Πριν προχωρήσουμε σήμερα στην παρουσίαση, απ' αυτές εδώ τις σελίδες του 11ου και του 12ου Συνεδρίου του ΚΚΕ, είναι αναγκαίο να ξαναθυμίσουμε πως η ιστορική περίοδος στην οποία συνήλθαν τα δύο προηγούμενα Συνέδρια του Κόμματος, το 9ο και το 10ο, αποτελεί καμπή στη νεότερη ιστορία της Ελλάδας και πιο συγκεκριμένα περίοδος στην οποία κυοφορούνται οι αναγκαίες προσαρμογές στο πολιτικό σύστημα, σε αντίθεση με τα μετεμφυλιοπολεμικά καθεστώτα. Είναι, επίσης, σημαντική περίοδος για το ίδιο το ΚΚΕ. Γιατί αντιμετωπίζει τη δεξιά φραξιονιστική οπορτουνιστική ομάδα που δρούσε στις γραμμές του, και κυρίως γιατί συγκροτεί Κομματικές Οργανώσεις στην Ελλάδα, τις οποίες το ίδιο είχε διαλύσει από το 1958, με απόφαση της 8ης Ολομέλειας της ΚΕ που ενέκρινε και το 8ο Συνέδριο και προσπαθεί να μπολιάσει το κίνημα με ταξικό περιεχόμενο και προσανατολισμό. Αλλά ένα επίσης σπουδαίο γεγονός για την εργατική τάξη είναι η κατάκτηση, μετά από 27 χρόνια βαθιάς παρανομίας, της νόμιμης δράσης του ΚΚΕ, αποτέλεσμα των αγώνων του λαού μας. Αρα το 9ο Συνέδριο που ήταν και Προγραμματικό σηματοδοτεί στροφή στο ΚΚΕ και στο εργατικό κίνημα της χώρας. Στο 9ο Συνέδριο εκλέχτηκε Α΄ Γραμματέας της ΚΕ του Κόμματος ο Χαρίλαος Φλωράκης, (είχε ήδη αναδειχτεί στη θέση αυτή από τη 17η Ολομέλεια της ΚΕ πριν το 9ο Συνέδριο). Επίσης, στο ΠΓ της ΚΕ εκλέχτηκαν ως ταχτικά μέλη οι: Α. Αμπατιέλος, Μ.Γιάννου Ν. Καλούδης, Κ. Λουλές, Ρ. Κουκούλου, Κ. Τσολάκης, Γρ. Φαράκος και αναπληρωματικά οι Λ. Λογαρά, Δ. Γεωργάτος και Νίκος Κυριακίδης.

Στο 10ο Συνέδριο εκλέγεται ξανά στη θέση του Γενικού Γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΕ ο Χαρίλαος Φλωράκης, ως ταχτικά μέλη του ΠΓ της ΚΕ οι Α. Αμπατιέλος, Μ. Γιάννου, Δ. Γόντικας, Ν. Καλούδης, Κ. Τσολάκης, Κ. Λουλές, Ρ. Κουκούλου, Λ. Λογαρά, Γρ. Φαράκος Σ. Τσαμπής και αναπληρωματικά μέλη οι Δ.Γεωργάτος, Ν. Κυριακίδης Τ. Μαμάτσης και Δ. Σάρλης.

Το 11ο Συνέδριο του ΚΚΕ πραγματοποιήθηκε από 14 - 19 Δεκεμβρίου του 1982 στην αίθουσα Συνεδρίων του Κόμματος στον Περισσό. Ηταν η πρώτη φορά που το Κόμμα πραγματοποιούσε συνέδριο σε δικό του χώρο, υλοποιώντας έτσι μια ευχή που είχε διατυπωθεί 64 χρόνια πριν, στο ιδρυτικό του Συνέδριο, όταν, ανοίγοντας τις εργασίες εκείνου του ιστορικού κομματικού Σώματος ο ηλεκτροτεχνίτης Στ. Κόκκινος είχε πει: «Η αίθουσα εις την οποίαν συνεδριάζομεν δεν ανήκει εις το Σοσιαλιστικόν Κόμμα και ως εκ τούτου δεν πρέπει να κάμει εις το κοινόν η διακόσμησις, η κάθε άλλο παρά σοσιαλιστική, εντύπωσιν. Εύχομαι, όπως εις το ερχόμενον συνέδριον έχωμεν αίθουσαν ιδικήν μας, όπως ημείς θέλωμεν»¹.

Το 11ο Συνέδριο υιοθέτησε την πολιτικής της «Πραγματικής Αλλαγής».

«Οι θέσεις της Κεντρικής Επιτροπής - έλεγε ο Χρ. Φλωράκης - παρουσιάζοντας την κεντρική εισήγηση στο 11ο Συνέδριο - έδωσαν αναλυτικά το περιεχόμενο και τους στόχους της πραγματικής αλλαγής. Οι στόχοι αυτοί αποτελούν το πρόγραμμα άμεσης δράσης των κομμουνιστών σε όλους τους τομείς. Δίνουν συγκεκριμένη και ρεαλιστική απάντηση σε αντιιμπεριαλιστική, αντιμονοπωλιακή κατεύθυνση στα οξυμένα προβλήματα του λαού και του τόπου... Οι στόχοι αυτοί δε συνιστούν μια συνολική ανατροπή του καθεστώτος της κυριαρχίας των μονοπωλίων και της ιμπεριαλιστικής εξάρτησης. Ομως πρόκειται για ουσιαστικές αλλαγές που περικλείνουν στον ένα ή στον άλλο βαθμό ρήξεις με τα μονοπώλια και τον ιμπεριαλισμό. Η προώθησή τους από μια δημοκρατική κυβέρνηση, που θα γίνεται μέσα από οξυμένες αναμετρήσεις, θα αδυνατίζει τις θέσεις της μονοπωλιακής ολιγαρχίας και θα συμβάλει στη δημιουργία συσχετισμού δυνάμεων τέτοιου, ώστε να μπορεί με ορισμένες προϋποθέσεις, να πραγματοποιηθεί το πέρασμα στην αντιιμπεριαλιστική αντιμονοπωλιακή Δημοκρατία του Λαού με προοπτική το σοσιαλισμό»².

