Τα μεσάνυχτα της 21ης Αυγούστου του 1926 το Α' και το Β' Τάγμα της Δημοκρατικής Φρουράς κινήθηκαν δια μέσου της Λεωφόρου Αλεξάνδρας και της οδού Ιπποκράτους με σκοπό την κατάληψη του υπουργείου Στρατιωτικών, του Φρουραρχείου και του μεγάρου των ΤΤΤ. «Οποιος καταλάμβανε τα κτίρια ταύτα, την εποχήν εκείνην, ήτο κύριος της καταστάσεως», γράφει ο Γρ. Δαφνής¹. Ακριβώς αυτό ήθελαν και οι κινηματίες. Να γίνουν κύριοι της καταστάσεως αφαιρώντας την κυβερνητική εξουσία από τα χέρια του δικτάτορα Θ. Πάγκαλου, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που αυτός την είχε πάρει ένα χρόνο πριν.

Ο αρχηγός του Β' Τάγματος Ν Ζέρβας διηύθυνε άμεσα τις στρατιωτικές του δυνάμεις των οποίων είχε τεθεί επικεφαλής. Αντίθετα ο συνάδελφός του αρχηγός του Α' τάγματος Β. Ντερτιλής παρέμεινε στους στρατώνες ώσπου να καταληφθεί το υπουργείο.

Την ώρα που οι κινηματίες κατευθύνονταν προς το κέντρο της Αθήνας ο υπουργός Στρατιωτικών Χαρ. Τσερούλης άφηνε το υπουργείο κι έπαιρνε το δρόμο προς την έδρα των Ταγμάτων της Δημοκρατικής Φρουράς. Είχε πληροφορηθεί ότι κάτι συνέβαινε στο Β' Τάγμα και θέλησε να δει επιτόπου την κατάσταση. Μόλις έφτασε, πήγε κατευθείαν στο γραφείο του Ντερτιλή τον οποίο και ρώτησε να μάθε τι συμβαίνει. «Αν και είναι η δωδεκάτη ώρα ημπορούμε να συνεννοηθούμε κ. υπουργέ», του απάντησε εκείνος. Ο Τσερούλης που δεν ήταν καθόλου άσχετος από πραξικοπήματα - άλλωστε εκείνη την εποχή ήταν συνηθισμένα τα στρατιωτικά κινήματα - κατάλαβε αμέσως περί τίνος επρόκειτο. «Δεν δέχομαι συζήτησιν» απάντησε με οργή στον Ντερτιλή κι έκανε ένα βήμα πίσω επιχειρώντας να βγάλει το όπλο του.

«Ασε τα πιστόλια Χαράλαμπε, δεν είναι ώρα για αστεία» ακούστηκε από πίσω να του λέει ο επικεφαλής του κινήματος Γ. Κονδύλης, που είχε φτάσει στο γραφείο του Ντερτιλή λίγα λεπτά πριν και παρακολουθούσε τη σκηνή. «Σε συλλαμβάνω εν ονόματι της επαναστάσεως» πρόσθεσε ο Κονδύλης².

Στο διάστημα που συνέβαιναν όλα αυτά οι κινηματίες είχαν καταλάβει το υπουργείο Στρατιωτικών, τα στρατιωτικά καταστήματα, τα ΤΤΤ, το αεροδρόμιο του Τατοΐου, τον αερολιμένα του Φαλήρου, ενώ με το μέρος τους περνούσαν το ένα μετά το άλλο τα στρατιωτικά τμήματα της πρωτεύουσας. Κατά το ξημέρωμα το κίνημα είχε επικρατήσει και ο Κονδύλης ενημέρωσε γι' αυτό τους στρατιωτικούς διοικητές στην υπόλοιπη Ελλάδα οι οποίοι και ετάχθησαν στο πλευρό του. Ακολούθως τηλεγράφησε στην Υδρα, στον ναύαρχο Π. Κουντουριώτη, τον οποίο κάλεσε στην Αθήνα να αναλάβει τα καθήκοντά του ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας και διέταξε την απελευθέρωση των κρατουμένων πολιτικών αρχηγών.

