Η ακαταμάχητη τάση της αυτοπυρπόλησης

Η διαπίστωση έχει την άνοστη γεύση αναμασώμενου στερεοτύπου: άλλη μια τουρκική κυβέρνηση βρίσκεται παγιδευμένη στα αδιέξοδα της χώρας από γεννήσεώς της, μαζί κι εκείνα που δημιούργησε η ίδια. Για άλλη μια φορά, η Τουρκία - ή, τουλάχιστον, η επίσημη έκφρασή της - μοιάζει σαν να αρνείται να κοιταχτεί στον καθρέφτη. Στο ανακυκλούμενο, ανόητο ερώτημα αν "υπάρχει λύση" στο παρόν πλαίσιο, απάντηση μοιάζει να δίνει το μοναδικό ρητό του Ουλ. - Τον ψηλό, υπάκουο, προσηνή, πεντακάθαρο υπάλληλο - υπόδειγμα του κοσμικού κράτους του Ατατούρκ (που η δουλιά του είναι να δείχνει στους ξένους επισκέπτες της Αγίας Σοφίας πού να πάνε για νερό ή ξενοδοχείο) συνάντησε ο Βρετανός δημοσιογράφος Τζέιμς Πέτιφερ μερικά χρόνια πριν. Ο Ουλ του είπε αποφθεγματικά: "Basa gelen cekilir" - Πρέπει να υπομένεις ό,τι σου τύχει (1).

Την περασμένη εβδομάδα, η κυβέρνηση και οι στρατηγοί της Τουρκίας απεμπόλησαν άλλη μια (την τρίτη, αν καλά μετράμε) ευκαιρία να δώσουν διαφορετική από τη συνήθη τροπή στο Κουρδικό. Ο ηγέτης του Εργατικού Κόμματος Κουρδιστάν (ΡΚΚ), Αμπντουλάχ Οτσαλάν, πρόσφερε στην Αγκυρα μονομερή εκεχειρία, που τέθηκε σε ισχύ από τη Δευτέρα. Ο "Απο", όπως αποκαλούν τον Οτσαλάν οι υποστηρικτές του, θα ήθελε να αρχίσει ένας διάλογος. Θα ήθελε να παίξει κάποιου είδους "ρόλο" στις πρόωρες εκλογές του επόμενου Απρίλη. Θα ήθελε, εν ολίγοις, να μετατρέψει το ΡΚΚ σε "πολιτικό" φορέα, να του δώσει τη χροιά ενός νόμιμου αυτονομιστικού (κι όχι αποσχιστικού) κινήματος, να το αποσυνδέσει από το χαρακτηρισμό "τρομοκρατική οργάνωση".

Η προαναγγελθείσα από τον Αύγουστο πρόταση, που έγινε με ανοιχτή επιστολή προς την κυβέρνηση και από την κουρδική τηλεόραση ΜED-TV (εκπέμπει από το Βέλγιο, παλιότερα από τη Βρετανία) έδωσε την εντύπωση μιας "καλής ευκαιρίας" για τον πρωθυπουργό Μεσούτ Γιλμάζ. Κατά την οπτική της βρετανικής επιθεώρησης "Economist" (2) οι εφετινές μάχες μπορεί να απέδωσαν νίκες των δυνάμεων ασφαλείας, αλλά η εμπειρία 14 χρόνων στα μέτωπα κι η υποστήριξη που συγκεντρώνει το ΡΚΚ εντός κι εκτός της χώρας, περίπου εγγυώνται ότι ο πόλεμος στην Ανατολία θα συνεχίσει να διαρκεί για πάντα.

Ομως ο παλαιότερα θεωρούμενος ως "μετριοπαθής" Γιλμάζ απάντησε με τρόπο που απέδειξε ότι τα πρόσωπα λίγη σημασία έχουν, αν πρόκειται για αποφάσεις που επηρεάζουν τις κατευθυντήριες του κράτους του Ατατούρκ. "Αν ο Οτσαλάν κάνει ένα βήμα για να παραδοθεί, καταλαβαίνοντας ότι ο πόλεμος κατά του τουρκικού κράτους είναι άπελπις, θεωρώ τις δηλώσεις του θετικές. Αλλά αν παίζει ένα παιχνίδι για να λάβει μια θέση στην πολιτική πλατφόρμα στην Ευρώπη, αυτό είναι μάταιο και δε θα τον εκλάβουμε ως συνομιλητή" (3).