Στην εισηγητική του ομιλία στο 12ο Συνέριο ο Χαρ. Φλωράκης, επίσης σημείωνε³: «Η λύση βρίσκεται στην αλλαγή με κατεύθυνση το σοσιαλισμό. Γιατί βάζουμε με κατεύθυνση το σοσιαλισμό σύντροφοι; Φυσικά, όχι για να πούμε ότι η αλλαγή ταυτίζεται με το σοσιαλισμό. Οχι για να προκαλέσουμε μια σύγχυση ανάμεσα στην ταχτική και τη στρατηγική μας αλλά, το αντίθετο, για να υποδηλώσουμε την πιο στενή αλληλοσύνδεσή τους. Για να τονίσουμε ακριβώς ότι η αλλαγή που προτείνουμε σαν άμεση λύση, όχι μόνο δεν είναι μια απλή δημοκρατική αλλαγή στα πλαίσια του συστήματος, αλλά το αντίθετο, ότι είναι μια απάντηση πολύ πιο προωθημένη, που το υπερβαίνει. Οτι είναι ένας τακτικός στόχος με μεγάλη στρατηγική σημασία, ένας στόχος που μας προσεγγίζει στην ενιαία επαναστατική διαδικασία μετάβασης στο σοσιαλισμό έτσι όπως την επεξεργαστήκαμε με το 9ο και την πλουτίσαμε με το 10ο και το 11ο Συνέδριό μας».

Πριν περάσουμε να δούμε αναλυτικά το 11ο Συνέδριο οφείλουμε να κάνουμε μια αναδρομή στις βασικές κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις.

Η εκλογική αναμέτρηση της 20ής Νοεμβρίου του 1977 ήταν η τελευταία που κέρδιζε η ΝΔ με ηγέτη της τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Ταυτόχρονα, υπήρξε και η απαρχή ή καλύτερα το έναυσμα για πολιτικές ανακατατάξεις στην Ελλάδα που σημάδεψαν όλες τις πολιτικές δυνάμεις της χώρας, οδηγώντας το αστικό πολιτικό σύστημα σε μια σταθερότερη βάση στην κορυφή της οποίας πολύ σύντομα θα δέσποζαν δύο μεγάλα κόμματα: Η ΝΔ και το ΠΑΣΟΚ. Η επισήμανση αυτή έχει τη σημασία της γιατί βοηθάει να κατανοήσουμε καλύτερα τις μετέπειτα εξελίξεις. Για το λόγο αυτό θα σταθούμε αναλυτικότερα στο θέμα.

Στις εκλογές της 20ής Νοεμβρίου του 1977 συμμετείχαν τα παρακάτω κόμματα και πολιτικοί σχηματισμοί⁴:

Η Νέα Δημοκρατία, με ηγέτη τον Κ. Καραμανλή και ανεξάρτητο συνεργαζόμενο τον Π. Κανελλόπουλο.

Η ΕΔΗΚ (Ενωση Δημοκρατικού Κέντρου), με αρχηγό τον Γ. Μαύρο στις τάξεις της οποίας προσχώρησε στις 22 Σεπτεμβρίου 1977 και ο Ι. Ζίγδης. Το κόμμα αυτό που είχε πάρει αυτή την ονομασία στις 5/2/1976 προερχόταν από την παλαιά «Ενωση Κέντρου - Νέες Δυνάμεις», που είχε λάβε μέρος στις πρώτες μεταπολιτευτικές εκλογές του '74. Τον Ιούλη του 1976 η ΕΔΗΚ πέρασε μια μεγάλη κρίση, με αποτέλεσμα να διαγραφούν και να αποχωρήσουν από τις τάξεις της στελέχη όπως ο Δ. Τσάτσος, ο Γ. Α. Μαγκάκης, ο Χ. Πρωτοπαπάς, ο Α. Μήνης κ.ά. για να συγκροτήσουν τελικά το Σεπτέμβριο του 1976 τη «Σοσιαλιστική Πρωτοβουλία».

Το ΠΑΣΟΚ με αρχηγό τον Α. Παπανδρέου. Το κόμμα αυτό διακήρυσσε ότι ήταν μαρξιστικό, ευαγγελιζόταν το σοσιαλισμό κι αν μη τι άλλο υποστήριξε ένα αντιιμπεριαλιστικό πολιτικό πρόγραμμα με θέσεις όπως: Πλήρη αποδέσμευση από το ΝΑΤΟ (αποχώρηση και από το πολιτικό σκέλος της συμμαχίας), απομάκρυνση των ξένων βάσεων από τη χώρα, μη ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ κ.ο.κ.

Το ΚΚΕ, με ΓΓ της ΚΕ του τον Χ. Φλωράκη.

Η «Συμμαχία Προοδευτικών και Αριστερών Δυνάμεων», με πρόεδρο τον Η. Ηλιού. Η «Συμμαχία» προήλθε από την προεκλογική συνεργασία, στην οποία συμφώνησαν στις 30 Σεπτέμβρη 1977 πέντε πολιτικοί σχηματισμοί: Η ΕΔΑ, το ΚΚΕ εσ., η Σοσιαλιστική Πρωτοβουλία, η Σοσιαλιστική Πορεία του Ν. Κωνσταντόπουλου και Χριστιανική Δημοκρατία του Ν. Ψαρουδάκη.

Η «Εθνική Παράταξις», που ιδρύθηκε στις 30/9/77 και συσπείρωσε ακροδεξιά και φιλοβασιλικά χουντικά στοιχεία, με επικεφαλής της τον Στ. Στεφανόπουλο, ενώ στις τάξεις της συμμετείχε και ο Σπ. Θεοτόκης.

Το «Κόμμα Νεοφιλελευθέρων» του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, που ιδρύθηκε στις 6/9/1977 και εμφάνισε συνδυασμούς σε 31 από τις 56 εκλογικές περιφέρειες.

