Στις 5 Μάη 1818, στην πόλη Τριρ της Γερμανίας, γεννήθηκε ο Καρλ Μαρξ. Ο άνθρωπος που, με το θεωρητικό και πολιτικό του έργο, έγινε ο θεμελιωτής της κοσμοθεωρίας του προλεταριάτου, του Επιστημονικού Κομμουνισμού, του Διαλεκτικού και Ιστορικού Υλισμού. Ενας επαναστάτης διανοητής, όσο και διανοητής της επανάστασης, ο Μαρξ ανέλυσε επιστημονικά τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης. Ανακάλυψε τις εγγενείς αντιφάσεις του και απέδειξε το αντικειμενικό πέρασμα της κοινωνίας «από το βασίλειο της αναγκαιότητας, στο βασίλειο της ελευθερίας», στη Δικτατορία του Προλεταριάτου ως θεμελιακή προϋπόθεση για την οικοδόμηση του Κομμουνισμού. Μετά το θάνατό του, η επιστημονική κοσμοθεωρία της εργατικής τάξης πήρε το όνομά του: «Μαρξισμός».

Σήμερα, 190 χρόνια από τη γέννηση του Μαρξ και η ιαχή με την οποία τελειώνει το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», το κλασικό αυτό έργο που συνέγραψε με τον Φρ. Ενγκελς, φίλο και σύντροφό του για πάνω από 40 χρόνια, «Προλετάριοι όλων των χωρών Ενωθείτε!», συνεχίζει να προκαλεί τον τρόμο στην αστική τάξη, ακριβώς γιατί συνεχίζεται η εκμετάλλευση. Γιατί η καπιταλιστική κοινωνία περιμένει το «ξύπνημα» του νεκροθάφτη της που θα καταργήσει την τάξη των καπιταλιστών. Αυτό τρέμουν. Το αναπόφευκτο της κατάργησής τους που, όμως χρειάζεται η εργατική τάξη να ανεβάσει τον πολιτικό της αγώνα ως το επίπεδο διεκδίκησης της εξουσίας.

Ποιος ήταν όμως ο άνθρωπος, που με τη θεωρία του άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο αντικρίζουμε τον κόσμο; Ποιος ήταν ο επαναστάτης Κ. Μαρξ, που, εκτός από θεωρητικός του προλεταριάτου, αναδείχτηκε και ένας άνθρωπος της δράσης και του αγώνα; Ποιος ήταν αυτός για τον οποίο ο Φρ. Ενγκελς είπε, την ημέρα της κηδείας του στις 18 Μάρτη 1883 (πέθανε στις 14 Μάρτη), ότι «το όνομά του και το έργο του, θα ζήσουν στους αιώνες»; Σε αυτά τα ερωτήματα θα προσπαθήσουμε να δώσουμε απαντήσεις στη σύντομη περιήγησή μας, στη ζωή, στη δράση και το έργο του μεγάλου αυτού θεωρητικού.

Ο Μαρξ καταγόταν από οικογένεια «εύπορη, καλλιεργημένη, όχι όμως επαναστατική», όπως την περιγράφει ο Β.Ι. Λένιν, στο έργο του «Καρλ Μαρξ - Σύντομη Βιογραφική Σκιαγραφία με έκθεση του Μαρξισμού» (κυκλοφορεί σε μπροσούρα με τον τίτλο «Για τον Μαρξ και τον Μαρξισμό», εκδ. ΣΕ). Ο πατέρας του, Ερρίκος, ήταν δικηγόρος, Εβραίος, που όμως το 1824, ασπάστηκε τον προτεσταντισμό. Ηταν άνθρωπος μορφωμένος, θαυμαστής της φιλοσοφικής φιλολογίας του 18ου αιώνα. Η μητέρα του, αντιθέτως, ενδιαφερόταν περισσότερο για τα προβλήματα του νοικοκυριού, την ανατροφή των παιδιών, που ουδέποτε κατάλαβε γιατί ο γιος της δε συνέχισε το επάγγελμα του πατέρα του. Η παιδική ηλικία του Μαρξ, όπως αναφέρει ο Νικολάι Ιβανόφ, στο έργο του «Καρλ Μαρξ - Σύντομη Βιογραφία» (εκδ. ΣΕ), ήταν ευτυχισμένη. «Ηταν ζωηρός και εύθυμος, ο πιο επινοητικός, στα παιχνίδια και στα πειράγματα, από τους μικρούς φίλους του και τις αδελφές του. Του άρεσε να επινοεί φανταστικές ιστορίες που τις άκουγαν εκστατικά».