Η καταστολή κινητοποιήσεων με τις οποίες πολίτες ζητούσαν ειρηνική επίλυση του Κουρδικού, στο Ντιγιαρμπακίρ (την Τρίτη), με εκατοντάδες συλλήψεις, η επίταση των μέτρων ασφαλείας, η συνέχιση των επιχειρήσεων στρατού κι εθνοφυλάκων κατά Κούρδων, έδωσε στα λόγια του Γιλμάζ την απαραίτητη βάση στην πραγματικότητα. Μια οδυνηρή πραγματικότητα. Κάθε φορά που οι τουρκικές δυνάμεις εισβάλλουν στο Ιράκ για να καταδιώξουν τους "αυτονομιστές τρομοκράτες", τα ταμεία χάνουν 300 εκατομμύρια δολάρια. 8 δισεκατομμύρια δολάρια το χρόνο πάνε για αντιμετώπιση "εσωτερικών απειλών" από το στρατό και τις παραφυάδες του. Ολόκληρες περιοχές της Νοτιοανατολικής Τουρκίας έχουν κατακαεί κι ερημωθεί, με τους κατοίκους τους να βρίσκουν καταφύγιο στα άθλια χαμόσπιτα της υδροκέφαλης, φρικτής σημερινής Κωνσταντινούπολης και της Αγκυρας των εξωφρενικών κοινωνικών αντιθέσεων. Η - χειρότερα - να καταλήγουν σκλάβοι ("οικονομικοί μετανάστες", είναι ο κομψότερος όρος) στην Ευρώπη, αντί 2.787 δολαρίων το κεφάλι. Που συνήθως καταλήγουν στα ταμεία του ΡΚΚ.

Ουδείς πολιτικός, πολύ περισσότερο ο Γιλμάζ, δε θα αντιτασσόταν στους θεματοφύλακες του κράτους του Ατατούρκ - τους στρατηγούς, που ωσάν Κέρβεροι θα τιμωρούσαν κάθε παρέκκλιση που θα παρέπεμπε στο Οθωμανικό παρελθόν ενός "πολυπολιτισμικού" κράτους, στο πρότυπο της διαφορετικότητας. Το κοσμικό κράτος τους δεν αναγνωρίζει κανένα εθνικό πρόβλημα με τους Κούρδους: βλέπει μόνο τρομοκράτες. Οπως ακριβώς κι ο Ατατούρκ, δε δέχεται κριτική.

Η άρνηση της Αγκυρας να δει το πρόβλημα με άλλους όρους, κατά σημαντικό μέρος της οφείλεται και στο διεθνές πλαίσιο. Για τους απλούς Δυτικούς, η Τουρκία είναι το (σχεδόν αποικιακό) παραθεριστικό θέρετρο των ακτών του Αιγαίου. Για τους πολιτικοστρατιωτικούς δυτικούς κύκλους, η χώρα των 62,5 εκατομμυρίων είναι "υπερπολύτιμη σύμμαχος", παράγων σταθερότητας στη νευραλγική περιοχή της Μέσης Ανατολής, με ρόλο στον πόλεμο του Κόλπου, πιθανή οδός διαμετακομιδής των κεντρασιατικών υδρογονανθράκων, με το δεύτερο μεγαλύτερο στρατό του ΝΑΤΟ, με φιλοϊσραηλινή στάση και "ευρωπαϊκή προοπτική"... και λοιπά αναμασώμενα στερεότυπα. Τελεία. Το αδιέξοδο μπορεί να παραμένει. Οι Κούρδοι χωρίς κράτος να παραμένουν ίσως η σημαντικότερη απειλή για την περιοχή στο μεσοπρόθεσμο μέλλον. Οι Δυτικοί ενδέχεται να ανησυχήσουν, αλλά προς το παρόν το Κουρδικό παραμένει άλλο ένα μέσο πίεσης κατά περίπτωση, τόσο προς τους Τούρκους όσο και τον κουρδικό πληθυσμό. Κατά συνέπεια μάλλον δεν έχουν συμφέρον να προωθήσουν μία βιώσιμη λύση.

