«Εγινε μια αντάρτικη νοσοκομειούπολη πολύ καλή, ίσως θα υπάρχει και τώρα, έστω και κατεστραμμένη, που θα μπορούν οι νεότεροι να την επισκέπτονται και να θαυμάζουν τι μπορεί να φτιάσει ο λαός όταν το καταλαβαίνει δικό του».

Τα λόγια του Νώντα Σακελλαρίου, διευθυντή της Υγειονομικής Υπηρεσίας του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, αποτυπωμένα στην πινακίδα στην είσοδο στον χώρο της Νοσοκομειούπολης του ΔΣΕ στον Γράμμο, αναφέρονται στο μακρινό 1948.

Καλοκαίρι του 2025 πια. Σήμερα ολοκληρώθηκαν οι εργασίες με τη συμμετοχή δεκάδων φίλων και συντρόφων. Εγιναν έργα συντήρησης της Νοσοκομειούπολης, καθώς και η ανάδειξη του νεκροταφείου, το οποίο εντάχθηκε στον συνολικό ιστό των εγκαταστάσεων, που σημειωτέων εκτείνονται σε μια έκταση άνω των 200 στρεμμάτων.

Συζητάμε με συντρόφους της Κομματικής Οργάνωσης Θεσσαλονίκης και Δυτικής Μακεδονίας που παίρνουν μέρος στις εργασίες συντήρησης των εγκαταστάσεων του υπαίθριου Μουσείου του ΔΣΕ στον Γράμμο.

Η κουβέντα, λοιπόν, μας έφερε στο ξεκίνημα αυτής της προσπάθειας να εξερευνήσουμε τον Γράμμο και το Βίτσι.

Σκαλίζοντας τη μνήμη, φέραμε στον νου το πρώτο μεγάλο οδοιπορικό που κάναμε, ακολουθώντας το ίχνος του μεγάλου ελιγμού του Αυγούστου του 1948, ξεκινώντας αντίστροφα από τον βορρά στον νότο ακριβώς για να δηλώσουμε συμβολικά το «επανερχόμαστε»! Το σχετικό ρεπορτάζ δημοσιεύτηκε στον «Ριζοσπάστη» στις 24 Αυγούστου 1997. Η έγκαιρη αποτύπωση βοηθά σήμερα τη μνήμη μας να επαναφέρει το κλίμα εκείνων των ημερών.

Αυτό που πυροδότησε και ενεργοποίησε τα αντανακλαστικά μας ήταν το επετειακό κλίμα που δημιούργησε η απόφαση της ΚΕ να τιμήσουμε οργανωμένα τα 50χρονα του ΔΣΕ.

Ο γιορτασμός των 50χρονων του ΔΣΕ στη Θεσσαλονίκη έγινε με μεγάλη πολιτική εκδήλωση τιμής και μνήμης. Με το σύνθημα «Ενδοξο παρελθόν, αγωνιστικό παρόν, λαμπρό μέλλον» τιμήθηκε η γυναίκα αγωνίστρια στο πρόσωπο περισσότερων από 300 γυναικών μαχητριών του ΔΣΕ.

Μέσα σ' αυτό το κλίμα γεννήθηκε η σκέψη από μια ομάδα συντρόφων της ΚΟ Θεσσαλονίκης να περπατήσουμε εκεί, όπου στις 20-21 Αυγούστου του 1948 κινήθηκαν πραγματοποιώντας - μετά από 70 μέρες μαχών - τον ελιγμό οι σύντροφοί μας του ΔΣΕ και πέρασαν διατηρώντας ακέραιες τις δυνάμεις τους στο Βίτσι.

Η υλοποίηση αυτής της σκέψης μάς έσπρωχνε σε συγκεκριμένα καθήκοντα. Στρωθήκαμε στο διάβασμα, κύρια πηγή μελέτης το περιοδικό του ΔΣΕ (εκδόσεις «Ριζοσπάστης») αντίστοιχες εκδόσεις του ΓΕΣ και άλλες εκδόσεις. Να σημειωθεί ότι την περίοδο εκείνη δεν είχαμε στη διάθεσή μας και πολλές πηγές.