Προεκλογικά, επιχειρήθηκε η επίτευξη εκλογικής συνεργασίας ανάμεσα στην ΕΔΗΚ και το ΠΑΣΟΚ, αλλά ο Ανδρέας Παπανδρέου απέρριψε κατηγορηματικά ένα τέτοιο ενδεχόμενο, αντιλαμβανόμενος την αδυναμία του ιστορικού κόμματος του Κέντρου να διατηρηθεί στη ζωή και τη δυνατότητα που ανοιγόταν στο ΠΑΣΟΚ να κυριαρχήσει στον αντιπολιτευτικό χώρο. Την άρνηση για συνεργασία του ΠΑΣΟΚ με την ΕΔΗΚ ο Α. Παπανδρέου τη στόλισε με την προσφιλή του αντιδεξιά ρητορεία κατηγορώντας, μεταξύ άλλων, τον Γ. Μαύρο ότι το 1974 κατοχύρωσε τον «απελευθερωτικό» ρόλο του Καραμανλή⁵.

Τα αποτελέσματα των εκλογών της 20ής Νοεμβρίου 1977, έχουν ως εξής: Από τους 6.679.458 γραμμένους στους εκλογικούς καταλόγους ψήφισαν 5.193.891. Η αποχή έφτασε το 22,24%). Τα άκυρα και λευκά ψηφοδέλτια ήταν 64.120 και τα έγκυρα 5.129.771. Η ΝΔ πήρε 2.146.365 ψήφους, ποσοστό 41,84% και 172 έδρες. Το ΠΑΣΟΚ 1.300.025 ψήφους, ποσοστό 25,34% και 93 έδρες. Η ΕΔΗΚ 612.786 ψήφους, ποσοστό 11,95% και 15 έδρες. Το ΚΚΕ 480.272 ψήφους, ποσοστό 9,36% και 11 έδρες. Η ΕΘΝΙΚΗ ΠΑΡΑΤΑΞΗ 349.988 ψήφους, ποσοστό 6,82% και 5 έδρες. Η ΣΥΜΜΑΧΙΑ 139.356 ψήφους, ποσοστό 2,72% και 2 έδρες και το ΚΟΜΜΑ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΩΝ 55.494 ψήφους, ποσοστό 1,08% και 2 έδρες.

Το αποτέλεσμα των εκλογών αυτό καθ' αυτό είχε φέρει στην επιφάνεια ουσιαστικές πολιτικές ανακατατάξεις, οι οποίες είχαν συντελεστεί ήδη μέσα στο λαό. Κατ' αρχήν, η ΝΔ έχανε ένα σημαντικό τμήμα της Δύναμής της, αφού από το 54,47% του εκλογικού σώματος που είχε κερδίσει στις εκλογές του '74, τώρα υποχωρούσε στο 41,84%. Από την άλλη, το ΠΑΣΟΚ αναδεικνυόταν σε κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης, εκτοπίζοντας απ' αυτή τη θέση την ΕΔΗΚ που λίγο αργότερα θα περνούσε τη φάση της αποσύνθεσης και ουσιαστικά θα διαχεόταν στα δύο μεγάλα κόμματα. Η επιτυχία αυτή του ΠΑΣΟΚ συνοδευόταν με ένα διπλασιασμό του εκλογικού ποσοστού που είχε πάρει στις εκλογές του 1974 (13,58%), γεγονός που υπογράμμιζε την αλματώδη ανάπτυξη της επιρροής του. Στο χώρο της Αριστεράς τα πράγματα αποσαφηνίζονταν. Το ΚΚΕ αναδεικνυόταν σε ηγετική δύναμη, ενώ η προσπάθεια της οπορτουνιστικής ομάδας που αποσπάστηκε απ' αυτό το 1968, του ΚΚΕ εσωτερικού, να πάρει το πάνω χέρι στην Αριστερά αποτύγχανε οικτρά. Η αποτυχία μάλιστα αυτή συμπαρέσυρε και τις υπόλοιπες δυνάμεις που συμμετείχαν στον εκλογικό συνασπισμό της «Συμμαχίας», ένα σχήμα που όπως αποδείχτηκε ήταν κάτι παραπάνω από θνησιγενές. Αισθητή στις εκλογές ήταν και η παρουσία της ακροδεξιάς (Εθνική Παράταξη) που όμως έμοιαζε περισσότερο με κύκνειο άσμα παρά με σάλπισμα προοπτικής.

Οι πολιτικές εξελίξεις που οδηγούσαν στην περαιτέρω αναδιάρθρωση του πολιτικού συστήματος συνεχίστηκαν και μετά τις εκλογές:

Η ΕΔΗΚ μπήκε σε διαδικασία αποσύνθεσης και σιγά - σιγά οι διαρροές ψηφοφόρων και στελεχών της θα γεμίζουν τις δεξαμενές του ΠΑΣΟΚ και της ΝΔ. Προσπάθειες για κάλυψη του κενού με τη δημιουργία, τον Απρίλη του 1978, ενός νέου μεγάλου κεντροδεξιού κόμματος από τους Αθ. Κανελλόπουλο, Γ. Μαύρο, Κ. Μητσοτάκη, Γ. Πεσμαζόγλου κ.ά. έπεσαν στο κενό. Το ίδιο αποτυχημένη αποδείχτηκε και η προσπάθεια, το 1979, από τον Γ. Πεσμαζόγλου, της ίδρυσης του ΚΟΔΗΣΟ (Κόμμα Δημοκρατικού Σοσιαλισμού), ενός σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, δεδομένου ότι τέτοια περιθώρια δεν άφηνε η ύπαρξη του ΠΑΣΟΚ.

Η ΝΔ, με δεδομένη την πρόθεση του αρχηγού της Κ. Καραμανλή να διεκδικήσει την Προεδρία της Δημοκρατίας κινείται προς την κατεύθυνση της μετατροπής της από ένα κόμμα αυστηρώς συγκεντρωτικό και αρχηγικό σε ένα κόμμα περισσότερο συλλογικό με την έννοια της πολυσυλλεκτικότητας και της πολυκεντρικότητας. Ετσι, αποκτάει όργανα, περισσότερους από έναν επίδοξους αρχηγούς και ταυτόχρονα διευρύνεται προς τις δυνάμεις του παραδοσιακού Κέντρου παίρνοντας στις γραμμές της και στη σύνθεση της κυβέρνησής της προσωπικότητες όπως ο Αθ. Κανελλόπουλος και ο Κ. Μητσοτάκης.