Εκείνες τις ώρες ο δικτάτορας Θ. Πάγκαλος βρισκόταν στις Σπέτσες όπου παραθέριζε αμέριμνος για τα όσα συνέβαιναν. Τι όμως θα μπορούσε να κάνει; Αρχικά επιχείρησε να αντιδράσει οργανώνοντας άμυνα από τη θάλασσα καθώς ο πιστός του ναύαρχος Κολιαλέξης διοικούσε μια ισχυρή μοίρα γυμνασίων που περιλάμβανε τέσσερα αντιτορπιλικά. Ομως το εγχείρημά του τελικά απέτυχε, ο ίδιος συνελήφθη και στη συνέχεια φυλακίστηκε στις φυλακές του Ιντζεδίν όπου έμεινε ως τον Ιούλιο του 1928.

«Αυτή υπήρξεν η τύχη του περιέργου αυτού δικτάτορος η διάβασις του οποίου από την πολιτικήν ζωήν της χώρας δεν άφηκε τίποτε το οποίο να είναι εις το ενεργητικόν του», γράφει για τον Πάγκαλο ο Στ. Γονατάς³. Ο ίδιος ο δικτάτορας κάνει μια κάπως διαφορετική εκτίμηση της πολιτικής του διαδρομής, ιδιαίτερα για το διάστημα της δικτατορίας του. «Υπήρξα και εγώ μια ανωμαλία εν μέσω τόσων άλλων αίτινες υφίστανται και μέχρι σήμερον εν την πολιτική εξελίξει του τόπου», δήλωσε το 1928 απολογούμενος για τη δικτατορία του ενώπιον της Ανακριτικής Επιτροπής της Βουλής⁴. Χωρίς αμφιβολία το καθεστώς του ήταν κάτι περισσότερο - κι ασφαλώς ουσιαστικότερο - από μια πολιτική ανωμαλία. Πριν αναφερθούμε όμως σ' αυτό το θέμα να κάνουμε μια αναδρομή και να δούμε με περισσότερες λεπτομέρειες όσα προηγήθηκαν και προπαρασκεύασαν την πραξικοπηματική ανατροπή του, επίσης, πραξικοπηματία και δικτάτορα Θ. Πάγκαλου.

Η παγκαλική δικτατορία ήταν ευθύς εξαρχής θνησιγενής. Αν και στηρίχτηκε στα αστικά κόμματα για να μπορέσει να εδραιωθεί, πολύ γρήγορα κατέστη επικίνδυνη για ολόκληρο το κοινοβουλευτικό σύστημα το οποίο απειλούνταν πλέον με πλήρη ευτελισμό. Η αδυναμία της να αντιμετωπίσει τα λαϊκά προβλήματα και δώσει απάντηση στην οικονομικοπολιτική κρίση του συστήματος εξάπλωσε σε ευρύτερα λαϊκά στρώματα τη δυσαρέσκεια. Η ουσιαστική κατάργηση της μονιμότητας των δημοσίων υπαλλήλων, τα ποικίλα σκάνδαλα των μελών της κυβέρνησης, η μείωση κατά 25% της αξίας του νομίσματος με αναγκαστική κοπή του 1/4 των χαρτονομισμάτων υπό τύπον αναγκαστικού δανείου κ.ά., είναι ορισμένα από τα ζητήματα που διεύρυναν την απόσταση που χώριζε τη δικτατορία από το λαό. Στο ίδιο αποτέλεσμα οδήγησε και ο αυταρχισμός του καθεστώτος⁵.