Εξασφαλίζοντας χάρτες από ορειβατικούς συλλόγους, μελετήσαμε την περιοχή, χαράξαμε πορεία, εντοπίσαμε συντρόφους που είχαν πάρει μέρος στις μάχες του '48. Συζητήσαμε μαζί τους, εξασφαλίσαμε τη συμμετοχή τους στην ομάδα για να έχουμε άμεσες αφηγήσεις στον χώρο. Εξασφαλίσαμε την απαιτούμενη υλικοτεχνική υποδομή, κατάλληλα αυτοκίνητα, ενδυμασία, τροφοδοσία, πρώτες βοήθειες, επικοινωνία, τηλεοπτική κάμερα κ.λπ. Κύριο χαρακτηριστικό της ομάδας ήταν ότι αποτελούνταν στη συντριπτική πλειοψηφία από συντρόφους που αντιλαμβάνονταν την περιοχή και τα γεγονότα κύρια από τους «χάρτες».

Η εκστρατεία του αστικού στρατού στον Γράμμο ενάντια στον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας με την κωδική ονομασία «Κορωνίς», κράτησε 70 μέρες και ήταν η μεγαλύτερη σε διάρκεια και σκληρότητα σύγκρουση του ένοπλου ταξικού αγώνα. Στη μάχη της βόρειας Πίνδου ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας παρέταξε περίπου 10.000-11.000 μαχητές και μαχήτριες, ενώ ο αστικός στρατός παρέταξε πάνω από 90.000-100.000 άνδρες, άρτια εξοπλισμένους με όλα τα σύγχρονα μέσα. Η διαφορά στα μέσα πυρός ήταν πολύ πιο μεγάλη, 1 προς 50 (Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τόμος Β2, σελίδες 360 έως 364).

Η στρατηγική επιδίωξη του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας ήταν να ματώσει, να κουράσει και να εξαντλήσει τον αστικό στρατό, να του προξενήσει μεγάλες απώλειες, να κρατήσει τον Γράμμο και σε δεδομένη στιγμή, αν χρειαστεί με τολμηρό ελιγμό, να βρεθεί στα μετόπισθεν του εχθρού (...) Το Γενικό Αρχηγείο του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας περίμενε τη μεγάλη εκστρατεία του αστικού στρατού στη βόρεια Πίνδο και ήξερε πολύ καλά τις στρατηγικές επιδιώξεις του επιτελείου του (...) Η τακτική που ακολούθησε ήταν η τακτική της ενεργητικής άμυνας, η χρησιμοποίηση του εδαφικού χώρου με γερές οχυρώσεις και ο συνδυασμός της άμυνας με το στοιχείο της κίνησης και του ελιγμού, στην αρχή σε μικρότερη κλίμακα κι ύστερα σε μεγαλύτερη έκταση.

Το στρατηγικό σχέδιο του αστικού επιτελείου ήταν να χτυπήσει και να εξοντώσει τις μεγάλες μονάδες του ΔΣΕ που βρίσκονταν στον Γράμμο, να κυκλώσει και να αποκόψει τις δυνάμεις αυτές απ' την υπόλοιπη αντάρτικη περιοχή, να σπάσει, όπως έλεγε, τη σπονδυλική στήλη του ΔΣΕ.

Από τους συμμετέχοντες, στο δικό μας ταξίδι, ο ένας - από τους πρώτους αντάρτες του ΕΛΑΣ στην περιοχή Βοΐου - μας βοήθησε σημαντικά στην αναγνώριση της περιοχής και στη σύνδεση των δύο φάσεων του αγώνα του λαού μας, για ανεξαρτησία, κοινωνική πρόοδο, σοσιαλισμό.

