«Ο χώρος εντοπίστηκε το 1932 από τον Κεραμόπουλο, καθηγητή Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Το χειμώνα εκείνο δεν είχε βρέξει και η στάθμη της λίμνης είχε κατέβει πάρα πολύ, αποκαλύπτοντας ένα μεγάλο αριθμό πασσάλων. Κατάλαβε ότι έχει να κάνει με ερείπια ενός προϊστορικού οικισμού. Δημοσιεύει τις πρώτες του εντυπώσεις το 1932 με την ευχή να γίνει αμέσως ανασκαφή, για να αποκαλυφθεί ο οικισμός. Το 1992, ύστερα από 60 χρόνια ακριβώς, ξεκινήσαμε τις ανασκαφές».

Μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση με τον ομότιμο καθηγητή Προϊστορικής Αρχαιολογίας του ΑΠΘ Γιώργο Χουρμουζιάδη, επικεφαλής των ανασκαφών στο Δισπηλιό, είχαν όσοι συμμετείχαν στην εκδρομή. Για αρκετή ώρα μίλησαν μαζί του, οι ερωτήσεις αλλεπάλληλες και κανένας δεν ήθελε να σταματήσει η κουβέντα.

Οπως μας είπε, «όταν ξεκινήσαμε την ανασκαφή το σχέδιο ήταν να δημιουργηθεί ένα τόξο: Ανασκαφή, μουσείο, αναπαράσταση. Αυτή τη στιγμή, το μόνο που λειτουργεί σωστά είναι η ανασκαφή και η αναπαράσταση. Το μουσείο ακόμα είναι στα χαρτιά και στις υποσχέσεις».

Σκοπός της ανασκαφής ήταν να μελετηθεί ο ίδιος ο οικισμός. Πότε δημιουργήθηκε, πότε κορυφώθηκε, πότε εγκαταλείφθηκε. Ενα δεύτερο ήταν να μελετηθεί ένας Λιμναίος Οικισμός για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Ο αρχαιολογικός χώρος του Δισπηλιού βρίσκεται σε απόσταση 7 χιλιομέτρων από την πόλη της Καστοριάς, στη νότια πλευρά της λίμνης. Εδώ έχει ανασκαφεί ένας λιμναίος οικισμός της Νεότερης Νεολιθικής Περιόδου, που αναπτύχθηκε γύρω από τη λίμνη από τα μέσα της 6ης χιλιετίας π.Χ. μέχρι τα μέσα της 4ης χιλιετίας π.Χ. «Εδώ είχαμε πολιτισμό 7.500 χρόνια πριν», ειπώθηκε, προκαλώντας την εντύπωση όλων.

Εχουμε να κάνουμε με έναν πολιτισμό γεωργοκτηνοτροφικό με ενίσχυση της διατροφής από τη λίμνη. Αυτά για να τα μελετήσει κανείς στηρίζεται στα ανασκαφικά ευρήματα. Δε βρίσκονται μόνο κόκαλα ψαριών, αλλά και κόκαλα εξημερωμένων και άγριων ζώων. Που σημαίνει ότι ήταν και κτηνοτρόφος και κυνηγός. Επίσης βρίσκονται καλλιεργημένοι καρποί, σιτάρι, ρεβίθια, φακές, που σημαίνει ότι ήταν και γεωργός.

«Θέλαμε να δούμε πού στήριζε την επιβίωσή του, και μετά να δούμε την "αντίπερα όχθη", την ιδεολογία του οικισμού. Να καταλάβουμε αν η λίμνη, που ήταν το βασικό στοιχείο της περιοχής, επηρέαζε και τις ιδέες του. Αν επηρέαζε τη μορφή της ζωής του, τη μορφή των σχέσεών του», υπογραμμίζει ο Γ. Χουρμουζιάδης.

Οπως εξηγεί, αυτός είναι ο δυσκολότερος χώρος στην αρχαιολογική έρευνα: Να ερμηνεύσει κανείς το χώρο εκείνο της ανθρώπινης ζωής που στην προϊστορία δεν αφήνει ευρήματα συγκεκριμένα. Πρέπει από έμμεσες πληροφορίες να καταλάβουμε ότι υπήρχε και μια δραστηριότητα που είχε σχέση με τις ιδέες.

Για να μελετήσει κανείς αυτόν τον αφηρημένο κόσμο χρειάζεται να εντοπιστούν μια σειρά ευρήματα, όπως οι ταφικές συνήθειες, για να μελετήσει τη συμπεριφορά των ανθρώπων όσον αφορά τη σχέση με το νεκρό. Στην προϊστορική Ελλάδα δεν έχουμε νεκροταφεία. Σήμερα, όπως υπογράμμισε ο Γ. Χουρμουζιάδης, έχουμε το πολύ 15 ταφικά ευρήματα. Παραμένει το ερώτημα, «τι γινόταν με τους νεκρούς;», σημειώνει.

