Οι εργασίες ανασκαφής και συντήρησης στη θέση Μάνδρα Δεσποτικού που γίνονται συστηματικά από το 2001 μέχρι και σήμερα, αποκαλύπτουν εκτεταμένο ιερό αφιερωμένο στον Απόλλωνα, για το οποίο μέχρι πρότινος δεν υπήρχαν πηγές και η ύπαρξή του παρέμενε άγνωστη. Πρόκειται για ένα αρχαϊκό ιερό που η ακμή του χρονολογείται στον 6ο αι. π.Χ. με τα πρωιμότερα ίχνη λατρείας να ανάγονται στον 8οαι. π.Χ. Πρόκειται για το μεγαλύτερο σε έκταση ιερό μετά από αυτό της Δήλου.

Ο αρχαιολογικός χώρος του Δεσποτικού είναι ένα ακατοίκητο νησί που προστατεύεται από την αρχαιολογική και περιβαλλοντική νομοθεσία. Είναι κοντά στον οικισμό Αϊ - Γιώργης στην Αντίπαρο και κατά συνέπεια η πρόσβαση είναι πολύ εύκολη καθώς παρεμβάλλεται η νησίδα Κοιμητήρι και το θαλάσσιο βάθος είναι στο 1 μ. Στο νησί εντοπίζονται αρχαιότητες από τη γεωμετρική εποχή μέχρι και τον 17ο αι.

Μέχρι φέτος, είχαν αποκαλυφθεί 12 κτίρια συνολικής έκτασης 180 τ.μ., μεταξύ των οποίων ο αρχαϊκός ναός και τα εστιατόρια. Αυτά μάλιστα είναι τα καλύτερα σωζόμενα και πλήρως τεκμηριωμένα αρχαιολογικά και αρχιτεκτονικά κτίσματα του ιερού που αποτελούν δείγματα μίας ιδιότυπης κυκλαδίτικης αρχιτεκτονικής των αρχαϊκών χρόνων που ακριβές παράλληλό τους δεν έχει έως τώρα βρεθεί. Η έρευνα φέτος συνεχίστηκε στην περιοχή νότια του αρχαϊκού τεμένους όπου αναπτύσσονται οι βοηθητικές εγκαταστάσεις του ιερού, στο λεγόμενο ανατολικό συγκρότημα. Εκεί αποκαλύφθηκε ένας ακόμα μεγάλος χώρος έκτασης 12x3 μ. με δάπεδο από μεγάλου μεγέθους σχιστόπλακες, που πιθανότατα πρόκειται για κάποια αυλή. Η ανασκαφή απέδωσε πληθώρα κεραμεικής αρχαϊκών και κλασικών χρόνων από διαφόρων τύπων αγγεία (λεκάνες, φιάλες, σκύφοι, λύχνοι, αμφορείς).

Σημαντικά ήταν τα αποτελέσματα από τη διερεύνηση των διαφορετικών φάσεων κατασκευής του συγκροτήματος. Κάτω από τα δυτικότερα δωμάτιά του ήρθε στο φως ένα πρωιμότερο δίχωρο κτίσμα ορθογώνιας κάτοψης, ορατών διαστάσεων 8x3,20 μ., το οποίο με βάση τα ευρήματα χρονολογείται στο πρώτο μισό του 6ου αι. π.Χ. Στο εσωτερικό του βρέθηκαν - στην αρχική θέση τους - τετράπλευρη εσχάρα και μαγειρικό αγγείο. Επιπλέον, αποκαλύφθηκαν σε πολλούς χώρους πρωιμότερα δάπεδα και εντοπίστηκαν τα κατώφλια των αρχικών εισόδων που είχαν σφραγιστεί. Εγινε σαφές ότι και σε αυτήν την περιοχή του ιερού είχαν λειτουργήσει κτίρια πριν από την ανέγερση του αρχαϊκού ναού στα μέσα του 6ου αι. π.Χ.

Απρόσμενη ήταν η εξέλιξη της έρευνας στην περιοχή βόρεια της Βόρειας Στοάς και του Κτιρίου Ε, αφού σε απόσταση μόλις 2 μ. από αυτό αποκαλύφθηκε ένα νέο κτίριο, το Κτίριο Τ (διαστάσεις: 7,80x7,45 μ.). Αποτελείται από δύο δωμάτια με ανεξάρτητες εισόδους και δύο αίθριους χώρους μπροστά (βόρεια) από κάθε δωμάτιο. Κατά την ανασκαφή του κτιρίου ήρθαν στο φως πολλά μεταλλικά αντικείμενα, καθώς και γραπτή κεραμεική που χρονολογείται στο α΄μισό/μέσα του 6ου αι. π. Χ.

Κατά την ανασκαφή βρέθηκαν 15 μελαμβαφείς λύχνοι και 15 θραύσματα αγγείων με εγχάρακτες επιγραφές (ΑΠ, ΑΠΟΛ), θραύσματα «μηλιακών» αμφορέων και μελαμβαφών κυλίκων, θραύσματα ερυθρόμορφων κρατήρων, καθημερινής χρήσης αγγεία όπως ηθμοί, λεκάνες, πρόχοι, αλατοδοχεία, φιάλες κ.ά. και πολλά μεταλλικά αντικείμενα (χάλκινη λόγχη, ήλοι, πύρροι, αγκίστρια κ.ά.). Οι εργασίες αναστήλωσης και συντήρησης διήρκησαν 4 βδομάδες. Τοποθετήθηκε και ο τρίτος κίονας του ναού και του επιστυλίου πάνω από αυτόν. Το μνημείο έχει αποκτήσει ξανά την τρίτη διάστασή του και ο επισκέπτης μπορεί να αντιληφθεί το μέγεθος και το μεγαλείο του ακόμα και από την απέναντι ακτή της Αντιπάρου. Παράλληλα με τις αναστηλωτικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν και εργασίες συντήρησης τοιχοποιιών στα κτίρια Μ και Ν.

Ο εντοπισμός ενός νέου κτιρίου με δύο δωμάτια στο οποίο βρέθηκαν πολλά μεταλλικά αντικείμενα και γραπτή κεραμεική του 6ου αι. π.Χ., καθώς και πολλά ακόμα κινητά αντικείμενα, όπως θραύσματα από κεφάλι αρχαϊκού κούρου, από τον αστράγαλο ποδιού κούρου, αλλά και από δυο πίθους (αγγεία αποθήκευσης) με ανάγλυφη διακόσμηση, το ένα με παράσταση πολεμιστή και το άλλο με παράσταση χορού, είναι μόνο μερικά από αυτά.

Πρέπει να σημειώσουμε πως οι ανασκαφικές εργασίες, καθώς και οι εργασίες αναστήλωσης και συντήρησης στο νησί εκπονήθηκαν για άλλη μια χρονιά χρηματοδοτούμενες από ιδιωτικά ιδρύματα με επικεφαλής την ΕΦΑ Κυκλάδων και τη συμμετοχή, πέραν της επιστημονικής ομάδας, αρχαιολόγων και φοιτητών από πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού.