«Με εντολή της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ρωσίας κηρύσσω την έναρξη του πρώτου διεθνούς κομμουνιστικού συνεδρίου. Πριν απ' όλα, παρακαλώ όλους τους παραβρισκόμενους να κρατήσουμε ενός λεπτού σιγή στη μνήμη του Καρλ Λίμπκνεχτ και της Ρόζας Λούξεμπουργκ, των καλυτέρων εκπροσώπων της III Διεθνούς». Είναι βράδυ, 2 Μάρτη 1919, στο Κρεμλίνο. Στο βήμα, βρίσκεται ο Β. Ι. Λένιν κι από κάτω, όρθιοι, τιμούν τους μεγάλους ηγέτες του γερμανικού και διεθνούς προλεταριάτου 52 αντιπρόσωποι από 35 οργανώσεις 21 χωρών της Ευρώπης, της Αμερικής και της Ασίας¹. Είναι η εναρκτήρια συνεδρίαση του Πρώτου, ιδρυτικού, Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς.

Σε λίγο ο Λένιν ξαναπαίρνει το λόγο. «Σύντροφοι, λέει, το συνέδριό μας έχει μεγάλη κοσμοϊστορική σημασία. Αποδεικνύει τη χρεοκοπία όλων των αυταπατών της αστικής δημοκρατίας. Γιατί όχι μόνο στη Ρωσία, αλλά και στις πιο αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες της Ευρώπης, όπως, λ.χ., στη Γερμανία, ο εμφύλιος πόλεμος είναι γεγονός. Η αστική τάξη έχει καταληφθεί από αλλοφροσύνη μπροστά στο αναπτυσσόμενο επαναστατικό κίνημα του προλεταριάτου. Αυτό εξηγείται, αν πάρουμε υπόψη ότι η πορεία των γεγονότων, ύστερα από τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο, ευνοεί αναπόφευκτα το επαναστατικό κίνημα του προλεταριάτου, ότι η παγκόσμια διεθνής επανάσταση αρχίζει και δυναμώνει σε όλες τις χώρες. Ο λαός νιώθει το μεγαλείο και τη σημασία της πάλης που διεξάγεται τώρα. Χρειάζεται μόνο να βρεθεί η πρακτική εκείνη μορφή, που θα δώσει στο προλεταριάτο τη δυνατότητα να πραγματοποιήσει την κυριαρχία του. Τέτοια μορφή είναι το σοβιετικό σύστημα με τη δικτατορία του προλεταριάτου. Δικτατορία του προλεταριάτου! Ως τώρα τα λόγια αυτά ήταν μια λατινική έκφραση. Χάρη στη διάδοση του συστήματος των σοβιέτ σε όλο τον κόσμο, αυτή η λατινική έκφραση μεταφράστηκε σε όλες τις σύγχρονες γλώσσες, η πρακτική μορφή της δικτατορίας έχει βρεθεί από τις εργατικές μάζες. Εγινε κατανοητή στις πλατιές μάζες των εργατών, χάρη στη σοβιετική εξουσία στη Ρωσία, χάρη στους σπαρτακιστές στη Γερμανία και στις ανάλογες οργανώσεις στις άλλες χώρες... Η αστική τάξη ας εξακολουθεί να διαπράττει θηριωδίες, ας εξοντώνει χιλιάδες εργάτες. Η νίκη είναι δική μας, η νίκη της παγκόσμιας κομμουνιστικής επανάστασης είναι εξασφαλισμένη»².

Σε τέτοιες συνθήκες, σε συνθήκες όπου ανέτειλε χειροπιαστή η εργατική εξουσία, από το πεδίο της θεωρίας στο πεδίο της πρακτικής εφαρμογής, σε συνθήκες λυσσαλέας αντίδρασης από μέρους της αστικής τάξης, με απίστευτες θηριωδίες και βαρβαρότητες, αλλά και σε συνθήκες πρωτόγνωρου ενθουσιασμού και αυτοπεποίθησης, η παγκόσμια εργατική τάξη δημιουργούσε στη Μόσχα, στην εποχή που ο καπιταλισμός είχε φτάσει στο ανώτατο στάδιό του, τον ιμπεριαλισμό, τη σύγχρονη παγκόσμια επαναστατική πολιτική της οργάνωσης.

Ας δούμε, όμως, πώς φτάσαμε ίσαμε τούτο το σημείο της ιστορίας.

Η αναγκαιότητα για την ίδρυση της III Διεθνούς είχε επισημανθεί από πολύ νωρίς, από τις πρώτες μέρες του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, όταν η Δεύτερη Διεθνής πρόδωσε την εργατική τάξη και την αποστολή της και πέρασε σε θέσεις σοσιαλπατριωτικές - σοσιαλιμπεριαλιστικές, ενώ αντίθετα οι μπολσεβίκοι και οι συνεπείς επαναστάτες υπογράμμιζαν τη μετατροπή του ιμπεριαλιστικού πολέμου σε εμφύλιο, καλώντας το προλεταριάτο κάθε χώρας να κηρύξει τον πόλεμο στη δική του αστική τάξη.

Η χρεοκοπία της Β` Διεθνούς δεν ήταν απλά μια χρεοκοπία στις κορυφές του εργατικού κινήματος, αλλά ταυτόχρονα κι ένας θανάσιμος κίνδυνος, που απειλούσε να συμπαρασύρει ολόκληρο το κίνημα και να το ρίξει για δεκαετίες στην καθυστέρηση και στην οπισθοδρόμηση. Με άλλα λόγια, ήταν πολύ πιθανό στα μάτια των μαζών να δημιουργηθεί η εντύπωση της χρεοκοπίας της επανάστασης, της χρεοκοπίας της ίδιας της προοπτικής του σοσιαλισμού. «Για να μη μετατραπεί η χρεοκοπία της σημερινής Διεθνούς - έγραφε ο Λένιν το Σεπτέμβρη του 1914 - σε χρεοκοπία του σοσιαλισμού, για να μην της γυρίσουν τις πλάτες οι μάζες, για να μην έχουμε επικράτηση του αναρχισμού και του συνδικαλισμού, πρέπει να βλέπουν την αλήθεια κατά πρόσωπο»³. Λίγο αργότερα, στο μανιφέστο της ΚΕ του Μπολσεβίκικου Κόμματος για τον πόλεμο, που δημοσιεύτηκε την 1η Νοέμβρη 1914, ο Λένιν διατύπωσε για πρώτη φορά την ιδέα να δημιουργηθεί μια νέα Διεθνής: «Η προλεταριακή διεθνής - έγραφε⁴ - δε χάθηκε και δε θα χαθεί. Οι εργατικές μάζες, ξεπερνώντας όλα τα εμπόδια, θα δημιουργήσουν τη νέα Διεθνή. Ο σημερινός θρίαμβος του οπορτουνισμού δε θα είναι μακρόχρονος... Ζήτω η προλεταριακή Διεθνής απαλλαγμένη από τον οπορτουνισμό». Σε άρθρο του, που δημοσιεύτηκε, επίσης, την ίδια ημερομηνία, ο ηγέτης των Μπολσεβίκων όριζε ως εξής το χαρακτήρα της νέας Διεθνούς: «Η II Διεθνής πέθανε νικημένη από τον οπορτουνισμό. Κάτω ο οπορτουνισμός και ζήτω η ξεκαθαρισμένη όχι μόνο από τους ''λιποτάκτες'', αλλά και από τον οπορτουνισμό III Διεθνής. Η II Διεθνής προσέφερε το μερτικό της στην ωφέλιμη προπαρασκευαστική δουλιά για την προκαταρκτική οργάνωση των προλεταριακών μαζών στη μακρόχρονη ''ειρηνική'' εποχή της σκληρής καπιταλιστικής σκλαβιάς και της πιο γοργής καπιταλιστικής προόδου του τελευταίου τρίτου του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Η III Διεθνής έχει να εκπληρώσει το καθήκον της οργάνωσης των δυνάμεων του προλεταριάτου για την επαναστατική επίθεση ενάντια στις καπιταλιστικές κυβερνήσεις, για τον εμφύλιο πόλεμο ενάντια στην αστική τάξη όλων των χωρών για την πολιτική εξουσία, για τη νίκη του σοσιαλισμού!»⁵.

Πέρα, όμως, από τις διακηρύξεις για την αναγκαιότητα ίδρυσης μιας νέας Διεθνούς, υπήρχε και η πραγματικότητα στο παγκόσμιο και ιδιαίτερα στο ευρωπαϊκό εργατικό κίνημα, που κάθε άλλο παρά ευνοούσε, στις συνθήκες του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, μια άμεση εφαρμογή αυτής της ιδέας. Το μπολσεβίκικο κόμμα και ο Λένιν είχαν σαφή επίγνωση των δυσκολιών, αναγνωρίζοντας ταυτόχρονα στο γερμανικό προλεταριάτο τον πρώτο λόγο στη δημιουργία της νέας παγκόσμιας προλεταριακής επαναστατικής οργάνωσης. Το καλοκαίρι του 1915, στην μπροσούρα τους με τίτλο «Σοσιαλισμός και Πόλεμος», ο Λένιν με τον Ζινόβιεφ έγραφαν ανάμεσα σε άλλα⁶: «Είναι απόλυτα ευνόητο ότι για να δημιουργηθεί μια διεθνής μαρξιστική οργάνωση, πρέπει να υπάρχει στις διάφορες χώρες η θέληση για δημιουργία ανεξάρτητων μαρξιστικών κομμάτων. Η Γερμανία, σαν χώρα με το πιο παλιό και το πιο ισχυρό εργατικό κίνημα, έχει αποφασιστική σημασία. Το άμεσο μέλλον θα δείξει, αν έχουν ωριμάσει ή όχι οι όροι για την ίδρυση μιας νέας μαρξιστικής Διεθνούς. Αν ναι, το κόμμα μας θα προσχωρήσει με χαρά σε μια τέτοια, ξεκαθαρισμένη από τον οπορτουνισμό και το σοβινισμό, III Διεθνή. Αν όχι, το γεγονός αυτό θα δείξει ότι για ένα τέτοιο ξεκαθάρισμα απαιτείται ακόμη μια λίγο - πολύ μακρόχρονη εξέλιξη. Στην περίπτωση αυτή, το κόμμα μας θα αποτελέσει την άκρα αντιπολίτευση μέσα στην προηγούμενη Διεθνή - ώσπου να δημιουργηθεί στις διάφορες χώρες η βάση για μια νέα διεθνή ένωση των εργατών, που να στέκεται στις θέσεις του επαναστατικού μαρξισμού».

Στο πλαίσιο αυτής της συλλογιστικής κι έχοντας ως στόχο τη δημιουργία των προϋποθέσεων που θα έκαναν δυνατή την ίδρυση της νέας Διεθνούς, οι μπολσεβίκοι δεν άφησαν ανεκμετάλλευτη καμία ευκαιρία επαφής και ιδεολογικοπολιτικής ζύμωσης με τα αριστερά, διεθνιστικά, επαναστατικά τμήματα του εργατικού κινήματος.

Οι αντικειμενικές συνθήκες που δημιουργούσε ο πόλεμος, οι τρομερές σφαγές, αλλά και οι τρομερές στερήσεις ωθούσαν εκ των πραγμάτων στην εμφάνιση και στη γιγάντωση ενός αντιπολεμικού κινήματος, κάτι που φυσικά πρώτους απ' όλους συγκινούσε τις εργαζόμενες μάζες και τα πιο επαναστατικά στοιχεία στις τάξεις της. Το Γενάρη του 1915, συγκεντρώθηκαν στην Κοπεγχάγη οι αντιπρόσωποι των σοσιαλιστικών οργανώσεων των ουδέτερων χωρών και το Φλεβάρη του ίδιου έτους συνήλθε στο Λονδίνο μια Συνδιάσκεψη των σοσιαλιστικών κομμάτων των χωρών της ΑΝΤΑΤ. Επίσης την ίδια χρονιά, στις 18 του Ιούνη, συναντήθηκαν στη Βιέννη οι σοσιαλιστές του άλλου εμπόλεμου στρατοπέδου, των Κεντρικών Δυνάμεων (Γερμανία, Αυστρία, Ουγγαρία). Τέλος, το αμερικανικό σοσιαλιστικό κόμμα πρότεινε, χωρίς επιτυχία, τη σύγκληση μιας γενικής σοσιαλιστικής συνδιάσκεψης⁷.

Οι μπολσεβίκοι προσέγγισαν με μεγάλη προσοχή αυτές τις συνδιασκέψεις κι έστειλαν αντιπροσώπους, τόσο στη Συνδιάσκεψη της Κοπεγχάγης, όσο και στη Συνδιάσκεψη του Λονδίνου, χωρίς, ωστόσο, να καταφέρουν να περάσουν τη λενινιστική γραμμή γύρω από τα ζητήματα του πολέμου. Οι συνδιασκέψεις αυτές περιορίστηκαν σε γενικόλογες φιλειρηνικές διακηρύξεις, που πρακτικά δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα.

Σε γενικόλογη αντιπολεμική ζύμωση περιορίστηκε και η Αντιπολεμική Σοσιαλιστική Συνδιάσκεψη των Γυναικών, που οργανώθηκε στη Βέρνη το Μάρτη του 1915 από την Κλάρα Τσέτκιν, όπως και η συνδιάσκεψη που οργάνωσε η Διεθνής Σοσιαλιστική Νεολαία, πάλι στη Βέρνη, τον Απρίλη του ίδιου έτους.

Εν τω μεταξύ, ύστερα από πρωτοβουλία του ιταλικού σοσιαλιστικού κόμματος, πραγματοποιήθηκε στο Τσίμερβαλντ της Ελβετίας από τις 5 έως τις 8 Σεπτέμβρη του 1915, συνδιάσκεψη με τη συμμετοχή 38 αντιπροσώπων από τα σοσιαλιστικά κόμματα της Γερμανίας, της Γαλλίας, της Ρωσίας, της Πολωνίας, της Ρουμανίας, της Βουλγαρίας, της Ιταλίας, της Ολλανδίας, της Ελβετίας, της Σουηδίας και της Νορβηγίας. Από το σύνολο των αντιπροσώπων, μόνο 8 είχαν ξεκάθαρη επαναστατική - διεθνιστική γραμμή, ενώ τον τόνο τον έδιναν οι οπαδοί του Γερμανού θεωρητικού της Β` Διεθνούς Καρλ Κάουτσκι, που είχαν κεντριστικές θέσεις. Εντούτοις, με τη συμβολή του Λένιν και της αριστερής πτέρυγας της συνδιάσκεψης - και παρά το γεγονός ότι δε λήφθηκε απόφαση για συγκρότηση νέας Διεθνούς - στο Μανιφέστο που ψηφίστηκε η Συνδιάσκεψη του Τσίμερβαλντ χαρακτήρισε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο σαν ιμπεριαλιστικό και καταδίκασε την ιδέα για «υπεράσπιση της πατρίδας» στον πόλεμο αυτό, σαν αστική ψευτιά. Ταυτόχρονα, υπογράμμισε πως η ιδέα της ειρήνης χωρίς επαναστατική πάλη είναι κενή, κάλπικη φράση. Τέλος, στο Μανιφέστο της Συνδιάσκεψης, καταγγελλόταν η πλειοψηφία των σοσιαλιστικών κομμάτων για το γεγονός ότι ποδοπάτησε τις υποχρεώσεις που πήγαζαν από τις αποφάσεις των συνεδρίων της Β` Διεθνούς της Στουτγκάρδης, της Κοπεγχάγης και της Βασιλείας. Καταγγελλόταν, επίσης, το Διεθνές Σοσιαλιστικό Γραφείο ότι δεν εκπλήρωσε το χρέος του⁸. Λίγες μέρες αργότερα, ο Λένιν αποτιμούσε ως εξής τη Συνδιάσκεψη του Τσίμερβαλντ: «Αργά προχωρεί η ανάπτυξη του διεθνούς σοσιαλιστικού κινήματος στην εποχή αυτή της απίστευτα βαθιάς κρίσης που προκάλεσε ο πόλεμος. Ωστόσο, όμως, προχωρεί προς την κατεύθυνση ακριβώς της ρήξης με τον οπορτουνισμό και το σοσιαλσοβινισμό. Η Διεθνής Σοσιαλιστική Συνδιάσκεψη του Τσίμερβαλντ της 5- 8 του Σεπτέμβρη 1915 το έδειξε αυτό καθαρά»⁹. Σ' ένα γράμμα του μάλιστα προς τον Ζινόβιεφ, ο Λένιν χαρακτήριζε τη συνδιάσκεψη «πρώτο βήμα προς την III Διεθνή. Ενα διστακτικό και ασυνεπές βήμα προς τη διάσπαση με τον οπορτουνισμό», το οποίο συνιστούσε ταυτόχρονα και «δυνατότητα υποτροπής»¹⁰.

Το επόμενο βήμα μετά τη Συνδιάσκεψη του Τσίμερβαλντ ήταν η συνδιάσκεψη που πραγματοποιήθηκε στο ελβετικό χωριό Κίνταλ από τις 24 έως τις 29 Απρίλη του 1916. Στη Συνδιάσκεψη αυτή, το κίνημα του Τσίμερβαλντ ήταν πιο ενισχυμένο με την προσχώρηση περισσότερων κομμάτων και οργανώσεων (πήραν μέρος 44 αντιπρόσωποι). Εντούτοις τα βήματα προς τα εμπρός ήταν πάλι δειλά. «Η πάλη ενάντια στον ιμπεριαλισμό, - έγραφε λίγους μήνες μετά ο Λένιν¹¹- αν δεν είναι αδιάρρηκτα συνδεδεμένη με την πάλη ενάντια στον οπορτουνισμό, είναι κούφια φράση ή απάτη. Μια από τις κύριες ελλείψεις του Τσίμερβαλντ και του Κίνταλ και μία από τις βασικές αιτίες του πιθανού φιάσκου αυτών των εμβρύων της III Διεθνούς είναι ακριβώς ότι το ζήτημα της πάλης ενάντια στον οπορτουνισμό δεν είχε μπει καν ανοιχτά, χωρίς να μιλήσω για τη λύση του με την έννοια ότι χρειάζεται η ρήξη με τους οπορτουνιστές». Αυτή η ρήξη, αυτό το ξεκαθάρισμα του τοπίου με το να ξεκόψουν οι επαναστάτες - διεθνιστές από τους οπορτουνιστές βασάνιζε όλο και περισσότερο τον Λένιν προς τα τέλη του 1916, κάτι που το επιβεβαιώνει στα απομνημονεύματά της και η σύντροφος της ζωής του. «Εξίσου με τη δουλιά στο θεωρητικό τομέα - γράφει η Ν. Κ. Κρούπσκαγια¹² - ο Ιλιτς θεωρούσε εξαιρετικά σοβαρό την επεξεργασία σωστής τακτικής. Φρονούσε ότι ωρίμασε η διάσπαση σε διεθνή κλίμακα, ότι πρέπει να ξεκόψουμε με τη II Διεθνή, με το Διεθνές Σοσιαλιστικό Γραφείο, πρέπει να ξεκόψουμε για πάντα με τον Κάουτσκι και Σία, ν' αρχίσουμε με τις δυνάμεις της αριστεράς του Τσίμερβαλντ να δημιουργήσουμε την III Διεθνή».

Χωρίς αμφιβολία η ρωσική επανάσταση, το Φλεβάρη του 1917, επιτάχυνε τις διαδικασίες για τις ίδρυση της III Διεθνούς, ενώ η Οχτωβριανή Επανάσταση σφράγισε οριστικά τις εξελίξεις προς αυτήν την κατεύθυνση. Μιλώντας για τις συνθήκες δημιουργίας της III Διεθνούς, ο Τζορτζ Λιτχάιμ σημειώνει με κατηγορηματικό - και ταυτόχρονα υπερβολικό - τρόπο¹³: «Χωρίς τη Ρωσική Επανάσταση - για να 'μαστε πιο ακριβείς χωρίς την κατάληψη της εξουσίας από τους μπολσεβίκους το Νοέμβρη του 1917, οχτώ μήνες μετά την πτώση του τσαρισμού και την ανακήρυξη της αστικής δημοκρατίας - δε θα υπήρχε κομμουνιστικό κίνημα. Το περισσότερο που μπορεί να υπήρχε - και αναμφίβολα θα υπήρχε - θα 'ταν η διάσπαση μέσα στους κόλπους του παλιού σοσιαλιστικού κινήματος, που είχε αποσυντεθεί στα 1914». Πιθανότατα, χωρίς την ύπαρξη της Οχτωβριανής Επανάστασης, η αυτοτελής πολιτική οργάνωση των κομμουνιστών να καθυστερούσε για κάποιο χρονικό διάστημα, αλλά θα ήταν αδύνατο να μην υπάρξει.

Ας επανέλθουμε, όμως, στην εξιστόρηση των γεγονότων.

Ο Λένιν είχε θέσει το θέμα της δημιουργίας νέας Διεθνούς από την πρώτη στιγμή που επέστρεψε στη Ρωσία, με τις περίφημες «Θέσεις του Απρίλη». Τα πράγματα, όμως, άρχισαν να κινούνται ένα περίπου χρόνο μετά, όταν το Γενάρη του 1918 συνήλθε στην Πετρούπολη η πρώτη διεθνής σύσκεψη για την προετοιμασία ίδρυσης της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Στη σύσκεψη πήραν μέρος αντιπρόσωποι των Μπολσεβίκων, των αριστερών Εσέρων, των αριστερών Σοσιαλδημοκρατών της Σουηδίας, της Νορβηγίας, της Αγγλίας, των ΗΠΑ, καθώς και των Πολωνών, Ρουμάνων, Τσέχων και Κροατών Διεθνιστών. Η σύσκεψη αποφάσισε να κληθεί Διάσκεψη της αριστερής πτέρυγας του διεθνούς εργατικού κινήματος υπό τους εξής όρους: «1. Συμφωνία των κομμάτων και των οργανώσεων να ακολουθήσουν το δρόμο της πάλης ενάντια στις δικές τους κυβερνήσεις για άμεση ειρήνη. 2. Υποστήριξη της Οχτωβριανής Επανάστασης και της Σοβιετικής εξουσίας». Η απόφαση αυτή στάλθηκε σε όλα τα αριστερά κόμματα και ομάδες ανά τον κόσμο¹⁴.

Σημαντικό ρόλο στην ίδρυση της νέας Διεθνούς έπαιξε και η ομοσπονδία ξένων ομάδων της ΚΕ του μπολσεβίκικου κόμματος. Η ομοσπονδία αυτή αποτελούνταν από ξένους αριστερούς σοσιαλιστές που είχαν βρεθεί στη Ρωσία τον καιρό της Οχτωβριανής Επανάστασης. Αυτοί οι ξένοι είχαν αναπτύξει σημαντική δουλιά μέσα στους ομοεθνείς τους αιχμαλώτους του πολέμου και είχαν αρχίσει να οργανώνουν δικές τους κομμουνιστικές ομάδες. Ετσι το μπολσεβίκικο κόμμα, για να τους ενισχύσει στη δουλιά τους, δίπλα στην ΚΕ του, δημιούργησε την προαναφερόμενη ομοσπονδία ξένων ομάδων, πρόεδρος της οποίας εκλέχτηκε ο Ούγγρος επαναστάτης Μπέλα Κουν¹⁵. «Η δουλιά ανάμεσα στους αιχμαλώτους πολέμου - γράφει ο Τον Κλιφ¹⁶ - εκείνη την εποχή αποτέλεσε, όπως σημείωνε ο Λένιν αργότερα, το αληθινό θεμέλιο όλων των ενεργειών που έγιναν για τη δημιουργία μιας Τρίτης Διεθνούς. Τυπώθηκαν αναρίθμητες προκηρύξεις και φυλλάδια στα Αγγλικά και τα Γαλλικά, προκειμένου να μοιραστούν στα συμμαχικά στρατεύματα που έφταναν στο ρωσικό έδαφος. Μετά τη γερμανική επανάσταση του Νοέμβρη του 1918, οι μπολσεβίκοι ηγέτες αποφάσισαν να κάνουν γρήγορα βήματα, ώστε να ιδρυθεί άμεσα μια νέα Διεθνής».

Το Γενάρη του 1919, συνήλθε στη Μόσχα νέα διεθνής Διάσκεψη, που ενέκρινε ομόφωνα πρόταση του Λένιν για ίδρυση της III Διεθνούς στο κοντινότερο χρονικό διάστημα. Η Διάσκεψη απηύθυνε πρόσκληση σε 39 αδελφά κόμματα και ομάδες να συναντηθούν εκπρόσωποί τους και να συζητήσουν το θέμα. Η πρόσκληση απευθυνόταν σε κόμματα και ομάδες που θεωρούνταν κομμουνιστικά, σε κόμματα και ομάδες συγγενικά προς τους κομμουνιστές και σε ομάδες και ρεύματα μέσα στα σοσιαλπατριωτικά κόμματα, που ήταν λίγο ή και πολύ κοντά στον μπολσεβικισμό. Ετσι, στα τέλη Φλεβάρη του 1919, άρχισαν να φτάνουν στη Μόσχα οι κομμουνιστές αντιπρόσωποι, ξεπερνώντας πλήθος εμποδίων, συχνά με κίνδυνο της ζωής τους¹⁷. Για παράδειγμα, οι αντιπρόσωποι του ΚΚ Ουγγαρίας συνελήφθησαν, όπως κι ένας Γερμανός αντιπρόσωπος, ενώ αρκετοί αντιπρόσωποι έφτασαν στη σοβιετική πρωτεύουσα με καθυστέρηση. Δεν μπόρεσαν να φτάσουν οι αντιπρόσωποι των αριστερών σοσιαλιστικών ομάδων της Γαλλίας, της Αγγλίας και της Αμερικής¹⁸.

Την 1η Μάρτη πραγματοποιήθηκε προκαταρκτική σύσκεψη πολλών αντιπροσώπων, αναφορικά με τα ζητήματα της έναρξης, της συγκρότησης και της ημερήσιας διάταξης του επικείμενου συνεδρίου. Εκεί ο αντιπρόσωπος του Γερμανικού ΚΚ Γ. Εμπερλάιν, στηριζόμενος στο δεσμευτικό πληρεξούσιο που του είχε δώσει η ΚΕ του κόμματός του, τάχθηκε κατά της άμεσης ίδρυσης της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Ο ίδιος ο Εμπερλάιν ανέφερε - σε μαρτυρία του δημοσιευμένη 10 χρόνια αργότερα στο περιοδικό της Κομμουνιστικής Διεθνούς - ότι αντίθετη με την άμεση συγκρότηση της Κομμουνιστικής Διεθνούς ήταν και η Ρόζα Λούξεμπουργκ, η οποία του είχε δώσει αυτήν την εντολή λίγο πριν πεθάνει. Μετά δε το θάνατό της, την εντολή αυτή επιβεβαίωσε και η κομματική ηγεσία του Γερμανικού ΚΚ¹⁹. Αλλες πηγές επίσης αναφέρουν ότι ο Λέο Γιόγκισες, από τα ηγετικά ιδρυτικά στελέχη του ΣΠΑΡΤΑΚΟΥ και του Γερμανικού ΚΚ, είχε συστήσει στους Γερμανούς κομμουνιστές αντιπροσώπους να αποχωρήσουν από το συνέδριο, στην περίπτωση που λαμβανόταν απόφαση για ίδρυση της III Διεθνούς²⁰. Εν πάση περιπτώσει, την επιφυλακτικότητα έως και διαφωνία των Γερμανών για άμεση συγκρότηση της νέας Διεθνούς την επιβεβαιώνουν και οι Σοβιετικοί ιστορικοί που μελέτησαν τα αρχεία της Κομιντέρν²¹.