Το ΠΑΣΟΚ κινείται με τον αέρα της ανερχόμενης δύναμης που στις επόμενες εκλογές θα αναδειχτεί σε κυβερνητική πλειοψηφία. Το ρεύμα που έχει μέσα στο λαό είναι εμφανές διά γυμνού οφθαλμού, δεδομένου ότι στις λαϊκές μάζες η ανάγκη για απαλλαγή από τη συντηρητική διακυβέρνηση, εκδημοκρατισμό της πολιτικής και κοινωνικής ζωής, προοδευτικές αλλαγές είναι κάτι περισσότερο από επιτακτική. Με τις θέσεις και τα συνθήματά του, το ΠΑΣΟΚ στα μάτια των μαζών μοιάζει με δύναμη Αλλαγής. Η αντιφατικότητα όμως του πολιτικού του λόγου, η πολυσυλλεκτικότητά του και η κοινωνική σύνθεση της ηγεσίας του, στην κορυφή της οποίας βρίσκεται ένας επιβλητικός, χαρισματικός αστός πολιτικός αρχηγός, ο Α. Παπανδρέου, το καθιστούν από δύναμη αλλαγής σε φρούριο της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων.

Το ΚΚΕ, ως κυρίαρχη δύναμη στο χώρο της Αριστεράς, αμέσως μετά τις εκλογές του 1977 και κυρίως στο ξεκίνημα της δεκαετίας του '80 συγκεντρώνει όλη την προσοχή του στο να αφαιρέσει τη δυνατότητα από το ΠΑΣΟΚ να έχει απόλυτη κυριαρχία πάνω στο λαϊκό κίνημα της Αλλαγής που ολοένα και περισσότερο διογκώνεται. Μπροστά στις εκλογές του '81 αυτή η πολιτική του κόμματος θα πάρει και εκλογικά χαρακτηριστικά.

Ο Κ. Καραμανλής θα εκλεγεί πρόεδρος της Δημοκρατίας στις 5 Μαΐου του 1980, στην τρίτη ψηφοφορία⁶. Προηγουμένως, όμως, θα έχει πετύχει ως πρωθυπουργός να φέρει σε πέρας μια στρατηγική επιδίωξη της άρχουσας τάξης, την πλήρη ένταξη της χώρας στην ΕΟΚ⁷.

Αμέσως μετά την εκλογή του Κ. Καραμανλή στην Προεδρία της Δημοκρατίας, η ΝΔ προχώρησε στην εκλογή νέου αρχηγού. Ετσι, στις 8 Μαΐου του 1980 η κοινοβουλευτική ομάδα του Κόμματος επέλεξε με 88 ψήφους ως αρχηγό του κόμματος το Γεώργιο Ράλλη, ενώ ο συνυποψήφιός του Ευ. Αβέρωφ πήρε 84 ψήφους (υπήρξαν και 3 λευκά)⁸.

Ο Γ. Ράλλης, μετά την εκλογή του, ανέλαβε και την πρωθυπουργία της χώρας και ήταν αυτός που ως πρωθυπουργός οδήγησε τη χώρα στις εκλογές της 18ης Οκτωβρίου. Από τη θητεία της κυβέρνησης Ράλλη ξεχωρίζει η απόφασή της, στις 21 Οκτώβρη 1980 να επανενταχτεί η Ελλάδα και πάλι στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, παρά το γεγονός ότι δεν είχαν αρθεί ούτε στο ελάχιστο οι λόγοι τους οποίους είχε προβάλει ο Κ. Καραμανλής το 1974, για να δικαιολογήσει την αποχώρηση της χώρας από την ατλαντική συμμαχία. Ηταν φανερό ότι η ελληνική αστική τάξη θωράκιζε όσο μπορούσε τον εαυτό της μπροστά στην επερχόμενη πολιτική αλλαγή όχι φυσικά από φόβο απέναντι στο ΠΑΣΟΚ, αλλά από φόβο απέναντι στο λαϊκό κίνημα. Αλλωστε, το ΠΑΣΟΚ, όσο πλησίαζε η μέρα των εκλογών, τόσο περισσότερο καθιστούσε ασαφείς και παραπλανητικές τις θέσεις του. Για παράδειγμα, η θέση για μη προσχώρηση στην ΕΟΚ μετατράπηκε σε επιδίωξη ειδικής σχέσης με την Κοινότητα τύπου Νορβηγίας. Επίσης, η θέση για αποχώρηση από το ΝΑΤΟ μετατράπηκε σε επιδίωξη για αποχώρηση από το ΝΑΤΟ με ταυτόχρονη διάλυση όλων των στρατιωτικών συνασπισμών. Τέλος, οι όποιες ταξικές αναφορές αυτού του κόμματος στο παρελθόν χάθηκαν μέσα στο ασαφές σχήμα προνομιούχοι - μη προνομιούχοι, το οποίο τάχα εξέφραζε τη διαίρεση της ελληνικής κοινωνίας.

Οι εκλογές της 18ης Οκτωβρίου του 1981 θα γίνονταν με έναν εκτρωματικό εκλογικό νόμο ενισχυμένης Αναλογικής, που, μεταξύ άλλων, απαιτούσε από ένα κόμμα να συγκεντρώσει το 17% του εκλογικού σώματος, για να μπορεί να συμμετάσχει στο μοίρασμα των εδρών από τη Β' κατανομή. Το εκλογικό αυτό σύστημα ευνοούσε τα δύο μεγάλα κόμματα, τα οποία καταλήστευαν τις έδρες των μικρότερων, ενώ έδινε άνετη κοινοβουλευτική πλειοψηφία στο πρώτο κόμμα. Η μόνη δυνατότητα να υπάρξει μια λίγο - πολύ αναλογική κατανομή των εδρών, να αποκλειστεί η αυτοδυναμία του πρώτου κόμματος και να υποχρεωθεί το κόμμα αυτό, δηλαδή το ΠΑΣΟΚ είτε να στραφεί αριστερά - είτε να στραφεί σε συντηρητικότερη κατεύθυνση και να αποκαλυφθεί στα μάτια των λαϊκών μαζών, ήταν το τρίτο κόμμα, δηλαδή το ΚΚΕ να πάρει 17% του εκλογικού σώματος και να μπει στη Β' κατανομή. Αυτό ακριβώς το σύνθημα πρόβαλε τότε το Κόμμα μπροστά στις εκλογές, προκειμένου να επιδράσει στη συνείδηση του λαού έτσι που να ξεπεράσει, αν ήταν δυνατό, με την ψήφο του το ληστρικό εκλογικό νόμο. Επιχειρούσε μ' αυτό τον τρόπο να θέσει το λαϊκό κίνημα στη θέση του πρωταγωνιστή των εξελίξεων.