Ο άλλος σύντροφος, υπέργηρος πλέον, αλλά κοτσανάτος, είχε μεγάλη συμμετοχή στις επιχειρήσεις του '48, ήταν μάλιστα επικεφαλής του Λόχου του Τάγματος Ζάρα της 16ης Ταξιαρχίας του ΔΣΕ, που εξουδετέρωσε τα φυλάκια στην Γκίνοβα και άνοιξε τον δρόμο για το πέρασμα των τμημάτων του ΔΣΕ στο Βίτσι.

Με αυτή την προετοιμασία και με μεγάλη αγωνία την Παρασκευή 11/7/97 και ώρα 3 τα ξημερώματα η αποστολή ξεκινάει από τη Θεσσαλονίκη, διευρύνεται στην Κοζάνη και τραβάμε για Καστοριά. Το δρομολόγιό μας ακολουθεί την αντίστροφη πορεία του ελιγμού, από βορρά στον νότο.

Από Καστοριά, Μεσοποταμία, Χιονάτο, Καλή Βρύση. Σκοπός, το ανέβασμα στην Αλεβίτσα και η γνώση του χώρου όλης της περιοχής.

Στην Καλή Βρύση τα «καλά» αυτοκίνητα αποσύρονται, γυρνάνε πίσω. Τα τζιπ, μια «κλούβα» με την υποδομή και ένα «Λάντα» παίρνουν τον δασικό δρόμο για την κορυφή της Αλεβίτσας (1.589 ύψωμα). Η βαριά καθοδήγηση, όπως την έλεγε ο σ. Κ.Χ., μένει μαζί μας.

Η Αλεβίτσα, μαζί με τα Βόλια και την Αμμούδα, εξασφαλίζουν τον απόλυτο έλεγχο της αριστερής πλευράς του Ανω Αλιάκμονα.

Η θέα είναι πανοραμική. Αγναντεύεις. Μας βοηθούν οι χάρτες, ο παλιός σύντροφος. Ψωριάρικο (1.441), Τσάρνο, Γράμμος (2.520), Αμμούδα, Βίτσι, Μάλι - Μάδι, στους πρόποδες Μονόπυλο, Κρύα Βρύση.

Στην κορυφή της Αλεβίτσας σε πιάνει δέος. Αρχίζεις να γίνεσαι συγκρίσιμος.

Καθώς τα αυτοκίνητα σκοντάψανε στον δασικό χωματόδρομο, αναστατώνεσαι μαζί τους και δυσανασχετείς.

Στο μυαλό αρχίζει τότε η σύγκριση «για σκέψου να ανεβαίνεις ετούτη την πλαγιά πολεμώντας, νηστικός, κακοντυμένος, με βροχή, με ζέστη. Τι σόι άνθρωποι ήταν αυτοί; Για ποιον λόγο πολεμούσαν;».

Απ' την κορυφή της Αλεβίτσας αποκτάς την αίσθηση - στον χώρο, της απόστασης μεταξύ της Γκίνοβας και του Βίτσι που πέρασε ο ΔΣΕ. Σε κυριεύει δέος, όταν αναλογίζεσαι ότι απ' το σημείο που βρίσκεται στους πρόποδες της Αλεβίτσας, αυτοί έφταναν μαχόμενοι στο Βίτσι.

Μοιάζουμε να είμαστε χαμένοι στις σκέψεις μας.

Η φωνή του αφηγητή από το χρονικό της δράσης του ΔΣΕ δένεται με τον χώρο:

Στις 3/8/1948 «αποκρούστηκαν μαζικές επιθέσεις του εχθρού στον τομέα της Αλεβίτσας. Σκοτώθηκαν 73 και τραυματίστηκαν 240 μοναρχοφασίστες. Με πυροβολικό και "πάντσερ" εξουδετερώθηκαν τα θωρακισμένα του εχθρού. Τα τμήματά μας, ύστερα από διαταγή, αποσύρθηκαν από ορισμένες θέσεις στην κατεύθυνση της Αμμούδας». Σφοδρές αντεπιθέσεις του ΔΣΕ στον τομέα Αλεβίτσας. Σκοτώθηκαν 143, τραυματίστηκαν 340 και αιχμαλωτίστηκαν 10 στρατιώτες του αντίπαλου, πάρθηκαν πολλά λάφυρα.

10/8/48 - ολομέτωπες επιθέσεις τριών εχθρικών ταξιαρχών προς Αλεβίτσα. Χρησιμοποίηση τριών πυροβόλων από τον τομέα Πενταλόφου, με αποτέλεσμα να έχει ο αστικός στρατός τρομακτικές απώλειες. Προσπάθειες του εχθρού να κυκλώσει τμήματά μας στα νότια περάσματα της Αλεβίτσας απέτυχαν.

11/8/48 - μετά από 59 μέρες ηρωικής αντίστασης, οι υπερασπιστές της Αλεβίτσας ύστερα από διαταγή συμπτύχθηκαν σε άλλες θέσεις...

Η αποστολή κατηφορίζει για Μονόπυλο. Στο Μονόπυλο γίνεται στάση για κολατσιό. Είμαστε στους πρόποδες της Αλεβίτσας, στο Ρέμα.

«Για θυμήσου, σύντροφε, από πού ήρθατε;», ρωτάμε τον Ζώη Τέντα, επικεφαλής του Λόχου Ζάρα. Κοιτάζει γύρω, σκέπτεται. Ανεβαίνουμε μια πλαγιά. Ερείπια σπιτιών, ανασκαμμένα αντερείσματα, που κάποτε προσπαθούσαν να συγκρατήσουν τη γη για καλλιέργειες. Ερημιά απόλυτη, ο ήχος του νερού στο ρέμα τη σπάει. «Προσπαθώ να θυμηθώ τον τόπο, έχει τόσο αλλάξει, ήταν και νύχτα, πού να θυμάσαι... Τους συντρόφους του Λόχου μου που χάθηκαν, τους έφερα τώρα όλους στο μυαλό μου».

Απ' το Μονόπυλο πέρασαν, αφού συγκεντρώθηκαν 8.500 άνδρες του ΔΣΕ για το Βίτσι.

Συνεχίζουμε να τραβάμε για Γράμμουστα (Γράμμο), περνάμε από Σλήμνιτσα.

Σλήμνιτσα: Η τέλεια ερημιά, το τέλειο ξεθεμελίωμα. Θες ο τρόπος που είναι σωριασμένα τα ερείπια των σπιτιών του χωριού, θες το χρώμα της πέτρας, κίτρινο σαν ώχρα, θες η σκέψη ότι εδώ ζούσαν άνθρωποι και τώρα δεν υπάρχει παρά μία μονάδα ΛΟΚ, όλα αυτά σε μεταφέρουν σε κείνο το ανελέητο 70ήμερο του 1948. Οσο δένεσαι με το τοπίο, τόσο πιο βαθιά αισθάνεσαι τα γεγονότα που γνωρίζεις από το διάβασμα ή την αφήγηση όποιου. Η Σλήμνιτσα αυτό ακριβώς σου δίνει.

Τη φρικαλεότητα των ιμπεριαλιστών να εξοντώσουν πάση θυσία το κίνημα και τους στόχους του.

Το ίδιο κλίμα συναντάς και στο Λιανοτόπι. Παντού ερημιά, γκρεμισμένα σπίτια και πέτρα πάνω στην πέτρα.

Συνεχίζοντας για Γράμμουστα, συναντάμε απέναντι αριστερά, όπως ανεβαίνει ο δρόμος, ένα θεόρατο άνοιγμα στον βράχο, οι μέχρι τότε αφηγήσεις ήθελαν να είναι αυτή η είσοδος στο κεντρικό νοσοκομείο του ΔΣΕ.

Δεν υπάρχουν χρονικά περιθώρια για επίσκεψη. Από ό,τι φαίνεται, χρειάζεται καλή προπαρασκευή για να το προσεγγίσει κάποιος. Ενας στόχος για την επόμενη εξόρμηση, πάση θυσία!

Τελικά ...κρατήσαμε τον λόγο μας. Οχι μόνο επισκεφθήκαμε το θεόρατο άνοιγμα στον βράχο, αλλά στήσαμε στο απέναντι αγνάντι την προτομή του Πέτρου Κόκκαλη.

Η προτομή του Πέτρου Κόκκαλη στο συγκεκριμένο σημείο βανδαλίστηκε επανειλημμένα και σήμερα έμεινε στη θέση αυτή ο γρανιτόβραχος πάνω στον οποίο στηριζόταν η προτομή, για να θυμίζει σε όλους τη βαρβαρότητα των αντιπάλων μας. Προτομή του Πέτρου Κόκκαλη ακέραια υπάρχει στην πλατεία στο χωριό Βροντερό.

Για μεγάλο διάστημα συνεχίσαμε την έρευνα για να εντοπίσουμε τα ίχνη του κεντρικού Νοσοκομείου του ΔΣΕ στον Γράμμο. Αυτό έγινε πραγματικότητα αρκετά χρόνια αργότερα.

Οχι μόνο βρέθηκε το μεγάλο Νοσοκομείο του ΔΣΕ στον Γράμμο, αλλά στον χώρο που ήταν οι εγκαταστάσεις του λειτουργεί ένα υπαίθριο Μουσείο μοναδικό στο είδος του.

Γράμμουστα: Ενας απέραντος βοσκότοπος, πάνω μας το 2.520, ένας απέραντος χαλιάς, άνω και κάτω μαχαλάς της πάλαι ποτέ Γράμμουστας, κονάκια σε στιλ «τολ» των Βλάχων. Στο καφενείο μαζεμένοι μας υποδέχονται, αγανακτισμένοι για τις «κλοπές των κοπαδιών τους από τους Αλβανούς».

Η σημερινή Γράμμουστα καμία σχέση δεν έχει με αυτήν που αντικρίσαμε τότε, πριν 30 περίπου χρόνια.

«Ολοι ίδιοι είστε» η πρώτη κουβέντα. Ηρεμούν μετά. «Οι μόνοι που μας επισκέφτηκαν», παραδέχονται. Μας κερνούν ρακί και κοκορέτσι.

Κατηφορίζουμε προς Πευκόφυτο - Χρυσή. Πιάνουμε τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο για Κόνιτσα και τραβάμε για Αετομηλίτσα (Ντέντσικο). Χωματόδρομος, σκόνη αφόρητη, κατολισθήσεις, σου κόβουν την ανάσα. Στην πλατεία του χωριού μια βρύση σχεδόν στάζει. Η παλιά γενιά με τις γκλίτσες μάς καλωσορίζει. Τα προβλήματα παλιά: Οι δρόμοι, τα κοπάδια, οι νέοι που δεν στέκονται στον τόπο, ο μόχθος τους που δεν αμείβεται.

Αετομηλίτσα - Ενα μπαλκόνι που σου φέρνει σχεδόν στα πόδια σου όλο το μέτωπο των 70 ημερών. Οι χάρτες ξεδιπλώνονται. Η αναγνώριση αρχίζει. Απ' τον εξώστη της πλατείας με τις πλάτες στη βρύση.

Δεξιά και κάτω: Προφήτης Ηλίας, Οξυά, Λιόκου, πιο πίσω Κάμενικ, Γκόλιο.

Νοτιότερα: Γύφτισσα, Ταμπούρι, Κλέφτης, Πύργος.

Πίσω μας, επάνω μας: Περήφανο, Κιάφα, Σιούφλικας.

Σχεδόν κυκλώσαμε τον Γράμμο. Εχουμε τώρα αίσθηση των αποστάσεων, της μορφολογίας του εδάφους, τι σημαίνει 5 χιλιόμετρα στο Κάμενικ ή 1 χιλιόμετρο στον Πύργο. Κάθε κορφή και μια εποποιία. Κάθε πλαγιά με τις δικές της θυσίες, τους δικούς της ήρωες.

Τραβάμε για Κόνιτσα.