Από το 1830 έως το 1835, ήταν μαθητής της μέσης εκπαίδευσης στο κολέγιο της γενέτειράς του, της Τριρ. Στη συνέχεια, πήγε στη Βόννη όπου γράφτηκε στη Νομική Σχολή τού εκεί Πανεπιστημίου και ένα χρόνο αργότερα στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Εκεί, εκτός από τα νομικά, ρίχτηκε με ιδιαίτερο ζήλο στη μελέτη της ιστορίας και της φιλοσοφίας. Μελέτησε σε βάθος τα κυριότερα ρεύματα της εποχής και στάθηκε ιδιαίτερα στον Χέγκελ. Οι μελέτες του και το ριζοσπαστικό πνεύμα, οδήγησαν γρήγορα τον νεαρό Μαρξ στο κίνημα των νεο-χεγκελιανών, που διακρίνονταν για το ριζοσπαστισμό τους και την κριτική τους στη θρησκεία. Το 1841, τελειώνει το πανεπιστήμιο με μια διδακτορική διατριβή πάνω στις «Διαφορές της Επικούρειας και Δημοκρίτειας Φιλοσοφίας» (στα ελληνικά: εκδ. «Γνώση»).

Γρήγορα εγκαταλείπει τις σκέψεις του για ακαδημαϊκή καριέρα, βλέποντας πως η αντιδραστική πολιτική της κυβέρνησης δεν αφήνει πολλά περιθώρια. Νωρίτερα (1832) είχε αφαιρέσει την έδρα του Λουδοβίκου Φόυερμπαχ, ενώ το 1841 απαγόρευσε στον νεαρό καθηγητή Μπρούνο Μπάουερ να διδάσκει στη Βόννη. Οι νεο-χεγκελιανοί της περιόδου - ανάμεσά τους και ο Μαρξ - στρέφονται προς τον Φόυερμπαχ, όταν και ο τελευταίος στρέφεται προς τον υλισμό, στον οποίο προσχωρεί το 1841. «Επρεπε να υποστεί κανείς την απολυτρωτική επίδραση αυτών των βιβλίων», έγραφε ο Ενγκελς για τα έργα του Φόυερμπαχ.

Στις αρχές του 1842 (1 Γενάρη) εκδίδεται στην Κολονία η αντιπολιτευόμενη «Εφημερίδα του Ρήνου», στην οποία ο Μαρξ καλείται αμέσως ως κύριος συνεργάτης. Τον Οκτώβρη του ίδιου χρόνου, αναλαμβάνει την αρχισυνταξία της εφημερίδας.

«Με τη διεύθυνση του Μαρξ η επαναστατική - δημοκρατική κατεύθυνση της εφημερίδας γινόταν όλο και πιο ξεκάθαρη», περιγράφει ο Λένιν. Και πράγματι, ο κομμουνιστικός προσανατολισμός του Μαρξ, θα φανεί απ' τα πρώτα κιόλας βήματά του στην εφημερίδα. Η ενασχόλησή του, όμως, με τα καθημερινά πολιτικά, οικονομικά προβλήματα της περιόδου, φανερώνει στον ίδιο όχι μόνο τις ελλείψεις του στην Πολιτική Οικονομία - την οποία στη συνέχεια μελετά επισταμένα - αλλά και προσκρούει σε μια σειρά από αντιφάσεις που δύσκολα μπορεί να ερμηνευτούν με βάση τον χεγκελιανό ιδεαλισμό. Τον Οκτώβρη του 1842, ο Μαρξ για πρώτη φορά παίρνει θέση για τις μέχρι τότε σοσιαλιστικές και κομμουνιστικές θεωρίες και λέει ότι ο κομμουνισμός πρέπει πρώτα να γεννηθεί σαν αλήθεια της επιστήμης και μετά να γίνει μια πραγματική δύναμη. Μέχρι τότε, άλλωστε, οι σοσιαλιστικές και κομμουνιστικές ιδέες που κυριαρχούσαν ήταν ουτοπικές.

Από την περίοδο της «Εφημερίδας του Ρήνου», ο Μαρξ αρχίζει τα δικά του φιλοσοφικά, θεωρητικά, πολιτικά και οικονομικά βήματα για την εξήγηση της ανθρωπότητας. Ηδη, το 1843, ο Μαρξ βλέπει τη διαλεκτική ενότητα θεωρίας και πράξης, σημειώνοντας: «Το όπλο της κριτικής δεν μπορεί, βέβαια, ν' αντικαταστήσει την κριτική του όπλου, και η υλική δύναμη πρέπει ν' ανατραπεί, επίσης, με υλική δύναμη. Μα και η θεωρία γίνεται υλική δύναμη μόλις κατακτήσει τις μάζες». Η εφημερίδα, κλείνει το 1843, το Μάρτη και την ίδια χρονιά, παντρεύεται την παιδική του φίλη Τζένη φον Βεστφάλεν. Το φθινόπωρο του '43, πηγαίνει στο Παρίσι, εξόριστος. Εκεί, τέλη Αυγούστου του 1844, θα συναντηθεί για δεύτερη φορά με τον Φρ. Ενγκελς. Επρόκειτο για μια ιστορική συνάντηση, όπου διαπιστώθηκε η ταυτότητα των αντιλήψεών τους, με αποτέλεσμα να ξεκινήσει η χωρίς προηγούμενο 40χρονη φιλία και συνεργασία τους.