Στις εκλογές της 18ης Οκτωβρίου του 1981 (πραγματοποιήθηκαν μαζί και ευρωεκλογές) ψήφισαν 5.753.478 ψηφοφόροι σε σύνολο εγγεγραμμένων 7.319.070 (ποσοστό αποχής 21,4%). Από τα 5.671.057 έγκυρα ψηφοδέλτια πήραν: το ΠΑΣΟΚ 2.726.309 (48,06%) και 172 έδρες, η Νέα Δημοκρατία 2.034.496 (35,86%) και 115 έδρες και το ΚΚΕ 620.302 (10,93%) και 13 έδρες. Από τα υπόλοιπα κόμματα, που δεν κέρδισαν έδρες στη Βουλή, πήραν: το κόμμα των Προοδευτικών 95.799 ψήφους (1,68%), το ΚΚΕ εσ. 76.404 ψήφους (1,35%), το ΚΟΔΗΣΟ 40.126 ψήφους (0,70%), η ΕΔΗΚ 22.763 ψήφους (0,40%), το Κόμμα Φιλελευθέρων 20.645 ψήφους (0,37%), η Χριστιανική Δημοκρατία 8.638 ψήφους (0,15%), η Επαναστατική Αριστερά 6.595 ψήφους (0,12%) και το ΕΚΚΕ- ΜΛ ΚΚΕ 4.700 ψήφους (0,08%). Στις εκλογές για το Ευρωκοινοβούλιο το ΠΑΣΟΚ κέρδισε το 40,12% και 10 έδρες, η Νέα Δημοκρατία το 31,34% και 8 έδρες, το ΚΚΕ το 12,84% και 3 έδρες, το ΚΚΕ εσ. το 5,28% και 1 έδρα, το ΚΟΔΗΣΟ το 4,25% και 1 έδρα και το κόμμα των Προοδευτικών το 1,95% και 1 έδρα. Από τα άλλα κόμματα, που δεν κέρδισαν έδρες, η Χριστιανική Δημοκρατία πήρε το 1,14%, η ΕΔΗΚ το 1,12%, Το κόμμα των Φιλελευθέρων το 1,04% και 0,87% το ΚΕΜΕ⁹.

Το 11ο Συνέδριο του ΚΚΕ πραγματοποιήθηκε στο διάστημα 14 έως 19 Δεκεμβρίου του 1982, δεκατέσσερις μήνες μετά την εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ. Στο διάστημα αυτό το κυβερνητικό κόμμα είχε δώσει δείγματα γραφής που πιστοποιούσαν μεν την πρόθεσή του να εκσυγχρονίσει το σύστημα και να το απαλλάξει από παρωχημένα μετεμφυλιακά σύνδρομα, αλλά όχι και να θίξει τις δομές του. Η αναγνώριση της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης, κάποια μέτρα εκδημοκρατισμού του συνδικαλιστικού κινήματος, η κατάργηση του σταυρού προτίμησης στις εκλογές, αλλά και η αποσαφήνιση από μέρους του Α. Παπανδρέου και του κόμματός του ότι προτίθενται μεν να διαπραγματευτούν καλύτερους όρους παραμονής αλλά επ' ουδενί να προωθήσουν την αποχώρηση από τους ιμπεριαλιστικούς οργανισμούς (ΝΑΤΟ, ΕΟΚ) ήταν οι σαφείς αποδείξεις ότι η πολυδιαφημιζόμενη Αλλαγή, ακόμη και αυτή που υποσχόταν προεκλογικά το ΠΑΣΟΚ κάθε άλλο παρά προωθούνταν. Το ΚΚΕ έθετε ως στόχο του να στραφεί η προσοχή των μαζών στη διεκδίκηση της Πραγματικής Αλλαγής, της εκπλήρωσης των αντιιμπεριαλιστικών - αντιμονοπωλιακών στόχων πάνω στους οποίους είχε κερδοσκοπήσει το ΠΑΣΟΚ σε όλο το μεταπολιτευτικό διάστημα και μέχρι να πάρει την κυβερνητική πλειοψηφία. Ακριβώς σ' αυτό το πλαίσιο συγκέντρωσε την προσοχή του το 11ο Συνέδριο.

«Μετά τις εκλογές του 1981- αναφέρεται στην Πολιτική Απόφαση του Συνεδρίου - στη χώρα μας διαμορφώθηκε μια περίπλοκη και αντιφατική κατάσταση. Η κατάσταση αυτή χαρακτηρίζεται από ένα ορισμένο δημοκρατικό προχώρημα και τη δημιουργία νέων δυνατοτήτων στον αγώνα για μια πραγματική αλλαγή, κυρίως δυνατοτήτων ανάπτυξης και πιο αποτελεσματικής παρέμβασης του μαζικού λαϊκού κινήματος. Ταυτόχρονα, η κατάσταση αυτή χαρακτηρίζεται και από την εμφάνιση νέων δυσκολιών στον αγώνα για την πραγματική αλλαγή, που συνδέονται πρώτα απ' όλα με την ίδια την πολιτική του ΠΑΣΟΚ... Η πολιτική της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ και στο περιεχόμενό της και στον τρόπο άσκησής της, δεν είναι πολιτική πραγματικής αλλαγής. Περιορίζεται στα πλαίσια μιας εκσυγχρονισμένης διαχείρισης του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού και της βελτίωσης των όρων της εξάρτησης. Η κυβέρνηση δε θίγει την ασυδοσία και τα προνόμια των μονοπωλίων, ρίχνει τα βάρη της κρίσης μονόπλευρα στους εργαζόμενους».

