε μια εντυπωσιακή βελτίωση των συνθηκών ζωής²³.

Η δεκαετία του 1930 συνηθίζεται να αναφέρεται από πολλούς ιστοριογράφους ως η περίοδος του «μεγάλου τρόμου». Για να αποδείξουν αυτό το χαρακτηρισμό τους, αναφέρονται σε μια πληθώρα γεγονότων, όπως οι διώξεις αστών ειδικών και στρατιωτικών στελεχών και οι δίκες της Μόσχας.

Ενα από τα πρώτα προβλήματα που κλήθηκε να αντιμετωπίσει η επανάσταση, στη διαδικασία στερέωσης της εξουσίας της, ήταν η έλλειψη ειδικών σε διάφορους τομείς της παραγωγής. Η ανάγκη της χρησιμοποίησης των αστών ειδικών έχει να κάνει άμεσα με την αντίστοιχη ανωριμότητα του προλεταριάτου να αναλάβει τη διοίκηση όλων των πλευρών της οικονομίας και της κοινωνίας την επομένη μιας προλεταριακής επανάστασης. Ο Λένιν τόνιζε ότι είναι ένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα της μεταβατικής περιόδου από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό και πρόκρινε τη χρησιμοποίηση των αστών ειδικών μέχρι ολόκληρη η εργατική τάξη να κατοχυρώσει όχι νομικά, αλλά στην πράξη τη διοίκηση ολόκληρου του οικονομικοκοινωνικού σχηματισμού, δίχως να αρνείται τους κινδύνους αυτού του εγχειρήματος²⁴. Οπως ήταν φυσικό, το σταδιακό δυνάμωμα της εργατικής εξουσίας μείωνε όλο και περισσότερο τις αρμοδιότητες των αστών ειδικών. Συνάμα, σταδιακά εξαλειφόταν η εκμεταλλευτική τάξη με την οποία σχετίζονταν. Μπροστά σε αυτές τις εξελίξεις, οι αστοί ειδικοί χρησιμοποίησαν την ιδιαίτερη θέση τους στην παραγωγή, προκειμένου να θέσουν φραγμούς στη σοσιαλιστική οικοδόμηση. Προχώρησαν σε δολιοφθορές στην παραγωγή, οι οποίες διόλου τυχαία πραγματοποιήθηκαν την ίδια περίοδο που άρχισαν να εκδηλώνονται οι διώξεις των κουλάκων και των υπόλοιπων καπιταλιστών. Η αστική και οπορτουνιστική ιστοριογραφία συχνά αμφισβητεί την ύπαρξη τέτοιων ενεργειών, λέγοντας ότι σχεδιάστηκαν από την ίδια τη σοβιετική εξουσία με σκοπό τη δικαιολόγηση των αδυναμιών στην παραγωγή²⁵. Ωστόσο, τα οικονομικά στοιχεία αυτής της περιόδου, με εξαίρεση δύο κακές σοδειές στην αγροτική οικονομία, δείχνουν μια μεγέθυνση όλων των άλλων τομέων της σοβιετικής οικονομίας και μάλιστα με πολύ γρήγορους ρυθμούς. Μετά από το φανέρωμα αυτής της απάτης προκύπτει εύλογα το ερώτημα: Ποιο θα ήταν το όφελος της σοβιετικής εξουσίας να προχωρήσει σε διώξεις των αστών ειδικών και μάλιστα σε μια περίοδο που συνέχιζαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους, αν αυτοί δεν προχωρούσαν πράγματι σε μια προσπάθεια αποδυνάμωσης της σοβιετικής εξουσίας;

Το μόνο που μπορούμε να προσθέσουμε εμείς είναι ότι υπάρχει μια αντίφαση ανάμεσα στις προσπάθειες καταστολής των αντισοσιαλιστικών ενεργειών των αστών ειδικών και της ταυτόχρονης εκχώρησης προνομίων σε αυτούς. Η συνθήκη αυτή μπορεί να είναι αναγκαστική σε μια φάση της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, αλλά το παράδοξο έγκειται στο γεγονός ότι εκτείνεται σε όλη τη διάρκεια ύπαρξης της Σοβιετικής Ενωσης, καταργώντας την αρχή για ορισμό του εισοδήματος με βάση το χρόνο εργασίας²⁶ και ανανεώνοντας την αποκοπή ακόμα και των νέων Σοβιετικών ειδικών από την κοινωνική ολότητα.