Μπρος, λοιπόν, στο πρόβλημα που τέθηκε από τους Γερμανούς κομμουνιστές, η προκαταρκτική σύσκεψη των αντιπροσώπων της 1ης Μάρτη, πήρε την απόφαση να συγκληθούν σε σώμα οι αντιπρόσωποι των κομμάτων και οργανώσεων, αλλά αυτό να μην ονομαστεί συνέδριο - και, μάλιστα, ιδρυτικό της Κομμουνιστικής Διεθνούς - αλλά Κομμουνιστική Συνδιάσκεψη. Στη συνέχεια όμως, κατά τη διάρκεια των εργασιών της Συνδιάσκεψης και μπρος στην επιθυμία των υπολοίπων αντιπροσώπων να ιδρυθεί η Διεθνής, ο Εμπερλάιν πείστηκε να μην εμποδίσει μια τέτοια εξέλιξη απέχοντας από την ψηφοφορία. Ετσι, στις 4 Μάρτη, η Συνδιάσκεψη πήρε την απόφαση να μετονομάσει τον εαυτό της σε Πρώτο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς²². Η σχετική απόφαση έχει ως εξής²³:

«Η Διεθνής Κομμουνιστική Συνδιάσκεψη αποφασίζει να συγκροτηθεί σαν 3η Διεθνής και να υιοθετήσει το όνομα Κομμουνιστική Διεθνής. Οι αναλογίες των ψήφων που δόθηκαν δεν επιδέχονται μεταβολή. Ολα τα κόμματα, όλες οι οργανώσεις και οι ομάδες διατηρούν το δικαίωμα, για χρονικό διάστημα οκτώ μηνών, να προσχωρήσουν οριστικά στην 3η Διεθνή». Αμέσως μετά τη λήψη αυτής της απόφασης, το λόγο πήρε ο Εμπερλάιν, ο οποίος προέβη στην ακόλουθη δήλωση²⁴: «Σύντροφοι, σύμφωνα με πρόταση του κόμματός μου, αλλά και τη δική μου προσωπική πεποίθηση, κατέβαλα τη μεγαλύτερη δυνατή προσπάθεια για να αναβληθεί ή ίδρυση της Τρίτης Διεθνούς. Ομως, τώρα ή ίδρυσή της είναι ένα γεγονός. Δεν μπορώ να σας κρύψω ότι μου δημιουργούνται σοβαρές αμφιβολίες και βαθιές ανησυχίες, όταν σκέφτομαι ότι ακόμα δεν έχει τη δύναμη και τη ζωτικότητα που θα θέλαμε να έχει. Αλλά, δηλώνω ότι, μόλις επιστρέψω στη Γερμανία, θα προσπαθήσω μ' όλες μου τις δυνάμεις να πείσω τους συντρόφους μου, ώστε να αποφασίσουν το γρηγορότερο δυνατό να γίνουν κι αυτοί μέλη της Τρίτης Διεθνούς».

Το συνέδριο ξεκίνησε τις εργασίες του στις 2 Μάρτη του 1919 και συμμετείχαν στις εργασίες του οι παρακάτω αντιπρόσωποι:

Α. Με αποφασιστική ψήφο: Από το ΚΚ Γερμανίας: Ούγκο Εμπερλάιν (συμμετείχε με το ψευδώνυμο Μαξ Αλμπέρτ). Από το ΚΚ Ρωσίας: Λένιν, Τρότσκι, Ζινόβιεφ, Στάλιν, Μπουχάριν, Τσιτσέριν. Από το ΚΚ της Γερμανικής Αυστρίας: Γκρούμπερ και Πετίν. Από το ΚΚ Ουγγαρίας: Ρουντνιάνσκι. Από το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Αριστεράς της Σουηδίας: Γκρίμλουντ. Από το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Νορβηγίας: Στάνκε. Από το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ελβετίας: Πλάτεν. Από το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα των ΗΠΑ: Ράινσταϊν. Από τη Βαλκανική Επαναστατική Σοσιαλιστική Ομοσπονδία (Τεσνιάκι Βουλγαρίας και ΚΚ Ρουμανίας): Ρακόφσκι. Από το ΚΚ Πολωνίας: Ούνσλιχτ. Από το ΚΚ Φινλανδίας: Σιρόλα, Μάνερ, Κουούσινεν, Ι. Ραχία και Ε. Ραχία. Από το ΚΚ Ουκρανίας: Σκρίπνικ και Γκόπνερ. Από το ΚΚ Λετονίας: Γκάιλις. Από το ΚΚ Λιθουανίας και Λευκορωσίας: Γκέντρις. Από το ΚΚ Εσθονίας: Πέγκελμαν. Από το ΚΚ Αρμενίας: Εϊκούνι. Από το ΚΚ των Γερμανών Αποίκων στη Ρωσία (Γερμανικός Βόλγας): Κλίνγκερ. Από την Ενιαία Ομάδα των Λαών της Ανατολικής Ρωσίας: Ζαλίμοφ, Μπικτσαντάεφ, Αλτιμίροφ, Κασίμοφ, Μανσούροφ. Από τη Γαλλική Τσιμερβαλντινή Αριστερά: Γκιλμπό.