Σιγά σιγά οι λαϊκές μάζες περνούσαν στο προσκήνιο της πολιτικής δράσης κι ύστερα από ένα σημείο η παρουσία τους αυτή ήταν άκρως ανησυχητική για την καθεστηκυία τάξη. Το καθεστώς άρχισε να παίρνει πολύ σοβαρά το λαϊκό παράγοντα όταν στις δημοτικές και κοινοτικές εκλογές που έγιναν τον Οκτώβρη του 1925 ο συνδυασμός «Ενιαίο Μέτωπο Εργατών - Αγροτών και Προσφύγων» που υποστήριξε το ΚΚΕ συγκέντρωσε την πλειοψηφία στη Θεσσαλονίκη, στην Ξάνθη, στη Λάρισα και σε άλλες πόλεις. Ειδικά το αποτέλεσμα της Θεσσαλονίκης ήταν που ενόχλησε περισσότερο γι' αυτό και η δικτατορία ακύρωσε τις εκλογές στη συμπρωτεύουσα και προκήρυξε την επανάληψή τους για τις 20 Δεκέμβρη του ιδίου έτους. Ηλπιζε ότι έτσι θα είχε την ευκαιρία να προετοιμάσει ένα ευνοϊκότερο γι' αυτή αποτέλεσμα. Μάταια όμως. Παρά τη βία και την τρομοκρατία η Θεσσαλονίκη έδωσε στο ψηφοδέλτιο που υποστήριξε το ΚΚΕ μεγαλύτερη πλειοψηφία από την προηγούμενη φορά. Ετσι το καθεστώς προχώρησε στην τελευταία κίνηση που του είχε απομείνει, δηλαδή στη σύλληψη και στην εκτόπιση των κομμουνιστών δημοτικών συμβούλων, γεγονός που αύξησε ακόμη περισσότερο τη λαϊκή αγανάκτηση⁶.

«Οι εκλογές της Θεσσαλονίκης - γράφει ο Σ. Μάξιμος⁷ - είναι μια προειδοποίηση. Στις εκλογές αυτές τα αστικά κόμματα περάσανε σε δεύτερη μοίρα και τη μάχη προς τη δικτατορία την έδωσε η μεγάλη μάζα με επικεφαλής το κομμουνιστικό κόμμα. Ο καθένας έβγαλε τα συμπεράσματά του από τη μάχη εκείνη και το πιο μεγάλο συμπέρασμα ήτανε πως αν τα κόμματα δε σπεύδανε να οργανώσουν μια σοβαρή κίνηση κατά της δικτατορίας, θα πέφτανε μαζί μ' αυτήν, θα ακολουθούσανε την τύχη της. Από τώρα και εμπρός δεν ήτανε πια βέβαιο πως η ανατροπή της δικτατορίας εσήμαινε αναγκαστικά επικράτηση του Κοινοβουλίου. Μα και η παραμονή της δικτατορίας ήτανε για τα κόμματα αυτά ένας αφανισμός, μια ανεπανόρθωτη καταστροφή».

Από τη χρεοκοπία της δικτατορίας και τους κινδύνους που θα επέφερε στο αστικό πολιτικό σύστημα περισσότερο ανησυχούσε η βενιζελική παράταξη, από τις τάξεις της οποίας προερχόταν ο Πάγκαλος. Ετσι, η παράταξη αυτή, με τις δυνάμεις που διέθετε στο στρατό προετοίμαζε ένα νέο στρατιωτικό κίνημα για την ανατροπή του παγκαλικού δικτατορικού καθεστώτος. Βέβαια ο μεγάλος κίνδυνος για το καθεστώς είχε αποσοβηθεί με τη σύλληψη και τον εκτοπισμό του Ν. Πλαστήρα τον Οκτώβρη του 1925. Ομως οι συνωμοσίες μέσα στο στρατό πλήθαιναν συνεχώς. Η σημαντικότερη απόπειρα κατά της δικτατορίας έγινε τον Απρίλη του 1926 στη Θεσσαλονίκη με πρωταγωνιστές τους αντισυνταγματάρχες Μπακιρτζή και Καρακούφα. Η αποτυχία της είχε ως αποτέλεσμα την καταδίκη σε θάνατο 18 αξιωματικών που συμμετείχαν σ' αυτή αλλά η ποινή δεν εκτελέστηκε διότι μετατράπηκε σε ισόβια δεσμά⁸.

