Ενα πρωτογενές υλικό 29 εγγράφων από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους - Αρχεία Νομού Κέρκυρας (ΓΑΚ - ΑΝΚ), καρπός σχετικής έρευνας, φωτίζει τη λειτουργία του μηχανισμού καταστολής και εκτελέσεων στο Λαζαρέτο. Το ρεπορτάζ καταγράφει πώς στήθηκε, λειτούργησε και μετεξελίχθηκε αυτός ο μηχανισμός μέσα στον Εμφύλιο, από τις μεταγωγές έως τις εκτελέσεις κρατουμένων μετά τη λήξη του Εμφυλίου.

Το συγκλονιστικό υλικό καλύπτει την περίοδο 1946 - 1949 και προέρχεται από κρατικές υπηρεσίες. Αποτελεί υπηρεσιακή αλληλογραφία ανάμεσα στο υπουργείο Δικαιοσύνης, στις Εισαγγελίες Εφετών Κέρκυρας και Αθηνών, στη διοίκηση των φυλακών Κέρκυρας, στη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών Κέρκυρας (ΣΕΑΚ) και στις διοικήσεις Χωροφυλακής Κέρκυρας και Ηπείρου. Περιλαμβάνει διαταγές εκτέλεσης, μεταγωγές, εγκυκλίους, πειθαρχικές αναφορές, τηλεγραφήματα και εκθέσεις, με αριθμούς πρωτοκόλλου, υπογραφές και σφραγίδες.

Πίσω από τη «στεγνή» γλώσσα των εγγράφων διακρίνεται καθαρά η σύγκρουση δύο κόσμων: Από τη μία είναι ο κόσμος των εκμεταλλευτών, που με όπλο την κρατική μηχανή αγωνιά να συντρίψει τον θανάσιμο κίνδυνο που τον απειλεί - έναν λαό και ένα Κόμμα που αρνείται να υποταχθεί.

Από την άλλη στέκονται οι πολιτικοί κρατούμενοι των φυλακών Κέρκυρας, οι εκτελεσμένοι του Λαζαρέτο. Πιστοί στο δίκιο του αγώνα, με όπλο την οργάνωση μέσα στις φυλακές και την αλληλεγγύη των μαζικών οργανώσεων του λαού, διάλεξαν να μείνουν όρθιοι, αρνούμενοι τη συνθηκολόγηση. Εμπνευσμένοι από τα ιδανικά του ΚΚΕ, στάθηκαν απέναντι στο εκτελεστικό απόσπασμα και άφησαν παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές να συνεχίσουν τον αγώνα της κοινωνικής απελευθέρωσης μέχρι τέλους.

Με αφορμή τη μεγάλη εκδήλωση για τα αποκαλυπτήρια του μνημείου στο Λαζαρέτο, ο «Ριζοσπάστης» παρουσιάζει σε ενότητες το υλικό που έχει στα χέρια του και αναμφισβήτητα συμβάλλει στη συνέχεια της ιστορικής έρευνας.

Στα πρώτα έγγραφα φαίνεται πώς «χτίστηκε» το πλαίσιο πριν πέσουν οι πρώτες τουφεκιές των δημίων: Μαζικές μεταγωγές προς Κέρκυρα, στρατιωτική ενίσχυση φρούρησης και σφιχτός έλεγχος κάθε επαφής με τον έξω κόσμο. Η Αστυνομική Διαταγή της 26/4/1947 (αρ. 40/13/15) θεσπίζει ζώνη απαγόρευσης γύρω από τις φυλακές, παραπέμπει στον Ν. 755/1917 και ουσιαστικά «αστυνομοποιεί» τον χώρο.

Παράλληλα, οι αρχές δηλώνουν ότι αντιμετωπίζουν σφιχτοδεμένη οργάνωση ακόμα και μέσα στο κατάστημα κράτησης: Προτείνονται «πλήρεις έλεγχοι» σε καθετί που μπαίνει και βγαίνει (τρόφιμα, επιστολές, δέματα), σωματικές έρευνες ακόμα και σε δικηγόρους ή σε γυναίκες επισκέπτριες (από γυναίκα - υπάλληλο), έλεγχος στα πρόσωπα της φρουράς και στα μαγειρεία. Για τις αρχές, η αλληλεγγύη των κρατουμένων και της πόλης λειτουργεί ως «εσωτερικό μέτωπο», οι φυλακές σφραγίζονται και δουλεύουν σαν κλειστό σύστημα ελέγχου.