Επίσης, μεγάλο φάσμα της αστικής και οπορτουνιστικής κριτικής της περιόδου καταλαμβάνουν και οι διώξεις στα πλαίσια του στρατεύματος, ενώ δεν είναι λίγοι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι αυτές δυσχέραναν την άμυνα της Σοβιετικής Ενωσης στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η αλήθεια είναι διαφορετική. Μέσα στα πλαίσια του Κόκκινου Στρατού δραστηριοποιούνταν ομάδες με στόχο την ανατροπή της σοβιετικής εξουσίας. Η σύνδεση πολλών από αυτές τις ομάδες με τις επιδιώξεις της ναζιστικής Γερμανίας επιβεβαιώνεται από μια πληθώρα αστικών πηγών που εκτείνονται από τον Τσόρτσιλ ως την τσέχικη κυβέρνηση και τον Τοκάγιεφ²⁷. Ακόμα όμως και στις περιπτώσεις εκείνες που αξιωματικοί του παλιού καθεστώτος ή καινούριοι που διακατέχονταν από εχθρότητα απέναντι στη σοβιετική εξουσία, δεν ήταν άμεσα αναμεμειγμένοι σε αντεπαναστατικές ενέργειες και πάλι είναι ένα ερώτημα το αν και κατά πόσο θα ήταν δυνατό να διατηρηθούν στις θέσεις τους σε μια κατάσταση προετοιμασίας πολέμου και σε μια χρονική περίοδο που ο επιδιωκόμενος πολιτικός στόχος ήταν η δυνατότητα άμεσης δράσης του στρατού.

Πέρα από την αστική κριτική που ασκείται στο ζήτημα του στρατού, χρειάζεται να δούμε και ποια θα πρέπει να είναι η αντιμετώπισή του μέσα στα πλαίσια της δικτατορίας του προλεταριάτου. Δεν είναι διόλου τυχαίο ότι οι Μαρξ και Λένιν τόνιζαν τη σημασία μιας διαφορετικής λειτουργίας του στρατού μέσα στα πλαίσια της εργατικής εξουσίας, αντιπαρατάσσοντας στον αστικό στρατό τον ένοπλο λαό²⁸. Από αυτή τη σκοπιά μιλώντας, στη Σοβιετική Ενωση ο θεσμός του πολιτικού επιτρόπου καταργήθηκε το 1927 για να επαναφερθεί το 1937²⁹ και γενικότερα υιοθετήθηκε ένας τεχνικός μη πολιτικός ρόλος του στρατού. Το αποτέλεσμα ήταν να κάνουν την εμφάνισή τους μέσα στα πλαίσια των μονίμων στρατιωτικών δείγματα αστικής νοοτροπίας, ενώ ο στρατός απομακρυνόταν όλο και περισσότερο από την τροφοδότρια δύναμή του, την εργατική τάξη και τα λαϊκά στρώματα. Αν προβάλλουμε αυτό το χαρακτηριστικό και στα υπόλοιπα σώματα ασφαλείας σε όλη την ιστορία της Σοβιετικής Ενωσης, θα δούμε ακόμα περισσότερο τη σημασία του. Το ΚΚΕ σήμερα, προσπαθώντας να αντιμετωπίσει μια ολόκληρη σειρά τέτοιων ζητημάτων, τονίζει τη σημασία του εργατικού ελέγχου του στρατού στα πλαίσια του σοσιαλισμού³⁰.

Υπάρχει ένα ακόμα ζήτημα που κατέχει την κορυφή στις θέσεις της αστικής και της οπορτουνιστικής βιβλιογραφίας. Πρόκειται για τις δίκες της Μόσχας, που τις περισσότερες φορές παρουσιάζονται ως η κατάληξη του σχεδίου του Στάλιν για την εξόντωση των μπολσεβίκων ηγετών³¹. Μια τέτοια προσέγγιση σκοντάφτει σε μια σειρά από αντιφάσεις. Είναι κοινώς ομολογούμενο ότι η πολιτική γραμμή του Στάλιν ήταν κυρίαρχη από τις αρχές του '30. Παρ' όλα αυτά οι εσωκομματικοί αντίπαλοι όχι μόνο δεν εξοντώθηκαν, αλλά επανεντάχθηκαν στο κόμμα (με εξαίρεση τον Τρότσκι) πριν από το «συνέδριο των νικητών» (17ο Συνέδριο - 1934).