Η αποτυχία αυτής της απόπειρας έκανε πιο προσεκτικούς στις κινήσεις τους τόσο τον Πάγκαλο όσο και τους αντιπάλους του. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος επιδίωξε να έρθει σε μία συνεννόηση με τον δικτάτορα για να εξασφαλίσει την ομαλή μετάβαση της εξουσίας από τις δικτατορικές στις κοινοβουλευτικές μορφές. Στο πλαίσιο αυτό συμφώνησε μαζί του για το σχηματισμό μιας κυβέρνησης που θα πραγματοποιούσε εκλογές, επικεφαλής της οποίας θα ήταν ο Κ. Ζαβιτζιάνος, ενώ θα συμμετείχε και ο γιος του Κυριάκος Βενιζέλος. Ακόμη, με επιστολές του προς τους Καφαντάρη, Μιχαλακόπουλο, Τσουδερό και Οθωναίο, ο Βενιζέλος συνιστούσε αποφυγή βίαιων μέσων για την ανατροπή της δικτατορίας⁹. Τελικά ο συμβιβασμός Βενιζέλου - Πάγκαλου ναυάγησε. Ο δικτάτορας προχώρησε στο σχηματισμό κυβέρνησης υπό τον Αθ. Ευταξία και ταυτόχρονα σκλήρυνε τη στάση του προς τους αντιπάλους του, δεδομένου ότι όλοι οι μέχρι τότε υποστηρικτές του στράφηκαν εναντίον του ενώ, όπως σημειώνει ο Δαφνής, «η λαϊκή δυσφορία ήρχισε να καθίσταται έκδηλος»¹⁰. Μικρά στασιαστικά κινήματα εκδηλώθηκαν στις αρχές Αυγούστου του 1926 στην Κρήτη και λίγες ημέρες αργότερα στην Κόρινθο. Στις 15 Αυγούστου συνελήφθη ο Γ. Καφαντάρης ο οποίος είχε απελευθερωθεί στις 30 Ιούλη. Ακόμη συνελήφθησαν ο δήμαρχος Πειραιά Τ. Παναγιωτόπουλος και οι ταγματάρχες Μοσχοβίτης και Καλαμπαλίκης. Στις 17 Αυγούστου συνελήφθη ο Αλ. Παπαναστασίου και στις 20 του μηνός ο Ι. Μεταξάς¹¹. Ολους αυτούς ο Πάγκαλος τους συγκέντρωσε στο πλοίο - φυλακή «Αιγαίον» κι αφού νόμισε ότι έτσι είχε αντιμετωπιστεί ο κίνδυνος ανατροπής του, αναχώρησε για παραθερισμό στις Σπέτσες.

«Η ανατροπή του Πάγκαλου - γράφει ο Θ. Βερέμης¹² - δεν προήλθε από τους βενιζελικούς ηγέτες (Καφαντάρη, Παπαναστασίου) που ανέλαβαν την πρωτοβουλία της συνωμοσίας για την ανατροπή του, ούτε από τους στρατιωτικούς συνεργάτες τους, όπως ήταν ο υποστράτηγος Κλάδος, διοικητής της 7ης Mεραρχίας Χαλκίδος ή ο αντιστράτηγος Κ. Μανέτας, διοικητής του Β' Σώματος Στρατού, αλλά από τους ίδιους τους πραιτοριανούς του δικτάτορα - τα Δημοκρατικά Τάγματα». Στο ίδιο πνεύμα ο στρατηγός Κ. Μαζαράκης - Αινιάν σημειώνει για τον δικτάτορα¹³: «Του επεφυλάχθη η μοίρα να πέση, εγκαταληφθείς και πολεμηθείς από τα δημοκρατικά εκείνα τάγματα τα οποία αυτός ίδρυσε για να τον υποστηρίζουν».