Το συνέδριο εκτίμησε τον κίνδυνο εδραίωσης ενός δικομματικού συστήματος, μέσω του οποίου η αστική τάξη θα διατηρεί την πολιτική της κυριαρχία και καθόρισε ως πολιτική τακτική του Κόμματος την πολιτική της Πραγματικής Αλλαγής που επικεντρωνόταν στους παρακάτω στόχους: α) Αντιμετώπιση των προβλημάτων της Εθνικής Ανεξαρτησίας, β) Εξοδο από την κρίση μέσα από μια οικονομική ανάπτυξη προς όφελος του λαού, γ) Ουσιαστικό εκδημοκρατισμό της κοινωνικής και πολιτικής ζωής του τόπου. Για την προώθηση αυτής της πολιτικής το Συνέδριο διακήρυξε ότι χρειάζεται μια άλλη κυβέρνηση με πρόγραμμα Πραγματικής Αλλαγής, που να εκφράζει τις δυνάμεις που στηρίζουν αυτή την αλλαγή (το ΚΚΕ θα συμμετείχε ή θα στήριζε μια τέτοια κυβέρνηση) και που θα στηρίζεται στο μαζικό - λαϊκό κίνημα ως κύριο μοχλό προώθησης του προγράμματός της. Για την επίτευξη μιας τέτοιας κυβερνητικής μεταβολής το συνέδριο εκτίμησε πως απαιτείτο: «Πρώτο, η άνοδος του μαζικού λαϊκού κινήματος και η ενίσχυση του αντιιμπεριαλιστικού αντιμονοπωλιακού προσανατολισμού του. Δεύτερο, η ενίσχυση των γραμμών και της επιρροής του ΚΚΕ. Τρίτο, η προώθηση της συνεργασίας σε όλα τα επίπεδα των δυνάμεων που ενδιαφέρονται στον ένα ή στον άλλο βαθμό για μια πραγματική αλλαγή στη ζωή του τόπου». Προς αυτή την κατεύθυνση, το Συνέδριο έστρεψε όλη τη δουλιά του Κόμματος¹⁰.

Το 11ο Συνέδριο εξέλεξε ΚΕ, η οποία στην πρώτη της συνεδρίαση ανέδειξε το Χαρ. Φλωράκη στη θέση του Γενικού Γραμματέα. Εξέλεξε, επίσης, τα νέα μέλη του Πολιτικού Γραφείου, 9 τακτικά και 2 αναπληρωματικά, αντί των 11 τακτικών και 4 αναπληρωματικών που υπήρχαν στο παλιό ΠΓ. Τα μέλη του νέου ΠΓ της ΚΕ ήταν: Χαρ. Φλωράκης, Α. Αμπατιέλος, Δ. Γόντικας, Ν. Καλούδης, Ρ. Κουκούλου, Λ. Λογαρά, Δ. Σάρλης, Κ. Τσολάκης και Γρ. Φαράκος (τακτικά μέλη) και Ορ. Κολοζώφ, Τ. Μαμάτσης (αναπληρωματικά)¹¹.

Στην περίοδο μεταξύ του 11ου και 12ου Συνεδρίου αποσαφηνίστηκε ακόμη περισσότερο η συντηρητική στροφή του ΠΑΣΟΚ και η δεξιά πολιτική του. Η υπεράσπιση από μέρους του των στρατηγικών επιλογών της άρχουσας τάξης για πρόσδεση της χώρας στο ΝΑΤΟ και στην ΕΟΚ, η υπογραφή νέας συμφωνίας για την παραμονή των αμερικανικών βάσεων το Σεπτέμβρη του 1983, ο νόμος που υιοθετήθηκε, επίσης το 1983, για τις δήθεν κοινωνικοποιήσεις που ουσιαστικά καταργούσε το δικαίωμα της απεργίας στο Δημόσιο, η περιβόητη αγορά του αιώνα το 1984, η προώθηση καλπονοθευτικού εκλογικού συστήματος και η άρνηση υιοθέτησης της απλής αναλογικής μπροστά στις εκλογές του Ιουνίου του 1985, το χτύπημα των εργατικών - λαϊκών κινητοποιήσεων με τη χρήση των κατασταλτικών μηχανισμών του κράτους, η δικαστική - πραξικοπηματική αλλαγή των συσχετισμών στη ΓΣΕΕ και ο διορισμός δοτής διοίκησης στην ανώτατη εργατική συνδικαλιστική οργάνωση το Δεκέμβρη του 1985, αλλά και ο σαφής προσανατολισμός πολιτικού στραγγαλισμού του ΚΚΕ και της ευρύτερης αριστεράς, είναι ορισμένες από τις βασικές επιλογές του ΠΑΣΟΚ, που φανερώνουν την πλήρη προσαρμογή του στο καθεστώς.

Εντούτοις πρέπει να σημειωθεί ότι το ΠΑΣΟΚ χειρίστηκε με επιτυχία αυτή τη στροφή και προσαρμογή του, γεγονός που φαίνεται και από τις κυριότερες εκλογικές αναμετρήσεις της περιόδου 1982-1987.

Στις ευρωεκλογές της 17ης Ιουνίου του 1984, πήραν: Το ΠΑΣΟΚ 2.476.491 ψήφους (41,58%) και 10 έδρες, η Νέα Δημοκρατία 2.266.568 ψήφους (38,05%) και 9 έδρες, το ΚΚΕ 693.304 ψήφους (11,64%) και 3 έδρες, το ΚΚΕ εσ. 203.813 ψήφους (3,42%) και 1 έδρα και η ΕΠΕΝ 136.642 ψήφους (2,29%) και 1 έδρα. Στις βουλευτικές εκλογές της 2ας Ιουνίου 1985 πήραν: Το ΠΑΣΟΚ 2.916.450 ψήφους (45,82%) και 161 έδρες, η Νέα Δημοκρατία 2.599.949 ψήφους (40,85%) και 126 έδρες, το ΚΚΕ 629.518 ψήφους (9,89%) και 12 έδρες, το ΚΚΕ εσ. 117.050 ψήφους (1,82%) και 1 έδρα, η ΕΠΕΝ 37.934 ψήφους (0,60%) και καμία έδρα.