Η γενική δυσπιστία απλώνεται και μέσα στον ίδιο τον μηχανισμό: Εγγραφο της Διοίκησης Σπάρτης προς την Ασφάλεια Κέρκυρας χαρακτηρίζει υπάλληλο στις φυλακές «όργανον του ΚΚΕ» και «εκ των πλέον επικινδυνωτέρων κομμουνιστών».

Ο έλεγχος των επικοινωνιών γίνεται κεντρικός άξονας του συστήματος: Στην υπόθεση του κρατούμενου Ανδρέα Πετρόπουλου (4/6/1947) μπλοκάρεται κείμενο προς την «Ελεύθερη Ελλάδα» ως «κομμουνιστική τακτική», χαρακτηριστικό παράδειγμα λογοκρισίας στην επαφή κρατουμένων - Τύπου.

Κομβικό τεκμήριο είναι η πολυσέλιδη «Αναφορά Παπαδοπούλου» (30-31/5/1947, «Απόρρητον»). Πρόκειται για πολιτικό κρατούμενο ο οποίος απευθύνεται με επιστολή του στον εισαγγελέα Εφετών Κέρκυρας και περιγράφει το ασφυκτικό πλαίσιο απομόνωσης στη φυλακή: «Παρεμποδίζεται η επικοινωνία μετά δημοσιογράφων...», «Απεκλείσθη η αποστολή αποσπάσματος προς δημοσίευσιν εις την "Ελευθέραν Ελλάδα"», ενώ για τις συνθήκες κράτησης σημειώνει: «Η απομόνωσις των επικοινωνιών εστίν ασφυκτική, έλεγχος τροφίμων, επιστολών και παντός υλικού». Κλείνει με τις διαμαρτυρίες του για τις θανατικές αποφάσεις.

Καθώς κορυφώνονται οι μάχες του ΔΣΕ, τα διοικητικά έγγραφα αποτυπώνουν την κλιμάκωση της καταστολής. Ενα πλήθος εγγράφων καθορίζει τη διαδικασία των πρώτων εκτελέσεων στο Λαζαρέτο.

Για παράδειγμα, στις 7/5/1947 η Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών Κέρκυρας χορηγεί στον εισαγγελέα Εφετών Κέρκυρας στρατιωτικό εκτελεστικό απόσπασμα για την εκτέλεση καταδικασμένων σε θάνατο κατόπιν εντολής της VIII Μεραρχίας. Αλληλουχία εμπιστευτικών αναφορών με την ένδειξη «ΑΥΣΤΗΡΩΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΝ» αφορούν την προετοιμασία και εκτέλεση θανατικής ποινής στο Λαζαρέτο. Καταγράφονται οδηγίες για φρούρηση, απομόνωση κρατουμένων και παρουσία δικαστικού λειτουργού κατά την εκτέλεση.

Το καίριο έγγραφο της περιόδου φέρει ημερομηνία 7/7/1947 και την υπογραφή του υπουργείου Δικαιοσύνης. Αποφασίζει τη συγκέντρωση των θανατοποινιτών στην Κέρκυρα «διά λόγους ασφαλείας», μετατρέποντας το Λαζαρέτο σε ντε φάκτο κόμβο εκτελέσεων. Το επιχειρησιακό στίγμα είναι ρητό: «Παρακαλείσθε να μεριμνήσετε περί της ασφαλεστάτης εκτελέσεως».