Β. Με Συμβουλευτική ψήφο: ΚΚ Ρωσίας: Ομπολένσκι, Βορόφσκι. ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ ΤΗΣ ΜΟΣΧΑΣ: Χάντλιρ (Ομάδα Τσέχων κομμουνιστών), Τζόροφ (Ομάδα Βουλγάρων Κομμουνιστών), Μίλκιτς (Ομάδα Νοτιοσλάβων Κομμουνιστών), Φάινμπεργκ (Ομάδα Αγγλων Κομμουνιστών), Σαντούλ (Ομάδα Γάλλων Κομμουνιστών), Ρούτζερς (Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ολλανδίας). Κάτσερ (Ελβετοί Κομμουνιστές). ΤΜΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΙΚΟΥ ΓΡΑΦΕΙΟΥ ΤΩΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ: Ζαλίμοφ (Τουρκεστάν), Σούφι (Τουρκίας), Ζγκέντι (Γεωργίας), Μπακίροφ (Αζερμπαϊτζάν), Χουσεΐνοφ (Περσία), Λάο Τσι Τάο και Τσεν Γκουν Κουγκ (Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Κίνας), Κάιν (Εργατική Ενωση Κορέας) και Μπαλαμάνοφ (Επιτροπή του Τσίμερβαλντ)²⁵.

Η ημερήσια διάταξη του συνεδρίου περιλάμβανε τα εξής θέματα: 1) Σύσταση σε σώμα. 2) Εισηγήσεις. 3) Πλατφόρμα της Διεθνούς Κομμουνιστικής Συνδιάσκεψης (εισηγητές: Αλμπερτ και Μπουχάριν). 4) Αστική δημοκρατία και δικτατορία του προλεταριάτου (εισηγητές: Λένιν και Ραχία). 5) Η Συνδιάσκεψη της Βέρνης και η στάση απέναντι στα σοσιαλιστικά ρεύματα (εισηγητές: Πλάτεν και Ζινόβιεφ). 6). Η διεθνής κατάσταση και η πολιτική της Αντάντ (εισηγητές: Ομπολένσκι, Πλάτεν). 7) Μανιφέστο (εισηγητής: Τρότσκι). 8) Η λευκή τρομοκρατία (εισηγητής: Σιρόλα). 9) Εκλογή Γραφείου και διάφορα ζητήματα (Οργανωτικό)²⁶.

Το συνέδριο ενέκρινε δύο ντοκουμέντα τεράστιας σπουδαιότητας. Το ένα ήταν το Πρόγραμμα της Διεθνούς που εισηγήθηκαν οι Γ. Εμπερλάιν και Ν. Μπουχάριν και το άλλο οι θέσεις για την αστική δημοκρατία και τη δικτατορία του προλεταριάτου, που συνέταξε και εισηγήθηκε ο Λένιν²⁷.

Στο Πρόγραμμα υπογραμμίζεται ο χαρακτήρας της εποχής, ως εποχής εκφυλισμού, εσωτερικής κατάρρευσης του καπιταλισμού και ως εποχής της κομμουνιστικής επανάστασης του Προλεταριάτου. Ταυτόχρονα, τονίζεται η αναγκαιότητα της Δικτατορίας του Προλεταριάτου και υπογραμμίζεται η σημασία του προλεταριακού διεθνισμού²⁸.

Στις θέσεις για την αστική δημοκρατία και τη δικτατορία του προλεταριάτου, ο Λένιν καταρρίπτει όλους τους αστικοδημοκρατικούς μύθους περί δήθεν καθαρής δημοκρατίας, ξεσκεπάζει το ρόλο του σοσιαλρεφορμισμού πάνω σ' αυτό το θέμα και αποδεικνύει ότι ανώτερος τύπος δημοκρατίας από την αστική δημοκρατία είναι η δικτατορία της εργατικής τάξης. «Η ιστορία - σημειώνει με έμφαση ο Λένιν - διδάσκει ότι καμιά καταπιεζόμενη τάξη δεν έφτασε ποτέ στην κυριαρχία και δεν μπορούσε να φτάσει στην κυριαρχία, χωρίς να περάσει μια περίοδο δικτατορίας, δηλαδή κατάκτησης της πολιτικής εξουσίας και βίαιης καταστολής την αντίστασης, που πρόβαλλαν πάντα οι εκμεταλλευτές, αντίστασης απεγνωσμένης, λυσσασμένης, που δε σταματούσε μπροστά σε κανένα έγκλημα»²⁹.

Το συνέδριο ψήφισε, επίσης, Μανιφέστο της Κομμουνιστικής Διεθνούς προς του Προλεταρίους όλου του Κόσμου, Απόφαση για το συνασπισμό του Τσίμερβαλντ, Απόφαση για τη στάση απέναντι στα σοσιαλιστικά ρεύματα και στη Συνδιάσκεψη της Βέρνης που είχε γίνει το Φλεβάρη του 1919 με σκοπό την αναζωογόνηση της Β` Διεθνούς, Απόφαση για τη λευκή τρομοκρατία, Θέσεις για τη διεθνή κατάσταση και την πολιτική της Αντάντ, Απόφαση για το ρόλο των εργατριών, Απόφαση για την οργανωτική συγκρότηση της Διεθνούς, Εκκληση του Συνεδρίου προς τους εργαζόμενους όλων των χωρών για την υπεράσπιση της Σοβιετικής Ρωσίας κ.ά.

Το συνέδριο ολοκλήρωσε τις εργασίες του με την εκλογή οργάνων της Διεθνούς. Εκλέχτηκε Εκτελεστική Επιτροπή (ΕΕ), αποτελούμενη από έναν αντιπρόσωπο από κάθε κόμμα. Η επιτροπή αυτή εξέλεξε πενταμελές γραφείο, στο οποίο συμμετείχαν οι: Ρακόφσκι, Λένιν, Ζινόβιεφ, Τρότσκι και Πλάτεν. Πρόεδρος της ΕΕ της Διεθνούς εκλέχτηκε ο Γκριγκόρ Ζινόβιεφ.