Οι δίκες της Μόσχας μπορούν να ερμηνευθούν μόνο ενταγμένες μέσα στις συνθήκες στις οποίες διεξήχθησαν. Πρόκειται για μια εποχή προετοιμασίας της Σοβιετικής Ενωσης σε σχέση με τον επερχόμενο παγκόσμιο πόλεμο. Η σοβιετική εξουσία προσπαθεί να σταθεροποιηθεί στο εσωτερικό μέσα από όλο και πιο ευρείες κοινωνικές συμμαχίες που κατοχύρωνε το Σύνταγμα του 1936. Συνάμα, απαραίτητος παράγοντας ήταν η ενιαία δράση του κόμματος και του κράτους. Την ίδια εποχή ο Τρότσκι έχει περάσει στη θέση της ανατροπής της σοβιετικής ηγεσίας και οι οπαδοί του μετατοπίζονται από τη φραξιονιστική δραστηριότητα στο εσωτερικό των κομμουνιστικών κομμάτων και της Διεθνούς, στη δημιουργία αντιπολιτευόμενων κομμάτων. Επαφή με τον Τρότσκι φαίνεται να είχαν και οι Κάμενεφ και Ζινόβιεφ. Εξάλλου, αυτός είναι ο λόγος που ο Μπουχάριν θεωρούσε προδοτικές όλες τις παλιές ομάδες του κόμματος στις καινούριες συνθήκες³². Επομένως, ανεξάρτητα από τις υπερβολές στις διώξεις της περιόδου 1936-1938³³, η σοβιετική εξουσία στην ουσία απαντούσε στις αντικαθεστωτικές πράξεις, μιας και οι σκοποί των αντιφρονούντων και του γερμανικού ιμπεριαλισμού συνέκλιναν και μια αντεπαναστατική δραστηριότητα την περίοδο που η Σοβιετική Ενωση θα δεχόταν επίθεση θα μπορούσε να αποβεί καταστροφική.

Σε αυτό το σημείο πρέπει να τονίσουμε ότι οι μεταρρυθμίσεις του Συντάγματος του 1936 οδήγησαν στην αποσύνδεση της εκλογικής διαδικασίας από την παραγωγική μονάδα και την έκαναν να προσομοιάζει στον αστικό κοινοβουλευτισμό³⁴.

Το παραπάνω ερώτημα θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ένα από τα πιο διαφιλονικούμενα για την «περίοδο Στάλιν». Καταρχήν, όταν μιλάμε για όξυνση της ταξικής πάλης, δε μιλάμε απλά και μόνο για τους παλιούς βιομήχανους και τους κουλάκους. Η προσπάθεια του πρώτου εργατικού κράτους, αν και εστιάζεται σε αυτούς, έχει να κάνει και με νέες προσπάθειες εκμετάλλευσης που γεννιούνται στο έδαφος της σοβιετικής εξουσίας. Οι νέπμεν, η αναβίωση του κουλάκου που μισθώνει εργασία στην ύπαιθρο, η παρουσία των αστών τεχνικών μέσα στα πλαίσια της δικτατορίας του προλεταριάτου, αλλά ακόμα και ένα κομμάτι της εργατικής τάξης και του μπολσεβίκικου κόμματος, το οποίο, καταλαμβάνοντας τα κρίσιμα πόστα του κρατικού μηχανισμού, αποκόβεται από τους σκοπούς του κόμματος και της εργατικής τάξης³⁵, είναι κοινωνικές ομάδες που σε διαφορετικά σημεία εξέλιξης της ταξικής πάλης έρχονται αντικειμενικά σε σύγκρουση με την εργατική εξουσία και την προσπάθεια εμβάθυνσης των κομμουνιστικών σχέσεων παραγωγής³⁶. Διότι ο σοσιαλισμός δεν είναι τίποτα άλλο από την ατελή μορφή του κομμουνισμού, μέσα στα όρια του οποίου συνεχίζεται η ταξική διαπάλη. Η ιστορική επιβεβαίωση ότι ο σοσιαλισμός μπορεί να παρουσιάσει πισωγυρίσματα, ακόμα και να χάσει, απέδειξε - με τον πιο τραγικό τρόπο - τη σύνδεσή του με την ταξική πάλη. Κατά συνέπεια, όταν μιλάμε για τη νίκη της δικτατορίας του προλεταριάτου οφείλουμε να μην αναφερόμαστε μόνο στην εξάλειψη των υπαρχουσών εκμεταλλευτριών τάξεων, αλλά πολύ περισσότερο(όπως επισημαίνει ο Λένιν) στη δημιουργία ενός τέτοιου πλαισίου που θα επιτρέπει την ύπαρξη και την αναπαραγωγή της σοβιετικής εξουσίας³⁷. Τέλος, ένα ακόμα καθοριστικό στοιχείο για να προσδιορίσουμε το αν η ταξική πάλη οξύνεται έχει να κάνει και με την έκβαση της ταξικής πάλης σε διεθνές επίπεδο, η οποία μοιραία αντανακλάται και στο εσωτερικό της χώρας.