Το 1948 η διαδικασία τυποποιείται. Στις 10/3/1948 εκδίδεται Απόρρητη Διαταγή για 9 εκτελέσεις την 3/4/1948. Ορίζονται ρητά: Απόσπασμα, ιατρός, ναυτική μεταφορά, ώρα, ταφή. Η εκτέλεση γίνεται πρωτόκολλο. Οι ημερομηνίες είναι συγκεκριμένες, οι ώρες συγκεκριμένες, οι ρόλοι συγκεκριμένοι. Ετσι, από τα πρώτα υπηρεσιακά αιτήματα - συνεννοήσεις που ορίζουν «τόπο - χρόνο» εκτέλεσης (7/5/1947) έως τις ονομαστικές καταστάσεις μελλοθανάτων και τις διαταγές εκτέλεσης (καλοκαίρι '48), η διαδικασία κωδικοποιείται. Οι εκτελέσεις γίνονται ρουτίνα, με σφραγίδες, φακέλους και ωράριο.

Η «γραμμή παραγωγής» θανάτου αποτυπώνεται και ονομαστικά: Στις 21/7/1948 η Εισαγγελία Εφετών Αθηνών επιβεβαιώνει την εντολή εκτέλεσης τεσσάρων κρατουμένων. Εξακριβωμένα εκτελέστηκε ο κρατούμενος Χαραλαμπίδης.

Την ίδια ώρα, οι ακτίνες των φυλακών «βράζουν». Σειρά εγγράφων το αποδεικνύουν: Στα αυτά της 19/1 και της 26/1/1948 η Χωροφυλακή μιλά για «στάση» στις φυλακές Κέρκυρας, αναφέρει «ανατρεπτικές κινήσεις» και πάνω από 300 θανατοποινίτες, ενώ κοινοποιεί επισήμως στον εισαγγελέα την ανάγκη μέτρων καταστολής. Λίγες μέρες μετά, η Αστυνομική Διεύθυνση προειδοποιεί για «επικείμενη επίθεση» εναντίον των φυλακών και, ως κορύφωση, τον Μάρτη ο υπουργός Δικαιοσύνης ζητά από το ΓΕΣ ενισχυμένο στρατιωτικό κλοιό γύρω από το συγκρότημα Φυλακές - Λαζαρέτο.

Παρά τις «στεγανοποιήσεις» και τις απαγορευτικές ζώνες, οι κρατούμενοι αντιστέκονται συλλογικά κάθε φορά που «αρπάζονται» οι μελλοθάνατοι για το Λαζαρέτο. Σε αναφορά της Διοίκησης Χωροφυλακής Κέρκυρας προς την Ανώτερη Διοίκηση Ηπείρου (22/11/1948) - μετά τη μεταφορά 4 καταδικασμένων και την εκτέλεσή τους στη νησίδα - σημειώνεται: «Οι λοιποί συγκρατούμενοι, υποψιασθέντες την θανάτωσιν τούτων, ηρνήθησαν να λάβουν τροφήν, δηλώσαντες ότι συλλαμβάνονται ως τέσσαρες μελλοθάνατοι των αγωνιστών της ελευθερίας, και ότι το αίμα των εχύθη υπέρ του λαού και υπέρ της Ελευθερίας του Ελληνικού Λαού... Ετόνισαν δε ότι το Λαζαρέττον έχει βαφή εκ νέου με αδελφικόν αίμα».

Η ίδια αναφορά σημειώνει και το πολιτικό κάλεσμα προς τη φρουρά: «Το δεύτερον σύνθημα ήτο όπως οι χωροφύλακες και οι φύλακες, εάν πιστεύουν ότι είναι Ελληνες, να ρίψουν τα όπλα και να ενώσουν τας χείρας των με τους κρατουμένους κομμουνιστάς, ίνα ανατρέψωσι την Κυβέρνησιν».

Πρόκειται για σπάνια διοικητική «μαρτυρία» που αποτυπώνει στην «ώρα μηδέν» την ηρωική στάση μέσα στις ακτίνες: Αρνηση τροφής, συνθήματα, απέναντι στο απόσπασμα.

Σε επόμενα έγγραφα της ίδιας περιόδου οι αρχές παραδέχονται ότι οι κρατούμενοι «με αυτοσχέδια μέσα προκαλούν θόρυβο, φωνές και συνθήματα», προσπαθώντας να ξεσηκώσουν κι άλλους - μια συλλογική, ηχηρή αντίσταση που ξεσπά ακριβώς όταν ανοίγει η πόρτα για τους μελλοθάνατους.