Διανυκτέρευση. Παρά το στρίμωγμα στα δωμάτια του ξενοδοχείου, όλοι με ανακούφιση πήγαμε με τη σειρά στο μπάνιο. Το Σάββατο, ώρα 3 τα χαράματα κλείνει το πρώτο 24ωρο. Κάτω από το πλατάνι, που καθώς λένε είναι 150 χρόνων, ο καθένας μας χάνεται στις αναμνήσεις του.

Εκείνη η βουνοκορφή πάνω απ' την Κόνιτσα που δεν κατάφερε ο ΔΣΕ να καταλάβει και έχασε την Κόνιτσα, βαραίνει στις καρδιές μας. Το πρωί ξεκινήσαμε για τον Κλέφτη. Στη σκέψη ότι θα τον πατήσουμε, ο ύπνος έρχεται γρήγορα.

Σάββατο 12 Ιούλη και ώρα 10 π.μ. Τραβάμε για τον Κλέφτη. Πιάνουμε την άσφαλτο πάνω από Κόνιτσα.

Μετά από 20 λεπτά διαδρομή εγκαταλείπουμε την άσφαλτο και πιάνουμε αριστερά δασικό χωματόδρομο μέχρι τα 1.650 μέτρα. Με δυσκολίες πάνε τα αυτοκίνητα.

Εκεί που φτάνουν τα αυτοκίνητα υπάρχει ένα αρκετά μεγάλο πλάτωμα. Ο Τέντας μένει στη βάση. Ο ΕΛΑΣίτης, παρά το πρόβλημα καρδιάς, ορμάει για την κορφή πρώτος και καλύτερος.

Ο Κλέφτης, τώρα ξέρουμε, είναι μπροστά μας κι επάνω μας. Είναι τόση η λαχτάρα να τον ανέβουμε, που ορμάμε κατευθείαν προς την πλαγιά με τις οξιές. Κανένας μας δεν γνωρίζει αν υπάρχει μονοπάτι. Κάτι πατημένα χόρτα μας παραπλανούν. Πέφτουμε μέσα στην πλαγιά, πυκνό φύλλωμα, χαμηλόκλαδες οξιές, παχύ στρώμα φυλλώματος που γλιστρά επικίνδυνα, απότομη ανηφόρα, τραβάμε στα τυφλά.

Οι σφυγμοί ανεβαίνουν, μούσκεμα στον ιδρώτα, τα στήθια ανεβοκατεβαίνουν. Το πείσμα είναι μεγάλο.

Και κείνος ο σύντροφος, ο παλιός αντάρτης του ΕΛΑΣ, με το πρόβλημα στην καρδιά, να ορμάει ίσα πάντα, καθόλου πλάγια διαδρομή. Κάνουμε στάσεις για τις αναγκαίες ανασυντάξεις, απώλειες!

Το πείσμα είναι μεγάλο, πίσω δεν κάνουμε. Ξέρουμε ότι η κορφή είναι από πάνω μας, πάνω - κάτω 200 μέτρα. Δεν βλέπεις τίποτε, παρά μόνο ρόμπολα θεόρατα, φτέρες ένα μπόι και οξιές. Η αποκοτιά μας υπήρξε πολύτιμη, πήραμε μια γεύση το τι σημαίνει να ορμάς σε ύψωμα εν ώρα μάχης. Ανιση βέβαια η σύγκριση, αλλά πολύτιμη.

Εκεί στην κορυφή του Κλέφτη ακούγεται ξανά η φωνή του αφηγητή.

Το ύψωμα του Κλέφτη είναι μία προκεχωρημένη προς τα δυτικά κορυφή του όρους Σμόλικα. Εχει στρατηγική σημασία, καθώς στέκει πάνω από το Σαραντάπορο και δεσπόζει σε μια ευρύτερη περιοχή της βόρειας οροσειράς της Πίνδου. Τόσο στη βουνοκορφή αυτή, όσο και σε μια σειρά άλλες (Πολιάνα, Γύφτισσα, Κάμενικ, Γκόλιο, Σκούζα, Κίρκορι, Προφήτης Ηλίας κ.λπ.) διεξήχθηκαν σκληρότατες μάχες ανάμεσα στους μαχητές και τις μαχήτριες του ΔΣΕ και των - κατά πολύ υπέρτερων - δυνάμεων του κυβερνητικού στρατού.