Βέβαια, δεν είναι λίγοι και αυτοί που υποστηρίζουν ότι η ταξική πάλη υπάρχει, αλλά δεν οξύνεται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Χρουστσόφ, που υποστήριξε ότι η λενινιστική λογική της όξυνσης της ταξικής πάλης³⁸ σταματά το 1920 (πριν από τη λήξη του εμφυλίου πολέμου και του πολεμικού κομμουνισμού!!!), μιας και ο Λένιν έδωσε εντολή για παύση των εκτελέσεων³⁹. Η αλήθεια είναι ότι το διάστημα που θα διαρκέσει η όξυνση της πάλης, τουλάχιστον με την εγχώρια αστική τάξη, εξαρτάται από την κατάσταση που θα παραλάβει η δικτατορία του προλεταριάτου.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Τσίπκο Αντρέι, «Οι πηγές του σταλινισμού», εκδόσεις «Θεμέλιο», Αθήνα 1989.

2. Μαρξ Καρλ, «Το εβραϊκό ζήτημα» (σελ. 73-74), εκδόσεις «Οδυσσέας», Αθήνα 1999.

3. Ενδεικτικά βλ. Davies Robert William, «Changing economic systems: an overview» (p. 8-10) στο «The Economic Transformation of the Soviet Union, 1913-1945», Cambridge University Press, Cambridge 1994.

4. Λένιν Βλαντιμίρ, «Κράτος και επανάσταση» (σελ. 5), στα «Απαντα» του Λένιν τ. 33, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1986.

5. Βλ. Λούξεμπουργκ Ρόζα, «Η ρωσική επανάσταση» (σελ. 54), εκδόσεις «Κοροντζή», Αθήνα 1978.

6. Λένιν Βλαντιμίρ, «Ο αριστερισμός, παιδική αρρώστια του κομμουνισμού», στα «Απαντα» του Λένιν, τ. 41 (σελ. 47-48), εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1983.

7. Ενγκελς Φρίντριχ, Πρόλογος του 1891 στο έργο του Καρλ Μαρξ: «Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία» στο «Μαρξ - Ενγκελς: Διαλεχτά έργα» (Β΄, 576), εκδόσεις ΚΕ του ΚΚΕ, Μόσχα 1951.

8. Βλ. ΚΕ του ΚΚΕ, «Θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για το Σοσιαλισμό», εκδόσεις ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα 2008.

9. Εφημερίδα «Καθημερινή» 7/9/2008.

10. Βλ. Μαρξ Καρλ - Ενγκελς Φρίντριχ, «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» (σελ. 18), εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1994.

11. Βλ. Μαρξ Καρλ, «Η κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» (σελ. 24), εκδόσεις «Θεμέλιο», Αθήνα 1978.

12. Βλ. ΚΕ του ΚΚΕ, «Θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για το Σοσιαλισμό» (σελ. 25), εκδόσεις ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα 2008.

13. Οι επιθέσεις πολιτικού χαρακτήρα θα συνεχίσουν να βρίσκονται σε υψηλά επίπεδα για κάποια χρόνια ακόμα. Μόνο έπειτα από τη χρονική περίοδο 1932-1933, μπορούμε να μιλήσουμε για μια πτώση των αριθμών.

14. Βλ. Lynne Viola, «Peasant Rebels under Stalin» (p. 102-111), Oxford University Press, New York & Oxford, 1996. Σ

15. Ο.π. (p. 113-114).

16. Ο διαχωρισμός αυτός έχει ακόμα μεγαλύτερη σημασία για τους αγρότες που δε θα μπορούσαν ποτέ να εφαρμόσουν μια αυτόνομη πολιτική.

17. Μαρξ Καρλ, «Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία από το 1848-1850» (σελ. 42-47), εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 2000. Εδώ περιγράφεται η κυριαρχία της αστικής τάξης στην επανάσταση του 1848, μέσα από τη χρησιμοποίηση της δύναμης του προλεταριάτου και των μικροαστών. Αδιαμφισβήτητα, όταν μιλάμε για τους μικρομεσαίους αγρότες που δεν μπορούν να καταρτίσουν ένα αυτόνομο σχέδιο για την εξουσία, το χαρακτηριστικό αυτό γίνεται ακόμα πιο έντονο.