Μια νέα σελίδα στην ιστορία του εργατικού κινήματος είχε ανοίξει. Η παγκόσμια εργατική τάξη είχε το δικό της παγκόσμιο κόμμα. Η ΚΟΜΙΝΤΕΡΝ ήταν γεγονός.

Σημείωση: Είναι γνωστό ότι στα μετέπειτα χρόνια, στελέχη του ΚΚ Ρωσίας, όπως ο Τρότσκι, ο Ζινόβιεφ, ο Μπουχάριν που συμμετείχαν στο ιδρυτικό συνέδριο της Διεθνούς, σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, τάχτηκαν ενάντια στην πολιτική που αποφάσιζε και ακολουθούσε το Κόμμα για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, δημιουργώντας σοβαρούς κινδύνους για την ίδια την πορεία της ΕΣΣΔ.

1 Ινστιτούτο Μαρξισμού - Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ: «Κομμουνιστική Διεθνής - Σύντομη ιστορική μελέτη», εκδόσεις «Ελεύθερη Ελλάδα» 1973, σελ. 53

2 Β. Ι. Λένιν: «Εναρκτήριος λόγος στο 1ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς», Απαντα, Εκδοση ΣΕ, τόμος 37, σελ. 489- 490

3 «Απαντα Λένιν», Εκδοση ΣΕ, τόμος 26, σελ. 11

4 «Απαντα Λένιν», Εκδοση ΣΕ, τόμος 26, σελ. 22

5 «Απαντα Λένιν», Εκδοση ΣΕ, τόμος 26, σελ. 42

6 «Απαντα Λένιν», Εκδοση ΣΕ, τόμος 26, σελ. 349

7 Ου. Φόστερ: «Ιστορία των τριών Διεθνών», Αθήνα 1975, τόμος Α`, σελ. 310

8 Ινστιτούτο Μαρξισμού - Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ: «Κομμουνιστική Διεθνής - Σύντομη ιστορική μελέτη», εκδόσεις «Ελεύθερη Ελλάδα» 1973, σελ. 30

9 «Απαντα Λένιν», Εκδοση ΣΕ, τόμος 27, σελ. 38

10 «Απαντα Λένιν», Εκδοση ΣΕ, τόμος 49, σελ. 139

11 «Απαντα Λένιν», Εκδοση ΣΕ, τόμος 30, σελ. 138

12 Ν. Κ. Κρούπσκαγια: «Αναμνήσεις για τον Λένιν», εκδόσεις ΠΛΑΝΗΤΗΣ, σελ. 219

13 Τζορτζ Λιτχάιμ: «Σύντομη Παγκόσμια ιστορία του σοσιαλισμού», εκδόσεις «Γλάρος», σελ. 312

14 Ε. Χ. Καρ: «Ιστορία της Σοβιετικής Ενωσης», εκδόσεις ΥΠΟΔΟΜΗ, τόμος Γ`, σελ. 153 και Ινστιτούτο Μαρξισμού - Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ: «Κομμουνιστική Διεθνής - Σύντομη ιστορική μελέτη», εκδόσεις «Ελεύθερη Ελλάδα» 1973, σελ. 50-51

15 Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ: «Παγκόσμια Ιστορία», εκδόσεις «Μέλισσα», τόμος Η, σελ. 250

16 Τόνι Κλιφ: «Λένιν 1917-1923», εκδόσεις «Εργατική Δημοκρατία», σελ. 233-234

17 Χορστ Σιουμάχερ: «Η Κομμουνιστική Διεθνής (1919- 1934)», εκδόσεις ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ, σελ. 13-14

18 Ινστιτούτο Μαρξισμού - Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ: «Κομμουνιστική Διεθνής - Σύντομη ιστορική μελέτη», εκδόσεις «Ελεύθερη Ελλάδα» 1973, σελ. 52

19 Ε. Χ. Καρ, στο ίδιο, σελ. 158

20 Ελέν Καρέρ ντ' Ενκός: «Λένιν», εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, σελ. 354

21 Ινστιτούτο Μαρξισμού - Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ: «Κομμουνιστική Διεθνής - Σύντομη ιστορική μελέτη», εκδόσεις «Ελεύθερη Ελλάδα» 1973, σελ. 53

22 Τόνι Κλιφ, στο ίδιο, σελ. 236

23 «Η Κομμουνιστική Διεθνής: Μανιφέστα - Θέσεις - Αποφάσεις του 1ου Παγκόσμιου Συνεδρίου», Εκδόσεις «Σοσιαλισμός», Αθήνα 1977, σελ. 76

24 «I Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς», «Ιστορικές Εκδόσεις», σελ. 51

25 «I Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς», «Ιστορικές Εκδόσεις», σελ. 11-13

26 «I Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς», «Ιστορικές Εκδόσεις», σελ. 16 και Ου. Φόστερ: «Ιστορία των τριών Διεθνών», Αθήνα 1975, τόμος β`, σελ. 369

27 Ινστιτούτο Μαρξισμού - Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ: «Κομμουνιστική Διεθνής - Σύντομη ιστορική μελέτη», εκδόσεις «Ελεύθερη Ελλάδα» 1973, σελ. 54-55

28 Βλέπε όλο το πρόγραμμα: «Κομμουνιστική Επιθεώρηση», τεύχος 1, Γενάρης 1921

29 Λένιν: «Ομιλίες στα συνέδρια της ΚΔ», εκδόσεις ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ,1976, σελ. 12-13 και Απαντα, Εκδοση ΣΕ, τόμος 37, σελ. 492