Η «Εφημερίδα του Ρήνου», αν και είχε σύντομη διάρκεια ζωής, παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της μαρξιστικής θεωρίας στα μετέπειτα χρόνια - θεωρία που, όπως είδαμε, δεν προήλθε ως κεραυνός εν αιθρία. «Ολη η μεγαλοφυία του Μαρξ», έλεγε ο Λένιν, «βρίσκεται στο ότι έδωσε απαντήσεις στα ερωτήματα που είχε ήδη θέσει η πρωτοπόρα σκέψη της ανθρωπότητας. Η διδασκαλία του γεννήθηκε σαν κατευθείαν κι άμεση συνέχιση της διδασκαλίας των πιο μεγάλων εκπροσώπων της φιλοσοφίας, της πολιτικής οικονομίας και του σοσιαλισμού».

Ο Μαρξ, μαζί με τον Ενγκελς, μελέτησε κριτικά τη φιλοσοφία και ιδιαίτερα Χέγκελ, Φόυερμπαχ, Καντ. «Ο Μαρξ είναι εκείνος που συνέχισε και ολοκλήρωσε με μεγαλοφυία τα τρία βασικά ιδεολογικά ρεύματα της ανθρωπότητας: την κλασική γερμανική φιλοσοφία, την κλασική αγγλική πολιτική οικονομία και το γαλλικό σοσιαλισμό σε συνδυασμό με τις γαλλικές επαναστατικές διδασκαλίες γενικότερα», γράφει ο Λένιν.

Οι Μαρξ - Ενγκελς «αφομοίωσαν δημιουργικά και αξιοποίησαν ό,τι θετικό στοιχείο υπήρχε στους υλιστές, μα και στους ιδεαλιστές. Από τον Φόυερμπαχ π.χ. αξιοποίησαν τον υλισμό, απορρίπτοντας τον ιδεαλισμό και ανθρωπομορφισμό του. Στο φιλοσοφικό σύστημα του Χέγκελ ανακάλυψαν τη βασική εσωτερική του αντίθεση ανάμεσα στο σύστημα (ιδεαλιστικό) και τη μέθοδο (διαλεκτική). Απέρριψαν το σύστημα (τον ιδεαλισμό) και μετέπλασαν τη διαλεκτική του μέθοδο, παίρνοντας το λογικό πυρήνα της, την ιδέα της ανάπτυξης με πηγή την πάλη των αντιθέτων. Ενωσαν, όμως, οργανικά τον υλισμό με τη διαλεκτική και έτσι γεννήθηκε μια καινούρια ποιότητα, μια ανώτερη, ριζικά διαφορετική μορφή φιλοσοφικής σκέψης και ερμηνείας του κόσμου. Με αυτόν τον οργανικό συνδυασμό ο υλισμός γίνεται διαλεκτικός και η διαλεκτική υλιστική και γεννιέται η τρίτη ιστορική μορφή του υλισμού, ο μαρξιστικός Διαλεκτικός Υλισμός. Η γένεσή του αποτέλεσε μεγάλη νίκη της επιστημονικής σκέψης και ολοκληρωτική ήττα του ιδεαλισμού και της μεταφυσικής» («Κυριακάτικος Ριζοσπάστης» 3/5/1998 - Αφιέρωμα στα 180 χρόνια από τη γέννηση του Μαρξ).

Ο ίδιος ο Μαρξ περιγράφει την παραπάνω διαδικασία εξαιρετικά παραστατικά στον πρόλογο της 2ης έκδοσης του πρώτου τόμου του «Κεφαλαίου»: «Η διαλεκτική μου μέθοδος στη βάση της δεν είναι μονάχα διαφορετική από τη χεγκελιανή μέθοδο, μα είναι το κατ' ευθείαν αντίθετό της. Για τον Χέγκελ το προτσές της νόησης, που με το όνομα Ιδέα το μετατρέπει μάλιστα σε αυθυπόστατο υποκείμενο, είναι ο δημιουργός του πραγματικού, το οποίο αποτελεί μονάχα το εξωτερικό του φανέρωμα. Για μένα, αντίστροφα, το ιδεατό δεν είναι παρά το υλικό μεταφερμένο και μετασχηματισμένο στο ανθρώπινο κεφάλι».

Ο προμαρξιστικός υλισμός, όπως έχει κατά καιρούς επισημανθεί, δεν επέκτεινε τον υλισμό του και στα κοινωνικά φαινόμενα, δεν έδωσε υλιστική ερμηνεία της κοινωνικής ζωής και δράσης των ανθρώπων. Η επίγνωση αυτής της ασυνέπειας, οδήγησε τον Μαρξ στην πεποίθηση ότι πρέπει η επιστήμη της κοινωνίας να εναρμονιστεί με την υλιστική βάση «και να ξαναφτιαχτεί πάνω σ' αυτή τη βάση» - όπως ο ίδιος σημείωνε. Μ' αυτή την επέκταση και ολοκλήρωση του υλισμού γεννήθηκε η υλιστική αντίληψη της Ιστορίας, ο Ιστορικός Υλισμός.