Ο,τι κι αν ακολούθησε - «ελήφθησαν αυστηρότατα μέτρα» και «συνεχίζεται στενή παρακολούθησις», όπως κλείνει η ίδια αναφορά - δεν ακυρώνει την εικόνα: Οι μελλοθάνατοι φεύγουν και πίσω μένει μια φυλακή που στέκεται όρθια, με πειθαρχία, με αξιοπρέπεια, μια αλυσίδα φωνών που φτάνει έως τη θάλασσα.

Τον Μάρτη 1949 η Διεύθυνση Φυλακών Κέρκυρας καταγράφει μαζική απεργία πείνας: Από 155 κρατούμενους ανεβαίνει στους 220, με προετοιμασία για ορούς και «υποσιτιστικά εμβόλια» στο νοσοκομείο, και με σαφή θέση ότι η κινητοποίηση δεν αναστέλλει τις εκτελέσεις. Ο εισαγγελέας την αποτιμά ως «ψυχολογικό φαινόμενον» και ζητά πειθαρχικά μέτρα, ενώ σημειώνονται προσπάθειες αναγκαστικής σίτισης.

Παράλληλα, η Χωροφυλακή εισηγείται εντατικοποίηση της «αντικομμουνιστικής διαφώτισης» και μιλά για «μεταμέλεια» πολλών, προτείνοντας να αξιοποιηθούν οι «μετανοημένοι» ως μοχλός διάβρωσης μέσα στα κελιά.

Στις 31/5/1949 καταγράφονται 469 θανατοποινίτες και προτείνεται επιτάχυνση των εκτελέσεων για πολλούς από αυτούς. Προτείνονται επίσης επιλεκτικές χάριτες «προς επίδειξιν επιεικείας». Στο επιχειρησιακό σκέλος, μία από τις διαταγές της περιόδου (ΣΕΑΚ, Γρ. Α2) ορίζει εκτέλεση την Πέμπτη 16/6/1949, ώρα 05.00, στη νησίδα Λαζαρέτο, με αναχώρηση στις 04.15 από Κόντρα - Φόσσα και με ορισμό επικεφαλής αποσπάσματος, στρατιωτικού ιατρού και ναυτικής μεταφοράς. Το πρωτόκολλο του '47 - '48 συνεχίζει να εκτελείται αυτολεξεί.

Ακόμα και μετά τη λήξη των επιχειρήσεων στον Γράμμο, οι μεταγωγές «λόγω εκτελέσεως της ποινής» συνεχίζονται: Στις 2/11/1949 το υπουργείο Δικαιοσύνης διατάσσει τη μεταφορά 5 θανατοποινιτών από τη Χαλκίδα στην Κέρκυρα, με ρητή μέριμνα για την «ασφαλείαν εκτελέσεως».

Ολα τα καταγεγραμμένα γεγονότα δείχνουν την αλύγιστη στάση ανθρώπων που στάθηκαν απέναντι στο κράτος της αστικής τάξης και των συμμάχων της, που χρησιμοποίησε όλα τα μέσα για να τους υποτάξει: Τρομοκρατία, φυλακές, βασανιστήρια, εκτελέσεις.

Η στάση τους δεν ήταν μεμονωμένος ηρωισμός, αλλά συνειδητή ταξική επιλογή και συλλογική πολιτική πράξη. Στο βουνό, στις φυλακές, στις πόλεις και στα χωριά, μέσα στις ημιπαράνομες λαϊκές οργανώσεις, κομμουνιστές και χιλιάδες λαϊκοί αγωνιστές μάτωσαν στο καμίνι της ταξικής πάλης και άφησαν βαριά κληρονομιά: Ενα Κόμμα που δεν υπέγραψε ποτέ «δήλωση μετανοίας» στον ιμπεριαλισμό. Με το αίμα και τη ζωή τους έγραψαν την πιο λαμπρή σελίδα της ταξικής πάλης στη χώρα μας τον 20ό αιώνα.

Το Λαζαρέτο παραμένει τόπος μνήμης - και μάθημα: Πώς μετριέται το μπόι του ανθρώπου στην Ιστορία, όταν οι σφραγίδες και τα πρωτόκολλα λένε «εκτέλεση» και εκείνος επιλέγει να σταθεί όρθιος.