Σειρά έχει το Ισλάμ. Η διαμάχη για το πολιτικό Ισλάμ, έλεγε στα τέλη Αυγούστου ο Στέφεν Κίνζερ, έγκριτος Αμερικανός αναλυτής, μοιάζει να αποκλιμακώνεται (4). Η νέα ηγεσία των ένοπλων δυνάμεων, εξηγούσε, δεν έχει καμία σχέση με τον Ισμαήλ Χακί Καρανταγί και τον Τσεβίκ Μπιρ, τους ανθρώπους που ενορχήστρωσαν την αποπομπή του Νετσμετίν Ερμπακάν από την πρωθυπουργία το 1997 και τη δικαστική απαγόρευση του Κόμματος Ευημερίας. Οπότε πολλοί "ελπίζουν" ότι οι τόνοι θα πέσουν.

Ουδέν ψευδέστερον. Το απέδειξε την περασμένη εβδομάδα, τη αναλήψει των καθηκόντων του, ο νέος αρχηγός του Γενικού Επιτελείου, ο άνθρωπος - που - μιλάει - χαμηλόφωνα - και - πολιτισμένα, ο στρατηγός Χουσεϊν Κιβρίκογλου. Λέγοντας ότι "οι Τουρκικές ένοπλες δυνάμεις δε θα ανεχθούν οι εχθροί του καθεστώτος να δυναμιτίσουν βασικές αρχές του κράτους, χρησιμοποιώντας τις ευκολίες που τους παρέχει η δημοκρατία. Οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις έχουν αναπτυχθεί για να διασφαλίσουν ότι η κοσμική Τουρκία, ένα κράτος νόμου, θα ζήσει για πάντα. Είναι καθήκον του καθενός να βρίσκεται σε επαγρύπνηση έναντι εκείνων που θέλουν να επιβάλουν τη Σαρία (ισλαμικός νόμος) και να σκοτεινιάσουν τους λαμπρούς ορίζοντες της χώρας μας" (5).

Ταυτόχρονα σχεδόν, το συνταγματικό δικαστήριο άρχισε διαδικασία δίωξης εναντίον 12 εκ των περσινών στελεχών του Κόμματος Ευημερίας - αρκετοί από τους οποίους ανήκουν στο σημερινό Κόμμα της Αρετής, το μεγαλύτερο της χώρας - με την κατηγορία ότι "υπεξαίρεσαν χρήματα" του κόμματος, διοχετεύοντάς τα σε τοπικές οργανώσεις, χρήματα που θα έπρεπε να κατασχεθούν από το κράτος. "Ανοησίες", είπε ένας βουλευτής που συμπεριλαμβάνεται στους διωκόμενους. Ο εισαγγελέας Βουράλ Σαβάς, ο άνθρωπος που έστειλε το Ρεφάχ να συναντήσει την ιστορία, διαφωνεί.

Οι δύο εξελίξεις - η ρητορική Κιβρίκογλου και η νέα δίωξη του σημαντικότερου ισλαμικού κόμματος της χώρας - κάθε άλλο παρά τυχαίο είναι ότι χρονικά συμπίπτουν. Επίκεινται (βάλτε ένα ερωτηματικό - θα επανέλθουμε) πρόωρες εκλογές, τον ερχόμενο Απρίλη. Το Κόμμα Ευημερίας είχε κερδίσει τις προηγούμενες με κάτι παραπάνω από 21%, εξέλιξη που οδήγησε μοιραία στην ανάληψη της εξουσίας από το ίδιο, σε συμμαχία με την Τανσού Τσιλέρ. Η "κοσμική" καθεστηκυία τάξη δεν απεύχεται απλώς την επανάληψη του ίδιου έργου, κάνει ό,τι είναι δυνατό για να την αποτρέψει...