Να πώς περιγράφει ο Λένιν το Διαλεκτικό Υλισμό: «Ο μαρξισμός έδειξε το δρόμο για μια καθολική, ολόπλευρη μελέτη του προτσές της γέννησης, της ανάπτυξης και της παρακμής των κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών, εξετάζοντας όλες τις αντιφατικές τάσεις στο σύνολό τους, ανάγοντάς τες στους όρους ζωής και παραγωγής των διαφόρων τάξεων της κοινωνίας - όρους που μπορούν να καθοριστούν με ακρίβεια - παραμερίζοντας τον υποκειμενισμό και την αυθαιρεσία στον ξεχωρισμό ορισμένων "επικρατέστερων" ιδεών ή στην ερμηνεία τους και αποκαλύπτοντας ότι όλες οι ιδέες και όλες οι διάφορες τάσεις έχουν, χωρίς εξαίρεση, τη ρίζα τους στην κατάσταση των υλικών παραγωγικών δυνάμεων. Οι άνθρωποι δημιουργούν οι ίδιοι την ιστορία τους, τι είναι όμως εκείνο που καθορίζει τα κίνητρα των ανθρώπων και πιο ειδικά των ανθρώπινων μαζών, τι είναι εκείνο που προκαλεί τις συγκρούσεις ανάμεσα στις αντιφατικές ιδέες και τάσεις, ποιο είναι το σύνολο όλων αυτών των συγκρούσεων μέσα σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες, ποιοι είναι οι αντικειμενικοί όροι της παραγωγής της υλικής ζωής, που δημιουργούν τη βάση όλης της ιστορικής δράσης των ανθρώπων, ποιος είναι ο νόμος ανάπτυξης αυτών των όρων - σε όλα αυτά τα προβλήματα έστρεψε την προσοχή του ο Μαρξ και έδειξε το δρόμο για την επιστημονική μελέτη της ιστορίας, σαν προτσές ενιαίου που κυριαρχείται από νομοτέλεια σε όλη την τεράστια πολυπλευρότητα και αντιφατικότητά του».

Ο Μαρξ έδωσε άλλο ένα όπλο στην εργατική τάξη και στην προσπάθεια μελέτης και εξήγησης του κόσμου. Είναι η θεωρία της ταξικής πάλης: «Η ιστορία όλων των ως τα τώρα κοινωνιών - θα γράψει ο Μαρξ στο "Κομμουνιστικό Μανιφέστο" - ήταν ιστορία ταξικών αγώνων (...) Η σύγχρονη αστική κοινωνία, που πρόβαλε μέσα από τα σπλάχνα της κατεστραμμένης φεουδαρχικής κοινωνίας, δεν εξάλειψε τις ταξικές αντιθέσεις. Αντικατέστησε απλώς τις παλιές τάξεις με νέες, τους παλιούς όρους καταπίεσης με νέους, τις παλιές μορφές πάλης με νέες».

Ο Μαρξ, όμως, εκτός από ένας από τους μεγαλύτερους θεωρητικούς, ήταν παράλληλα και άνθρωπος της δράσης. Το 1845, ύστερα από επιμονή της πρωσικής κυβέρνησης ο Μαρξ απελάθηκε από το Παρίσι και πήγε στις Βρυξέλλες. Την άνοιξη του 1847, ο ίδιος και ο Ενγκελς, προσχώρησαν στη μυστική προπαγανδιστική εταιρεία, την «Ενωση Δικαίων», αφού η ηγεσία της συμφώνησε στην αναγκαιότητα της ανοιχτής δράσης και κυρίως της ανοιχτής προπαγάνδισης των ιδεών της, στις οποίες οι Μαρξ - Ενγκελς έδωσαν επιστημονικό περιεχόμενο και έτσι ιδρύθηκα η «Ενωση Κομμουνιστών». Τόσο ο Μαρξ όσο και ο Ενγκελς πήραν μέρος στο Δεύτερο Συνέδριο αυτής της Ενωσης, διαδραματίζοντας σημαντικό ρόλο στην ίδρυση του πρώτου, στην ιστορία του εργατικού κινήματος, Κομμουνιστικού Κόμματος όπως ήταν η «Ενωση Κομμουνιστών». Με εντολή του συνεδρίου στον Μαρξ για τη σύνταξη του Προγράμματος του Κόμματος, γράφτηκε το περίφημο «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», με τη συμβολή και του Ενγκελς, που εκδόθηκε το Φλεβάρη του 1848.

«Στο έργο αυτό - σημειώνει ο Λένιν - εκτίθεται με μεγαλοφυή σαφήνεια και διαύγεια η νέα κοσμοαντίληψη, ο συνεπής υλισμός που αγκαλιάζει και την περιοχή της κοινωνικής ζωής, η διαλεκτική σαν η πιο ολόπλευρη και η πιο βαθιά διδασκαλία της εξέλιξης, η θεωρία της ταξικής πάλης και ο κοσμοϊστορικός επαναστατικός ρόλος του προλεταριάτου, του δημιουργού της νέας, της κομμουνιστικής κοινωνίας».