18. Βλ. Fitzpatrick Sheila, «Ascribing the class: the construction of social identity in Soviet Russia», στο «Stalinism: New Directions» (p. 32), Routledge Editions, London & New York 2000.

19. Brown John, «I Saw for Myself» (p. 219-220), Sewlyn and Blount Editions, London n.d.

20. Στάλιν Ιωσήφ, «Τα καθήκοντα των οικονομικών στελεχών», στα «Απαντα» του Στάλιν, τ. 13, εκδοτικό της ΚΕ του ΚΚΕ, Μόσχα 1953.

21. Βλ. ενδεικτικά Στάλιν Ιωσήφ, «Ιλιγγος από τις επιτυχίες» (σελ. 222-223), στα «Απαντα» του Στάλιν, τ. 12, εκδόσεις Γνώσεις χ.χ.

22. Λένιν Βλαντιμίρ, «Το VIII συνέδριο του Κ.Κ.Ρ.(μπ.)», στα «Απαντα» του Λένιν, τ. 38 (σελ. 207), εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1982.

23. Ellenstein Jean, «Η ιστορία της Σοβιετικής Ενωσης» (σελ.314-318) τ. 1, εκδόσεις «Θεμέλιο», Αθήνα 1980.

24. Λένιν Βλαντιμίρ, «VII συνέδριο του Κ.Κ.Ρ.(μπ.)», στα «Απαντα» του Λένιν, τ. 38, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1982.

25. Βλ. ενδεικτικά Werth Nicolas, «Ενα κράτος εναντίον του λαού του» (σελ. 169-170) στο «Η μαύρη βίβλος του κομμουνισμού», εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2001.

26. Βλ. ΚΕ του ΚΚΕ, «Θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για το Σοσιαλισμό» (σελ. 9-10), εκδόσεις ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα 2008.

27. Βλ. ενδεικτικά τις αναφορές σχετικά με την υπόθεση Τουχατσέφσκι στον Μάρτενς Λούντο, «Μια άλλη ματιά στο Στάλιν» (σελ. 253-274), εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1997.

28. Μαρξ Καρλ, «Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία» (σελ. 620-621) στο «Μαρξ Καρλ - Ενγκελς Φρίντριχ: Διαλεχτά έργα», εκδόσεις ΚΕ του ΚΚΕ, Μόσχα 1951 και Λένιν Βλαντιμίρ, «Κράτος και επανάσταση» (σελ. 35-40), εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1975.

29. Μάρτενς Λούντο, «Μια άλλη ματιά στο Στάλιν» (σελ. 253), εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1997.

30. ΚΕ του ΚΚΕ ο.π.

31. Μεντβέντεφ Ζόρες - Μεντβέντεφ Ρόι, «Ο άγνωστος Στάλιν», εκδόσεις «Καστανιώτης», Αθήνα 2004.

32. Μίκλος Κουν, «Μπουχάριν» (σελ. 349), εκδόσεις «Θεμέλιο», Αθήνα 1998.

33. ΚΕ του ΚΚΕ, «Θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για το Σοσιαλισμό» (σελ. 17), εκδόσεις ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα 2008.

34. Ο.π. (σελ. 28-29).

35. Λένιν Βλαντιμίρ, «Κάλλιο λιγότερα αλλά καλύτερα» (σελ. 399-400), στα «Απαντα» του Λένιν, τ. 45, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1984.

36. Αναφορικά με τα στελέχη του κρατικού μηχανισμού είναι χαρακτηριστικός ο σκοπός για τον οποίο γίνονται και οι δύο εκκαθαρίσεις μέσα στα πλαίσια του κόμματος. Η πρώτη το 1921-1922 και η δεύτερη το 1929-1930.

37. Βλ. Λένιν Βλαντιμίρ, «Τα άμεσα καθήκοντα της σοβιετικής εξουσίας» στα «Απαντα» του Λένιν, τ. 36 (σελ. 97), εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1983.

38. Λένιν Βλαντιμίρ, «ΙΧ συνέδριο του Κ.Κ.Ρ.(μπ.)», στα «Απαντα» του Λένιν, τ. 40 (σελ. 244), εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1982.

39. Χρουστσόφ Νικίτα, «Η "μυστική έκθεση" στο 20ό συνέδριο του Κ.Κ.Σ.Ε.», εκδόσεις «Θεμέλιο», Αθήνα 1989.