Η μάχη του Κλέφτη κατέχει μια ξεχωριστή θέση στην εποποιία του Γράμμου, για την ηρωική αντίσταση και τις θυσίες των υπερασπιστών του, για την άφθαστη παλικαριά και την απεριόριστη αφοσίωση των μαχητών και διοικητών, στο καθήκον που τους είχε ανατεθεί.

Συνεχίζουμε για Αρένες - Λίμνες Μουτσάλια.

«Εδώ μας ανακοινώθηκε η διαταγή σύμπτυξης στις 19 Αυγούστου, εδώ συγκροτήθηκε ο "Λόχος των εθελοντών"», αφηγείται ο Ζωής Τέντας.

Απ' τις Αρένες στο Μονόπυλο, στην Γκίνοβα, αποστολή θανάτου. Ο δρόμος για το Βίτσι έπρεπε πάση θυσία να ανοιχτεί!

Να στο ανακοινώνουν σ' αυτόν τον τόπο... Τι τόπος! Ενα θαύμα της φύσης. Τέτοια ομορφιά και συ να τραβάς στον θάνατο... Οποιος δεν πήγε στις Αρένες, στις Λίμνες Μουτσάλια, χάνει ένα κομμάτι απ' τη ζωή του.

Ο Τέντας διηγείται μπροστά στην κάμερα. Εμείς χαμένοι στα συναισθήματά μας. Προσπαθούμε να ενώσουμε τις τοποθεσίες, να συναισθανθούμε τις αποστάσεις. Καταλαβαίνουμε τι σημαίνει να τις καλύπτεις με αυτοκίνητο, τώρα αντιλαμβανόμαστε τι σημαίνει να πολεμάς και να τις καλύπτεις πεζός. Γίνεσαι πάλι συγκρίσιμος.

Βλέπεις τον γέρο τώρα, και προβάλλεις στην οθόνη του μυαλού σου τον νεαρό επικεφαλής του Λόχου από δω στο Μονόπυλο, στην Γκίνοβα, μαζί με τους εξήντα του Λόχου του. Συγκρίνεσαι: Με αυτοκίνητα - με τα πόδια, χορτάτοι - νηστικοί, εκδρομείς - αποστολή θανάτου. Αθελά σου αναφωνείς ξανά: Τι σόι άνθρωποι είναι αυτοί!!!

Από τότε, χρόνο με τον χρόνο, με σχέδιο και πρόγραμμα, έχουμε γνωρίσει σχεδόν όλα τα περάσματα - υψώματα, έχουμε μελετήσει, έχουμε περπατήσει σε μονοπάτια, έχουμε πατήσει σε κορφές (Αλεβίτσα, Μάλι - Μάδι, Τσάρνο, 2520, Πύργος Κοτύλης, Πέτρα Μούκα, Ανω και Κάτω Αρένες, Πατώματα, Κάμενικ, Κλέφτης κ.ά.).

Σε όλη την Ελλάδα δημιουργούνται μνημεία και μουσεία που αναδεικνύουν την τεράστια δύναμη του λαού, που όταν το αποφασίσει γίνεται γίγαντας και μπροστά του τίποτα δεν είναι ανίκητο.

Η διάσωση και ανάδειξη ιστορικών τόπων στους οποίους ξετυλίχτηκαν οι σημαντικότεροι αγώνες του ελληνικού λαού είναι ένα καθήκον που το ΚΚΕ εκπληρώνει διαχρονικά.

Ετσι, μόνο στην ευρύτερη περιοχή Γράμμου - Βίτσι, κατασκευάστηκαν από το ΚΚΕ Μνημεία και στεγασμένα Μουσεία ανοιχτά στην πρόσβαση. Αλλά και ένα σύνολο από μνημειακά τοπόσημα, που ήδη προσελκύουν χιλιάδες επισκέπτες που καταφθάνουν από όλα τα μέρη της Ελλάδας και όχι μόνο.