Οταν ξεσπά η επανάσταση του Φλεβάρη του 1848, ο Μαρξ απελάθηκε από το Βέλγιο. Ξαναγύρισε στο Παρίσι και από εκεί πήγε στη Γερμανία και συγκεκριμένα στην Κολονία. Εκεί άρχισε να βγαίνει από την 1 Ιούνη 1848 έως τις 19 Μάη 1849, η «Νέα Εφημερίδα του Ρήνου». Διευθυντής της εφημερίδας ήταν ο Μαρξ. Η νίκη της αντεπανάστασης στην Πρωσία, αρχικά παραπέμπει το μεγάλο επαναστάτη σε δίκη, στην οποία αθωώθηκε και μετά τον απέλασε, στις 16 Μάη του 1849. Αρχικά πήγε στο Παρίσι, από όπου όμως και πάλι απελάθηκε. Στις 13 Ιούνη 1849, ο Μαρξ και η οικογένειά του, πηγαίνουν στο Λονδίνο, όπου έμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του.

«Οι συνθήκες της ζωής του σαν εκπατρισμένου, όπως βγαίνει ανάγλυφα από την αλληλογραφία του με τον Ενγκελς ήταν εξαιρετικά δύσκολες. Η ανέχεια έπνιγε κυριολεκτικά τον Μαρξ και την οικογένειά του. Αν δεν υπήρχε η αδιάκοπη, γεμάτη αυταπάρνηση οικονομική ενίσχυση του Ενγκελς, ο Μαρξ όχι μόνο δε θα μπορούσε να τελειώσει "Το Κεφάλαιο", αλλά θα χανόταν αναπόφευκτα από τη φτώχεια και τις στερήσεις», γράφει ο Λένιν.

Η ζωή του Μαρξ ήταν πράγματι δύσκολη. Ομως, την ίδια αυτή περίοδο, ρίχνεται με μεγαλύτερο ζήλο στη μελέτη της Πολιτικής Οικονομίας, ετοιμάζοντας το μεγαλειώδες έργο του, «Το Κεφάλαιο» (1867), του οποίου μόνο τον πρώτο τόμο ολοκλήρωσε. Οι άλλοι δύο βγήκαν μετά το θάνατό του και με τη δουλειά του Φρ. Ενγκελς πάνω στα χειρόγραφα που είχε αφήσει ο μεγάλος επαναστάτης. Νωρίτερα, το 1859, ο Μαρξ είχε δώσει μια «πρώτη γεύση» του τι θα ακολουθούσε με το άλλο σημαντικό του έργο, την «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας».

Φτάνουμε, έτσι, στη «θεωρία της υπεραξίας», μια ακόμη επιστημονική ανακάλυψη του Μαρξ, κολοσσιαίας σημασίας για το προλεταριάτο και την εξήγηση του κόσμου που ζούμε.

Στο αξεπέραστο έργο του, «Το Κεφάλαιο», ο Μαρξ «απέδειξε ότι η ανάπτυξη του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, οδηγεί αντικειμενικά και αναπόφευκτα στον ανώτερο κομμουνιστικό τρόπο παραγωγής, ενώ για την έρευνα και τη μελέτη του ακολούθησε τη διαλεκτική μέθοδο, αποδεικνύοντας ταυτόχρονα ότι οι νόμοι κίνησης της κοινωνίας είναι αντικειμενικοί, ανεξάρτητοι από τη θέληση των ανθρώπων, αλλά δρουν μέσω της δράσης των ανθρώπων» («Ρ», 14/3/2003).

Ο Μαρξ αναλύει εξαρχής τις ιστορικές προϋποθέσεις γέννησης του κεφαλαίου. «Ιστορική προϋπόθεση για τη γέννηση του κεφαλαίου είναι πρώτο, η συσσώρευση ενός ορισμένου χρηματικού ποσού στα χέρια μερικών ατόμων σε συνθήκες ενός σχετικά υψηλού επιπέδου ανάπτυξης της εμπορευματικής παραγωγής γενικά και δεύτερο, η ύπαρξη εργάτη "ελεύθερου" με διπλή έννοια, ελεύθερου από κάθε λογής εμπόδια ή περιορισμούς στην πώληση της εργατικής του δύναμης και ελεύθερου από τη γη και γενικά από τα μέσα παραγωγής, εργάτη χωρίς νοικοκυριό, εργάτη "προλετάριου", που δεν έχει άλλα μέσα ύπαρξης εκτός από την πώληση της εργατικής του δύναμης», γράφει ο Λένιν.

Ερευνώντας την οικονομική διάρθρωση της καπιταλιστικής κοινωνίας, αποκάλυψε τις σχέσεις που διέπουν τις δύο βασικές τάξεις του καπιταλισμού. Οι σχέσεις αυτές χαρακτηρίζονται από την εκμετάλλευση και την καταπίεση του προλεταριάτου από την αστική τάξη.