Ωραιότατη στρατηγική. Αλλά, όπως έχει λεχθεί, "στους Τούρκους αρέσει ένα θύμα", και οι ισλαμιστές "μοιάζουν να γίνονται θύματα". Του τύπου που πάρα πολλοί απλοί Τούρκοι θεωρούν τους εαυτούς τους, τραγουδώντας μοιρολατρικά αραμπέσκ, τη μουσική - "βασιλιά της απελπισίας" (6). Εκτός αυτού, η εικόνα των ισλαμικών κομμάτων ως εκείνων που, κατά το κέλευσμα του Προφήτη, "φροντίζουν τους οπαδούς/υπηκόους τους", τον απλό λαό, είναι πολύ ισχυρή. Εστω κι αν οι οπαδοί του Ισλάμ είναι ουσιαστικά διχασμένοι μεταξύ Σουνιτών και Σιιτών (Αλεβίτες), η πολιτική τους έκφραση παραμένει (κατά ακόμα ένα αναμασώμενο στερεότυπο) "τρομερή απειλή για τους κοσμικούς". Η πράξη έδειξε ότι επί της ουσίας ο Ερμπακάν ήταν σχεδόν όσο κοσμικός είναι κι ο Γιλμάζ, αλλά αυτό δεν εκτιμήθηκε ούτε αναλύθηκε ποτέ επαρκώς. Τελεία κι εδώ.

Σειρά έχουν οι εκλογές, κι ένα "αγωνιώδες" ερώτημα: Μήπως υπήρξε λανθασμένη η επιλογή του Μεσούτ Γιλμάζ να τις διεξαγάγει τον Απρίλη του 1999; Οταν δέχτηκε την πρόταση του Ντενίζ Μπαϊκάλ τον περασμένο Ιούλη υποκύπτοντας στις πιέσεις του εξωκυβερνητικού του υποστηρικτή, οι κυβερνητικοί σύμμαχοι του Γιλμάζ δεν έκρυψαν τη δυσαρέσκειά τους. Φοβούνται αποτυχία τους και απώλεια εδρών στη βουλή, έγραψε ο "Economist" - όπως κι ο ίδιος ο πρωθυπουργός (8). Από τον περασμένο Ιούνη, όταν διαδέχτηκε τον Ερμπακάν στη θέση, ο κεντροδεξιός Γιλμάζ αναφάνηκε - των αναλογιών τηρουμένων - ως καλός διαχειριστής των οικονομικών προβλημάτων της χώρας. Πήγε τον πληθωρισμό από το 101% του Γενάρη του 1998, στο 72% τον Ιούλη, έριξε τα επιτόκια, κάποιες προβλέψεις ανέφεραν πιθανή αύξηση του ΑΕΠ έως και 4,5% εφέτος. Οι νέοι "φίλοι" του στο ΔΝΤ εντυπωσιάστηκαν με τις ιδιωτικοποιήσεις που προώθησε κι απέφεραν 3,1 δισ. δολάρια στα κρατικά ταμεία.

Αλλά οι εκλογείς λίγο θα ενδιαφερθούν για τις πρόσκαιρες επιτυχίες του. Τους καίνε η διεθνής χρηματιστηριακή - οικονομική κρίση που σοβεί, οι νωπές μνήμες της περιστολής των αυξήσεων των εργαζομένων του καλοκαιριού, οι συνθήκες διαβίωσης που πηγαίνουν από το κακό στο χειρότερο...

Οι εκλογές απειλούν να επαναφέρουν την κατάσταση σφοδρής εσωτερικής σύγκρουσης στην επιφάνεια. Η φωτιά εξακολουθεί να καίει.

Μπ. Γ.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1). Τζέιμς Πέτιφερ, "Ο τουρκικός λαβύρινθος", "Καστανιώτης" 1997, σελ. 335 - 336.

2). "The Economist", "Turkey's Kurds: Down but far from out", 1/8/1998, σελ. 26 - 27.

3). Anadolu Ajansi, 30/8/1998.

4). "The New York Times", "Turkish Duel Over Islam Seems to Fade", 19/8/1998.

5). Anadolu Ajansi, 29/8/1998.

7). Τιμ Κέλσι, "Δερβίσηδες", ΘΕΤΙΛΗ 1997, κεφάλαιο 5, σελ. 63 - 95.

8). "The Economist", "Turkey: The Ides of April", 15/8/1998.