Η απογύμνωση του δικτάτορα από υποστηρικτές ήταν κάτι περισσότερο από εντυπωσιακή. «Υπέρ του Πάγκαλου - γράφει ο Γ. Ανδρικόπουλος¹⁴ - δεν υψώθηκε ούτε ένα χέρι ή μία φωνή». Επίσης, σ' ένα ανάγνωσμά του που δημοσιεύτηκε στον Τύπο το Γενάρη του 1960, ο Ε. Θωμόπουλος σημείωνε, μάλλον με αγανάκτηση, για το γεγονός ότι ο Πάγκαλος ανατράπηκε από τους δικούς του ανθρώπους¹⁵: «Σπάνια στη στρατιωτική ιστορία παρουσιάσθηκε το φαινόμενο τέτοιας ομαδικής προδοσίας. Ολοι σχεδόν οι κατέχοντες θέσεις κλειδιά στην ασφάλεια του καθεστώτος, εξαγορασθέντες άλλος φθηνότερα, άλλος ακριβότερα ή παραπλανηθέντες διέπραξαν μια ακατονόμαστη πράξη στυγερής προδοσίας κατά του ανθρώπου που μόνο καλοσύνη κι εμπιστοσύνη τους είχε δείξει».

Ο Ι. Μεταξάς πιο παραστατικός, με ψυχρό και κυνικό τρόπο γράφει στο ημερολόγιό του: «Παγκαλικαί εφημερίδες μετεστράφησαν εις Κονδυλικάς. Ολος ο κόσμος υβρίζει και προ πάντων εκείνοι που έσκυψαν εις τον Πάγκαλον περισσότερον»¹⁶.

Η προδοσία του Θ. Πάγκαλου από τους πραιτοριανούς του έχει επιχειρηθεί να αποδοθεί σε ιδιοτελή κίνητρα των τελευταίων. Πιθανότατα υπήρξαν και τέτοια κίνητρα αλλά δεν ήταν αυτά που σφράγισαν τις εξελίξεις. Ο δικτάτορας είχε κάνει λάθος, όταν φεύγοντας για τις Σπέτσες, νόμισε πως ξεμπέρδεψε με τους αντιπάλους του. Σ' εκείνη ακριβώς τη φάση αντίπαλοί του δεν ήταν μεμονωμένα πρόσωπα ή πολιτικές παρατάξεις αλλά ο λαός από τη μια μεριά που όλο και περισσότερο διόγκωνε τις αντιδράσεις του και η αστική τάξη από την άλλη που ένιωθε πια πως η δικτατορία δεν της χρειαζόταν περισσότερο, γιατί γινόταν επιζήμια για τα συμφέροντα της. «Η δικτατορία - γράφει ο Σ. Μάξιμος - άρχισε να γίνεται κίνδυνος για την ίδια την αστική κοινωνία. Εξευτελίζοντας κόμματα και αρχηγούς, θεσμούς, παραδόσεις, δημιούργησε υποκειμενικές προϋποθέσεις για οριστική κατάργηση και εξαφάνιση κομμάτων και προσώπων θεσμών και αστικών παραδόσεων... Αν η χρεοκοπία του κοινοβουλίου έφερε την παγκαλική δικτατορία, η χρεοκοπία της δικτατορίας αυτής δε σήμαινε πια νίκη, μα γενική χρεοκοπία για ολόκληρο το καθεστώς, στην οικονομική και κοινωνική του έννοια». Τι έπρεπε να κάνει επομένως η αστική τάξη; Ο Μάξιμος σημειώνει: «Για να αντιδράσει στον κίνδυνο, να τον αποκρούσει, να τον εξουδετερώσει έπρεπε να αποκηρύξει τη δικτατορία, να την καταδικάσει, να την ανατρέψει. Κι αυτά όλα μέσα σε διάστημα χρονικό που δεν μπορούσε να παραταθεί, χωρίς υπεκφυγές, χωρίς αναβολές, χωρίς αμφιταλαντεύσεις. Για να μην ανατραπεί η δικτατορία από μία λαϊκή επανάσταση, έπρεπε να ανατραπεί χωρίς επανάσταση»¹⁷.