Στο ίδιο έργο, ο Μαρξ, αναλύει και τη θεωρία της υπεραξίας, η διδασκαλία της οποίας - κατά τον Λένιν - «είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της οικονομικής θεωρίας του Μαρξ». «Η θεωρία της υπεραξίας δίνει το κλειδί, ότι το προλεταριάτο δεν μπορεί να εξαλείψει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο μέσα στα πλαίσια του καπιταλισμού. (...) Αποδεικνύει την αναγκαιότητα της ενιαίας οικονομικής πολιτικής και ιδεολογικής, ταξικής πάλης. Εξηγώντας με αδιαμφισβήτητο τρόπο τη φύση των αντιθέσεων της καπιταλιστικής κοινωνίας και το αναπόφευκτο της όξυνσής τους, θεμελίωσε επιστημονικά τον ιστορικά μεταβατικό χαρακτήρα του καπιταλισμού και αντικατάστασή του από το σοσιαλισμό» («Ρ», 5/5/1993, Αφιέρωμα στα 175 χρόνια από τη γέννηση του Μαρξ).

Στις 28 Σεπτέμβρη του 1864, ιδρύθηκε στο Λονδίνο η ονομαστή Πρώτη Διεθνής, η «Διεθνής Ενωση των Εργατών». Φυσικά, η ίδρυσή της δεν ήρθε ως κεραυνός εν αιθρία, αλλά ήταν αποτέλεσμα της αναζωογόνησης των δημοκρατικών και επαναστατικών κινημάτων στα τέλη της δεκαετίας 1850 - 1860. «Ο Μαρξ ήταν ψυχή αυτής της οργάνωσης, ήταν εκείνος που έγραψε την πρώτη "Διακήρυξή" της και μια σειρά αποφάσεις, δηλώσεις και διακηρύξεις της», γράφει ο Λένιν.

Και συνεχίζει: «Ο Μαρξ συνενώνοντας το εργατικό κίνημα των διαφόρων χωρών, προσπαθώντας να κατευθύνει στην κοίτη μιας κοινής δράσης τις διάφορες μορφές του μη προλεταριακού, του προμαρξικού σοσιαλισμού (Ματζίνι, Προυντόν, Μπακούνιν, αγγλικός φιλελεύθερος τρεϊντγιουνιονισμός, λασσαλικές ταλαντεύσεις προς τα δεξιά στη Γερμανία κ.τ.λ.) και καταπολεμώντας τις θεωρίες όλων αυτών των αιρέσεων και μικροσχολών, σφυρηλάτησε μια ενιαία τακτική της προλεταριακής πάλης της εργατικής τάξης των διάφορων χωρών».

Παράλληλα με την εργασία του στη Διεθνή, ο Μαρξ συνεχίζει να δουλεύει πάνω στο «Κεφάλαιο» και σε άλλα θεωρητικά του έργα. Αναπτύσσει και βαθαίνει τη θεωρία.

Το 1871, ο Μαρξ μελετά από κοντά και με ενθουσιασμό την πρώτη μεγάλη επαναστατική απόπειρα για την εξουσία του προλεταριάτου στη Γαλλία, την εγκαθίδρυση για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας της εξουσίας της εργατικής τάξης, την Κομμούνα του Παρισιού. Την έκρινε τόσο βαθιά, τόσο εύστοχα και τόσο λαμπρά - υπογραμμίζει ο Λένιν - από την άποψη ενός ανθρώπου της δράσης και ενός επαναστάτη. Το έργο του «Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία» είναι κλασικό. «Κι όμως, γράφει ο Μαρξ στο συγκεκριμένο έργο, ήταν η πρώτη επανάσταση με την οποία η εργατική τάξη αναγνωρίστηκε ανοιχτά, σαν η μόνη τάξη που ήταν ακόμη ικανή για κοινωνική πρωτοβουλία. Αναγνωρίστηκε ακόμα και από τη μεγάλη μάζα της μεσαίας τάξης του Παρισιού - από τους μαγαζάτορες, τους βιοτέχνες, τους εμπόρους - εκτός μόνο από τους πλούσιους κεφαλαιοκράτες».

Μετά την πτώση της Κομμούνας και τη διάσπαση της Διεθνούς από τους μπακουνιστές, έγινε αδύνατη η παραμονή της Διεθνούς στην Ευρώπη και οι Μαρξ - Ενγκελς εξασφάλισαν τη μεταφορά του Γενικού της Συμβουλίου στη Νέα Υόρκη.

Ομως, τα αυξημένα καθήκοντά του στη Διεθνή, σε συνδυασμό με τη συνεχή και ακαταπόνητη θεωρητική του εργασία, υπέσκαψαν την υγεία του. Μέχρι το θάνατό του, συνεχίζει να δουλεύει το «Κεφάλαιο», ενώ παράλληλα, για την εύρεση όσο το δυνατόν περισσότερων στοιχείων, μαθαίνει μια σειρά από ξένες γλώσσες (ανάμεσά τους και τα ρώσικα). Το έργο, όμως, έμεινε ημιτελές. Στις 2 Δεκέμβρη 1881, πεθαίνει η γυναίκα του, η Τζένη, πιστή σύντροφος της ζωής του, σε όλες τις μεγάλες και σοβαρές κακουχίες που πέρασε.