Τον Οκτώβρη του 1986 πραγματοποιήθηκαν δημοτικές εκλογές μέσα από τις οποίες δόθηκε στο ΚΚΕ η δυνατότητα να αναπροσαρμόσει την πολιτική τακτική του με την επιδίωξη της συμπαράταξης των αριστερών και προοδευτικών δυνάμεων για τη διαμόρφωση των όρων μιας νέας λαϊκής πλειοψηφίας που θα άνοιγε, όπως εκτιμούσε τότε, το δρόμο της αντιιμπεριαλιστικής - αντιμονοπωλιακής - δημοκρατικής Αλλαγής και του σοσιαλισμού. Η νέα αυτή πολιτική τακτική θα φέρει θετικά αποτελέσματα στις εκλογές, ενώ το Κόμμα στον Β' γύρο των εκλογών θα στείλει το μήνυμα της ανάγκης για πλήρη αποδέσμευση των μαζών από το ΠΑΣΟΚ, αποδεσμεύοντας τους οπαδούς του στο Δήμο της Αθήνας και καλώντας τους να εκφράσουν την αντίθεσή τους στην εκβιαστική δεξιά πολιτική και στα κούφια αντιδεξιά διλήμματα του ΠΑΣΟΚ με όποιο τρόπο θεωρούσαν πρόσφορο¹².

Στο μεσοδιάστημα ανάμεσα στο 11ο και 12ο Συνέδριο έχουμε και μια σειρά πολιτικές εξελίξεις στις οποίες οφείλουμε εν συντομία να αναφερθούμε. Κατ' αρχήν, στο κόμμα της ΝΔ αμέσως μετά την εκλογική ήττα του 1981 έχουμε αλλαγή αρχηγού με τον Ευάγγ. Αβέρωφ να διαδέχεται τον Γ. Ράλλη. Λίγα χρόνια αργότερα, το Σεπτέμβρη του 1984 ο Ευάγγ. Αβέρωφ θα παραδώσει τα ηνία του κόμματος στον Κ. Μητσοτάκη. Το κόμμα της ΝΔ θα διασπαστεί ένα χρόνο αργότερα όταν ο Κ. Στεφανόπουλος και ορισμένοι άλλοι βουλευτές θα αποχωρήσουν και θα συγκροτήσουν τη ΔΗΑΝΑ. Εντούτοις η κίνηση αυτή δεν πρόκειται να επηρεάσει ιδιαίτερα το κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Το ίδιο θα συμβεί και με αποχωρήσεις ή διαγραφές βουλευτών και στελεχών κατά καιρούς από το ΠΑΣΟΚ. Το κυβερνητικό κόμμα θα μείνει ουσιαστικά ανεπηρέαστο.

Αξιοσημείωτα πολιτικά γεγονότα είναι επίσης η εκλογή του Χρ. Σαρτζετάκη στην Προεδρία της Δημοκρατίας, στη θέση του Κ. Καραμανλή, το Μάρτη του 1985, ενώ ένα χρόνο αργότερα θα ψηφιστεί από τη Βουλή η αναθεώρηση του Συντάγματος.

Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο πολιτικών εξελίξεων, από 12 έως 17 Μάη του 1987 πραγματοποιείται το 12ο Συνέδριο του ΚΚΕ.

Το Συνέδριο χαρακτήρισε αναγκαία τη συγκρότηση του κοινωνικοπολιτικού συνασπισμού των δυνάμεων της Αριστεράς και της Προόδου και εκτίμησε ότι για την αντιμετώπιση των προβλημάτων της Ελλάδας ανοίγονταν δύο δρόμοι: «Ο ένας είναι ο δρόμος του δικομματισμού, που καθηλώνει την κοινωνικοπολιτική ζωή στις επιλογές της άρχουσας τάξης και υποτάσσει τις τύχες του λαού και της χώρας μας στις δυνάμεις του μεγάλου κεφαλαίου, της εξάρτησης και των υπερεθνικών οργάνων της ΕΟΚ. Ο άλλος είναι ο δρόμος της Αριστεράς, για μια ανάπτυξη νέου τύπου, για αλλαγή με κατεύθυνση το σοσιαλισμό, που θα προχωρά με ρήξεις προς το σύστημα της εξάρτησης και της μονοπωλιακής κυριαρχίας».

Αναφορικά με το ζήτημα της «Αλλαγής με κατεύθυνση το Σοσιαλισμό» το Συνέδριο εκτίμησε ότι: «Στην ελληνική κοινωνία ωριμάζει η ανάγκη για αποφασιστικούς ριζοσπαστικούς μετασχηματισμούς, για αλλαγή με κατεύθυνση το σοσιαλισμό. Η αλλαγή αυτή, με το πρόγραμμά της για μια νέου τύπου οικονομική, κοινωνική, πολιτική και πολιτιστική ανάπτυξη, είναι ο μόνος δρόμος που δίνει συγκεκριμένη προοδευτική λύση στα εκρηκτικά προβλήματα του λαού. Εξασφαλίζει ένα νέο ρόλο για τη χώρα μας στη διεθνή σκηνή και την ενεργητική συμμετοχή της στην παγκόσμια υπόθεση της ειρήνης. Είναι ο δρόμος που ανταποκρίνεται στα συμφέροντα της συντριπτικής πλειοψηφίας των εργαζομένων και στις σύγχρονες ανάγκες τους. Στην αλλαγή θα δοθεί η μάχη για την πραγματοποίηση του προγράμματός της, για την παραπέρα, προς τα μπρος, προώθησή του, ενάντια στη λογική του εξαρτημένου κρατικομονοπωλιακού καπιταλιστικού συστήματος, καθώς και για την κρατική - πολιτική εξουσία. Μπορεί, έτσι, ν' αποτελέσει το πέρασμα στην ενιαία επαναστατική διαδικασία μετάβασης στο σοσιαλισμό. Η αλλαγή αποχτά, γι' αυτό, στρατηγική σημασία... Η προώθηση της αλλαγής απαιτεί την κατάκτηση της λαϊκής πλειοψηφίας και της κυβερνητικής εξουσίας από το συνασπισμό των δυνάμεων της Αριστεράς και της Προόδου. Μια τέτοια κυβέρνηση θα έχει βαθύ δημοκρατικό χαρακτήρα, τόσο στο περιεχόμενο του προγράμματός της, όσο και την πραχτική της εφαρμογής του. Θα στηρίζεται στην ολόπλευρη δράση των λαϊκών μαζών, στη διευκόλυνση, διεύρυνση και νομιμοποίηση της δημιουργικής ανάπτυξης αυτής της δράσης. Οι δυνάμεις, που θα στηρίζουν αυτή την κυβέρνηση, θα δρουν συλλογικά, με αλληλεγγύη, με διαφάνεια και με στόχο την αποτελεσματική υλοποίηση των ριζικών αλλαγών. Το ΚΚΕ με τη συμμετοχή του θα συμβάλει στη στήριξη της κυβερνητικής εξουσίας στο εργατικό και λαϊκό κίνημα, στην ενότητα προγράμματος λόγων - έργων της, στη συνοχή της». Ταυτόχρονα το Συνέδριο ξεκαθάριζε με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο ότι η κατάκτηση της κυβερνητικής εξουσίας από το Συνασπισμό της Αριστεράς δεν αποτελούσε αναγκαστική προϋπόθεση (νομοτέλεια ή στάδιο) για την προσέγγιση του στρατηγικού στόχου του Κόμματος.