Ετσι ακριβώς έγινε. Η ανατροπή πραγματοποιήθηκε έγκαιρα προτού είναι σε θέση να την προκαλέσουν οι λαϊκές μάζες. Κι επειδή έγινε σε χρόνο κατάλληλο για το αστικό καθεστώς έχει απόλυτο δίκαιο ο Θ. Βερέμης, ο οποίος σημειώνει ότι η παγκαλική δικτατορία προσέφερε μοναδική υπηρεσία στον κοινοβουλευτισμό αφού η «η σύγκριση με το παγκαλικό καθεστώς έδωσε στο Kοινοβούλιο νέα πίστωση χρόνου»¹⁸.

Επρόκειτο για μια ψευδαίσθηση την οποία πολεμούσε με σαφήνεια το ΚΚΕ όταν σε προκήρυξη του έλεγε για τους διαδόχους του Πάγκαλου¹⁹: «Το Παγκαλικό καθεστώς δεν υπάρχει πια. Στη θέση του ήρθαν άλλοι, μα κι αυτοί είναι θανάσιμοι ταξικοί μας εχθροί, πολέμιοι. Κι αυτοί είναι εκμεταλλευτές και καταπιεστές τόσο - αν όχι πιότερο - όσο και ο Πάγκαλος».

1 Γρ. Δαφνή: «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων», εκδόσεις «Ικαρος» 1955, τόμος Α', σελ. 328.

2 Φ. Γρηγοριάδη: «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας», εκδόσεις «Καπόπουλος», τόμος 3ος, σελ. 150.

3 Στυλιανού Γονατά: «Απομνημονεύματα 1897 - 1957» Αθήναι 1958, σελ. 338.

4 «Αρχείον Θεόδωρου Πάγκαλου», εκδόσεις «Κέδρος» 1974, τόμος β', σελ. 283.

5 «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους», Eκδοτική Αθηνών, τόμος ΙΕ', σελ. 292.

6 «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», εκδόσεις Σ.Ε., σελ. 169 - 170.

7 Σεραφείμ Μάξιμου: «Κοινοβούλιο ή δικτατορία;», εκδόσεις «Στοχαστής», σελ. 119.

8 Θ. Βερέμη: «Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική 1916 - 1936», εκδόσεις «Εξάντας» 1977, σελ. 157.

9 Ελευθερίου Βενιζέλου: «Τα Κείμενα», επιμέλεια Στ. Στεφάνου, Αθήναι 1981, τόμος Γ', σελ. 390 και Γρ. Δαφνή, στο ίδιο, σελ. 318 - 319.

10 Γρ. Δαφνή, στο ίδιο, σελ. 327.

11 «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους», Eκδοτική Αθηνών, τόμος ΙΕ', σελ. 293.

12 «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους», Eκδοτική Αθηνών, τόμος ΙΕ', σελ. 295.

13 Αλέξανδρου Μαζαράκη - Αινιάνος: «Απομνημονεύματα», εκδόσεις «Ικαρος» 1948, σελ. 341.

14 Γ. Ανδρικόπουλου: «Η Δημοκρατία του Μεσοπολέμου», εκδόσεις «Φυτράκης», σελ. 22.

15 Εφημερίδα «ΑΘΗΝΑΪΚΗ» 28/1/1960

16 «Ημερολόγιο Ι. Μεταξά», εκδόσεις «Γκοβόστη», τόμος Γ', σελ. 476.

17 Σεραφείμ Μάξιμου, στο ίδιο, σελ. 120 - 122.

18 Θ. Βερέμη: «Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική 1916 - 1936», εκδόσεις «Εξάντας» 1977, σελ. 159.

19 «Το ΚΚΕ - επίσημα Κείμενα», εκδόσεις Σ.Ε., τόμος β', σελ. 147.