Στις 14 Μάρτη 1883, ο Μαρξ πέθανε. «Στις τρεις παρά τέταρτο έπαψε να σκέφτεται ο μεγαλύτερος σύγχρονος στοχαστής. Μόλις τον είχαμε αφήσει μονάχο του δυο λεπτά και τον βρήκαμε, όταν ξαναμπήκαμε στο δωμάτιό του, ήσυχα αποκοιμισμένο στην πολυθρόνα του - αλλά για πάντα», λέει ο Ενγκελς στην ομιλία του, στον τάφο του Μαρξ.

«Ο Μαρξ - συνεχίζει ο Ενγκελς - ανακάλυψε το νόμο εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας: το σκεπασμένο ίσαμε τώρα με ιδεολογικά επιστρώματα απτό γεγονός, ότι οι άνθρωποι, πριν απ' όλα, πρέπει να τρώνε, να πίνουν, να έχουν κατοικία και να ντύνονται προτού αρχίσουν να ασχολούνται με την πολιτική, την επιστήμη, την τέχνη, τη θρησκεία κτλ. (...) Μα αυτό δεν είναι όλο. Ο Μαρξ ανακάλυψε επίσης τον ειδικό νόμο κίνησης του σημερινού κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και της αστικής κοινωνίας, που προέρχεται απ' αυτόν. Με την ανακάλυψη της υπεραξίας, φωτίστηκαν με μιας όλα, ενώ όλες οι προηγούμενες έρευνες, τόσο των αστών οικονομολόγων, όσο και των σοσιαλιστών κριτικών, είχαν πλανηθεί στο σκοτάδι».

Ο Ενγκελς, στον ίδιο βαρυσήμαντο λόγο, τονίζει: «Ο Μαρξ ήταν προπάντων επαναστάτης. Ο πραγματικός σκοπός της ζωής του ήταν να βοηθήσει με έναν οποιονδήποτε τρόπο στην ανατροπή της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας και των κρατικών θεσμών που έχει δημιουργήσει, να πάρει μέρος στην απελευθέρωση του σύγχρονου προλεταριάτου, που αυτός τού έδωσε για πρώτη φορά τη συνείδηση της θέσης του και των αναγκών του, τη συνείδηση των όρων της χειραφέτησής του. Ο αγώνας ήταν το στοιχείο του».

Η εμφάνιση του μαρξισμού δεν ήρθε από το πουθενά, ούτε ήταν προϊόν της ...δημιουργικής φαντασίας του Μαρξ. Δεν προέκυψε ως παρθενογένεση. Αντιθέτως, ήταν απόρροια της ιστορικής αναγκαιότητας. Ηταν αποτέλεσμα και συνέχεια των μέχρι τότε θεωρητικών και επιστημονικών ανακαλύψεων και ερωτημάτων.

«Ο,τι καινούριο έκανα εγώ», γράφει ο Μαρξ, «ήταν για να αποδείξω:

1. Οτι η ύπαρξη των τάξεων συνδέεται απλώς με ορισμένες φάσεις ανάπτυξης της παραγωγής,

2. ότι η ταξική πάλη οδηγεί αναγκαστικά στη δικτατορία του προλεταριάτου,

3. ότι η ίδια αυτή η δικτατορία αποτελεί μονάχα το πέρασμα στην κατάργηση όλων των τάξεων και σε μια αταξική κοινωνία» («Διαλεχτά Εργα Μαρξ - Ενγκελς», τόμ. 1, σελ. 530).

Ο Μαρξ έζησε και πέθανε μέσα στη φτώχεια. Ομως, με το θεωρητικό και πολιτικό του έργο, με τη δράση του, πλούτισε το προλεταριάτο, το εξόπλισε με το όπλο της γνώσης του κόσμου. Η επιστήμη του Διαλεκτικού Υλισμού έδωσε νέα πνοή στον άνθρωπο, να διεκδικήσει την απελευθέρωσή του - απελευθέρωση που μόνο η πρωτοπόρα τάξη είναι σε θέση να φέρει σε πέρας. Η διατύπωση της θεωρίας της Δικτατορίας του Προλεταριάτου, μαζί με όλες τις επιστημονικές του ανακαλύψεις - σε όλα τα πεδία των κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών επιστημών - έφερε το Σοσιαλισμό από το επίπεδο της Ουτοπίας, στο σημείο της Επιστήμης.