Ενα άλλο στοιχείο στη μελέτη της ιδεολογίας του προϊστορικού ανθρώπου είναι η διακόσμηση. «Για ποιο λόγο διακοσμούσαν τα αγγεία τους, τα σπίτια τους, το κορμί τους - βρίσκουμε κοσμήματα, βραχιόλια. Αυτή είναι μια πληροφορία που αφορά καθαρά την ιδεολογική συμπεριφορά του ανθρώπου».

Αλλα ευρήματα είναι αυτά που σχετίζονται με τον πολιτισμό. Για παράδειγμα, στον οικισμό έχει βρεθεί μια φλογέρα, εύρημα ιδιαίτερα σημαντικό. «Αυτό μας αποκαλύπτει μια κοινωνική σχέση: Ενός μουσικού με ένα ακροατήριο. Ενα στοιχείο της συμπεριφοράς του ανθρώπου, μια επικοινωνία, δηλαδή το στοιχείο της μετάδοσης ενός μηνύματος. Εδώ έχουμε την τύχη να έχουμε μερικά τέτοια: Μια πινακίδα ξύλινη με σειρές σημάτων, πολλά κομμάτια που έχουν πάνω χαράξεις γραμμών, συνδυασμούς γραμμών, που περίπου μας παραπέμπουν και στη Γραμμική Α', αλλά σε κάποια σημεία και στη Γραμμική Β'».

Το τελευταίο στοιχείο είναι αυτά τα μικρά αγαλματίδια, τα ειδώλια. Μια σειρά ειδωλίων τα οποία παριστάνουν ή γυναικείες ή ανδρικές μορφές. Για τα ειδώλια έχουν διατυπωθεί θεωρίες ότι παριστάνουν τη Μητέρα Θεότητα, τη Μεγάλη Μητέρα και επειδή έχουν αυτά τα ειδώλια διογκωμένες τις γενετικές περιοχές της γυναίκας, έχουν σχέση με τη γονιμότητα.

«Σήμερα δεν πιστεύουμε ότι είναι αγαλμάτια θεών ή θεοτήτων, αλλά ότι είναι και αυτά στοιχεία της επικοινωνίας. Δηλαδή, ένα ειδώλιο συνιστά ένα μήνυμα, συνιστά ένα λόγο, μια λέξη ή ένα αίσθημα. Πιστεύουμε ότι πιο πολύ είχαν σχέση με την καθημερινή ζωή παρά με τη ζωή του υπερβατικού χώρου. Γιατί, και εγώ, και μια μερίδα επιστημόνων, δεν πιστεύουμε αυτό που λέγεται, ότι το θρησκευτικό συναίσθημα είναι εγγενές στον άνθρωπο, ότι ο άνθρωπος γεννιέται θρήσκος», επισημαίνει ο καθηγητής.

Στο Δημοτικό δε διδάσκεται προϊστορία, μόνο μυθολογία και στο Γυμνάσιο και το Λύκειο η προϊστορία είναι μικρά κομμάτια μόνο για την Ελλάδα! Το ερώτημα, εύλογο: Γιατί αυτή η υποτίμηση, ενώ τα ευρήματα στη χώρα είναι τόσο σημαντικά;

Ο Γ. Χουρμουζιάδης απαντά: «Τον 19ο αιώνα που διαμορφώνονται οι εθνικές ιδεολογίες υπήρχαν δύο προσανατολισμοί: Ο ελληνοχριστιανικός πολιτισμός και ο αρχαιολατρικός. Οταν ήρθαν οι Βαυαροί, η Ελλάδα ήταν φτωχιά, βρώμικη, ματωμένη. Επρεπε να δείξουμε ότι είμαστε απόγονοι ενός μεγάλου πολιτισμού, με ευρήματα εντυπωσιακά. Οργανώθηκε μια έρευνα, η οποία θα αποκάλυπτε μόνο την κλασική Ελλάδα. Τα ωραία αγάλματα, τους ναούς. Αν αποκάλυπτε τα εργαλεία που βρίσκουμε εμείς, ποιος θα έδινε σημασία;».

«Η έννοια του πολιτισμού με την προσπάθεια της επιβίωσης δεν "περνάει". Αρα η εποχή που έχει να δείξει τέτοια πνευματικά δημιουργήματα, είναι "πολιτισμένη". Αρα ξεκινάμε από μια "σκοτεινή" εποχή, πάμε στην κορύφωση του 5ου αιώνα και μετά αρχίζει πάλι η "πτώση".

Επίσης, η προϊστορία αξιολογείται με βάση τις ελλείψεις της. Δεν είχαν γραφή, μέταλλα, ρεύμα... Αρα δεν είχαν πολιτισμό, ήταν βάρβαροι! Να σας πω μόνο τις επινοήσεις του προϊστορικού ανθρώπου: Γεωργία. Αρχιτεκτονική. Το να φτιαχτεί ένα σπίτι, ήταν επινόηση αυτών των ανθρώπων. H συλλογή των καρπών, η αλιεία, η κτηνοτροφία».