Το πρόγραμμα της «Αλλαγής με κατεύθυνση το σοσιαλισμό» που ενέκρινε το Συνέδριο προέβλεπε την εξασφάλιση της εθνικής ανεξαρτησίας της χώρας και τη ρήξη με τους ιμπεριαλιστικούς οργανισμούς, τον ολοκληρωμένο εκδημοκρατισμό της κοινωνικής και πολιτικής ζωής και την ανεξάρτητη οικονομική ανάπτυξη, την «ανάπτυξη νέου τύπου», όπως λεγόταν, που θα στηριζόταν «στο δημοκρατικό προγραμματισμό, τη λαϊκή συμμετοχή και τον εργατικό έλεγχο. Στην αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών, στην άνοδο της μόρφωσης και της επιστημονικοτεχνικής κατάρτισης των εργαζομένων. Σ' έναν αναμορφωμένο και εκδημοκρατισμένο δημόσιο τομέα με αποδοτική λειτουργία. Στις αναπτυξιακές δυνατότητες των συνεταιρισμών και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Στα νέα πλαίσια επιχειρηματικής δράσης για το ιδιωτικό κεφάλαιο. Στην ενίσχυση των αναπτυξιακών δραστηριοτήτων και της συνεταιριστικής οργάνωσης των επαγγελματιών, βιοτεχνών και μικρεμπόρων. Στην ανάπτυξη της συνεργασίας με όλες τις χώρες, πριν απ' όλα τις σοσιαλιστικές. Στην αξιοποίηση των δυνατοτήτων συμπαραγωγής και δημιουργίας μεικτών επιχειρήσεων. Στην προστασία της εγχώριας παραγωγής και αγοράς, με βάση τα κριτήρια της νέου τύπου ανάπτυξης. Στη διαμόρφωση νέων, αμοιβαία επωφελών, διεθνών οικονομικών σχέσεων.

Οι παράγοντες αυτοί, ταυτόχρονα με το χτύπημα της εξάρτησης και της καπιταλιστικής ασυδοσίας, την εθνικοποίηση καίριων μονοπωλιακών κρίκων της οικονομίας, την απελευθέρωση των αναπτυξιακών δυνατοτήτων της χώρας από τον κρατικομονοπωλιακό έλεγχο και τις υπερεθνικές ρυθμίσεις της ΕΟΚ θα δημιουργούν νέα πλαίσια για την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας και την ουσιαστική βελτίωση της κοινωνικής θέσης και της οικονομικής κατάστασης των εργαζομένων».

Το Συνέδριο έκρινε ακόμη ότι για να μπορέσει να ανταποκριθεί το Κόμμα στα νέα του καθήκοντα χρειαζόταν να πραγματοποιήσει μια ποιοτική στροφή σε όλα του τα επίπεδα. Επίσης προχώρησε σε τροποποιήσεις το καταστατικού.

Η νέα ΚΕ που εξέλεξε το Συνέδριο στην πρώτη της συνεδρίαση «εξέλεξε ομόφωνα Γενικό Γραμματέα της τον Χαρίλαο Φλωράκη. Επίσης ομόφωνα εκλέχτηκε Πολιτικό Γραφείο από τους: Δ. Γόντικα, Ν. Καλούδη, Ο. Κολοζώφ, Λούλα Λογαρά, Τ. Μαμάτση, Αλέκα Παπαρήγα, Κ. Τσολάκη και Γρ. Φαράκο. Αναπληρωματικά μέλη του ΠΓ εκλέχτηκαν οι: Δ. Ανδρουλάκης, Δ. Καραγκουλές, Δ. Κωστόπουλος και Σ. Χαλβατζής»¹³.

1. «Το Πρώτο Συνέδριο του ΣΕΚΕ - Πρακτικά», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, σελ. 19.

2. «11ο Συνέδριο του ΚΚΕ - Ντοκουμέντα», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, σελ. 24-25.

3. «Δωδέκατο Συνέδριο του ΚΚΕ - Ντοκουμέντα», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, σελ. 102.

4. Γ. Αναστασιάδη: «Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία 1974-1992», εκδόσεις ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ - ΠΑΙΔΕΙΑ, σελ. 57-58.

5. «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ» 8/10/1977.

6. Ιππ. Φραγκόπουλου: «Τα Δεκαπέντε χρόνια της Γέννησης και της Πορείας της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας», εκδόσεις Παπαζήση, σελ. 107.

7. Η συμφωνία ένταξης υπογράφηκε στην Αθήνα, στις 28/5/1979 (Βλέπε: «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους», Εκδοτική Αθηνών, τόμος ΙΣΤ΄, σελ. 345).

8. Κ. Παπαρρηγόπουλου, Π. Καρολίδη, Γ. Αναστασιάδη: «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους», εκδόσεις ΑΓΓΕΛΑΚΗ, τόμος 12ος, σελ. 273.

9. Γ. Αναστασιάδη: «Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία 1974-1992», εκδόσεις ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ - ΠΑΙΔΕΙΑ, σελ. 79.

10. «11ο Συνέδριο του ΚΚΕ - Ντοκουμέντα», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, σελ. 129-142.

11. «Ριζοσπάστης», 21/12/1982.

12. «Από το 11ο στο 12ο Συνέδριο του ΚΚΕ - Ντοκουμέντα», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, σελ. 321.

13. «Ριζοσπάστης» 17/5/1987.