Ο Μαρξ, η ζωή του, η δράση του, το έργο του, συκοφαντήθηκαν από την αστική τάξη, όσο λίγοι. Αναμενόμενο. Επίσης, δεν έλειψαν και ορισμένοι καλοθελητές - μετά τις ανατροπές των σοσιαλιστικών χωρών - που προέβλεψαν το «τέλος της Ιστορίας», το «τέλος της πάλης των τάξεων». Σήμερα, 190 χρόνια από τη γέννηση του Μαρξ και 17 χρόνια από τις ανατροπές, όλες αυτές οι κραυγές έχουν πεταχτεί στον ...κάλαθο των αχρήστων και οι αστοί ακόμη δεν μπορούν να ανατρέψουν καμιά απ' τις θεωρίες του Μαρξ. Μια άλλη, κλασική τακτική των αστών είναι να αποσπάσουν τον Μαρξ από την επαναστατική θεωρία. Να τι έγραφε ο Λένιν, στο κλασικό πια έργο «Κράτος και Επανάσταση»:

«Με τη διδασκαλία του Μαρξ συμβαίνει σήμερα ό,τι συνέβηκε επανειλημμένα στην ιστορία με τις διδασκαλίες των επαναστατών στοχαστών και αρχηγών των καταπιεζόμενων τάξεων στην πάλη τους για την απελευθέρωση. Οσο ζούσαν οι μεγάλοι επαναστάτες, οι τάξεις των καταπιεστών τούς καταδίωκαν συνεχώς και αντιμετώπιζαν τη διδασκαλία τους με την πιο άγρια μανία, με το πιο λυσσασμένο μίσος, με την πιο αχαλίνωτη εκστρατεία ψευτιάς και συκοφαντίας. Υστερα από το θάνατό τους γίνονται προσπάθειες να τους μετατρέψουν σε άβλαβα εικονίσματα, σα να λέμε, να τους αγιοποιήσουν, να δώσουν κάποια δόξα στο όνομά τους για "παρηγοριά" των καταπιεζόμενων τάξεων και για την αποβλάκωσή τους, ευνουχίζοντας το περιεχόμενο της επαναστατικής διδασκαλίας, στομώνοντας την επαναστατική της αιχμή, εκχυδαΐζοντας την. Με τέτοια "επεξεργασία" του μαρξισμού συμφωνάνε σήμερα η αστική τάξη και οι οπορτουνιστές μέσα στο εργατικό κίνημα». Σας θυμίζουν τίποτα αυτά τα τόσο επίκαιρα λόγια του Λένιν;

Ακριβώς σε αυτή τη λογική, ο Λένιν, επισημαίνοντας το καίριο σημείο διαφοροποίησης του μαρξιστή από το δήθεν μαρξιστή υποστήριζε ότι «μαρξιστής είναι μόνο εκείνος που επεκτείνει την αναγνώριση της πάλης των τάξεων ως την αναγνώριση της Δικτατορίας του Προλεταριάτου. Εδώ βρίσκεται η βαθύτερη διαφορά του μαρξιστή από το μικρό (μα, και μεγάλο) αστό της αράδας. Πάνω σ' αυτή τη λυδία λίθο πρέπει να δοκιμάζουμε την πραγματική κατανόηση και παραδοχή του μαρξισμού» («Απαντα», τόμ. 33, σελ. 34 και «Ρ» 5/4/1998 «Αφιέρωμα στα 150 χρόνια Μανιφέστο»).

Κλείνοντας αυτό το κείμενο - που μόνο ολοκληρωμένο δε θα μπορούσε να θεωρηθεί - αξίζει να παραθέσουμε ένα απόσπασμα από το πώς έβλεπαν οι ίδιοι οι εργάτες τον Κ. Μαρξ.

Γράφει ο Φρίντριχ Λέσνερ, ράφτης, μέλος του Γενικού Συμβουλίου της Πρώτης Διεθνούς: «Ξεχωριστή σημασία έδινε ο Μαρξ στο να συναντιέται μ' εργάτες και να κουβεντιάζει μαζί τους. Ζητούσε κυρίως τη συντροφιά εκείνων που του μιλούσαν ανοιχτά και χωρίς κολακείες. Ηθελε πάρα πολύ ν' ακούει τις γνώμες των εργατών για το κίνημα, κι έδειχνε πάντα προθυμία να συζητάει μαζί τους τα πιο σοβαρά πολιτικά και οικονομικά ζητήματα. Διαπίστωνε πολύ γρήγορα αν οι συζητητές του διέθεταν την απαιτούμενη δυνατότητα κατανόησης γι' αυτά τα ζητήματα κι όσο αυτή η δυνατότητα ήταν πιο ανεβασμένη, τόσο πιο μεγάλη ήταν η δική του χαρά γι' αυτό. (...) Γενικά, ήταν άνθρωπος έξοχος για συναναστροφή, ένας άνθρωπος που ασκούσε έλξη σ' όποιον έρχονταν σ' επαφή μαζί του, και, θα μπορούσε κανένας να πει, τον εμάγευε. Το χιούμορ του ήταν ακαταμάχητο, το γέλιο του αφάνταστα εγκάρδιο. Κάθε φορά, που σε κάποια χώρα, οι σύντροφοί μας πετύχαιναν μια νίκη, ξεσπούσε σ' ακράτητες χαρές και πανηγυρισμούς, παρασέρνοντας κι όλους τους άλλους τριγύρω του... Τις επιθέσεις του εχθρού τις αντιμετώπιζε εύθυμα, κι είχανε πάντα, αφάνταστο γούστο η ειρωνεία κι ο σαρκασμός του γι' αυτές». («Ο "Μαύρος", αναμνήσεις για τον Καρλ Μαρξ», εκδ. Σ.Ε. και «Ρ», 14/3/2004).