Με αφορμή αυτήν την έκδοση ο «Ριζοσπάστης» μίλησε με την Εύη Κοντόρα για την ιδέα του βιβλίου. Για το πώς αντιλαμβάνονται παιδιά μικρότερων ηλικιών όσα συμβαίνουν γύρω τους και για τα «αμείλικτα» παιδικά ερωτήματα προς τους γονείς, για την ανάγκη να ενθαρρύνουμε τα παιδιά σε τέτοιες πρωτοβουλίες δημιουργικής γραφής.

* * *

-- Το βιβλίο σας «Οι δικές μας ιστορίες», εκδόθηκε πρόσφατα από τη «Σύγχρονη Εποχή». Τρία παραμύθια από παιδιά δημοτικού, τρεις ιστορίες από έναν συγγραφέα βασισμένες στις ιστορίες των παιδιών. Πείτε μας πώς γεννήθηκε αυτή η ιδέα.

Εύη Κοντόρα: Οπως όλες οι ιδέες, γεννήθηκε ύστερα από παρατήρηση. Τα παιδιά αγαπούν τις ιστορίες, αλλά όχι μόνον όταν τις ακούν. Τα ίδια τα παιχνίδια τους είναι «ιστορίες» με εξαιρετική φαντασία και με πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία, αν θα ήθελε κανείς να τα διηγηθεί. Το διαφορετικό στις ιστορίες των παιδιών που παρουσιάζονται σε αυτό το βιβλίο είναι ότι δύο από τις τρεις έγιναν συλλογικά, μέσα στην τάξη.

Η επίσκεψη σε σχολικές τάξεις είναι πάντα πρόκληση για ένα συγγραφέα, γιατί τα παιδιά κάνουν σημαντικές ερωτήσεις. Ο τρόπος που θα γίνουν και το περιεχόμενό τους είναι το πρώτο σκέλος της πρόκλησης. Το δεύτερο σκέλος είναι η δυνατότητα να τεθεί η βάση των απαντήσεων μέσα από ένα παράδειγμα όπου οι ρόλοι αντιστρέφονται και τα παιδιά παύουν για λίγο να είναι αναγνώστες και γίνονται συγγραφείς, μέσα από κάποια παιχνίδια.

Οταν τα παιδιά γράφουν κάτι, είτε σα μοναχικοί συγγραφείς είτε με κάποιους τρόπους συλλογικής έκφρασης, η ματιά των ενηλίκων πρέπει να εστιάσει στην πίσω μεριά του γραφτού, αν θέλουμε ν' ανακαλύψουμε τι προσπαθούν να πουν, ακόμα κι αν τα ίδια δεν το έχουν συνειδητοποιήσει. Μερικές φορές, οι ιστορίες των παιδιών είναι καμουφλαρισμένα όνειρα. Αλλοτε κρύβουν φόβους. Δεν έχουμε παρά να τα ενθαρρύνουμε σε τέτοιες πρωτοβουλίες δημιουργικής γραφής. Είναι μια πιο σύνθετη έκφραση της ίδιας διαδικασίας που τα ωθεί να ζωγραφίσουν μια εικόνα με μαρκαδόρους, ξυλοχρώματα ή δαχτυλομπογιές. Οι ιστορίες των μεγαλύτερων παιδιών, εκτός από αποτυπώματα ονείρων και φόβων, περιλαμβάνουν πιο ευδιάκριτα και την αντίληψή τους για τη ζωή, όπως αυτή έχει περάσει στο μικρόκοσμό τους.

Η τελευταία ιστορία του βιβλίου, η πρώτη από τις τρεις που επεξεργάστηκα, περιείχε τέτοια στοιχεία. Ας σημειωθεί ότι η συγκεκριμένη ιστορία έγινε μέσα στην τάξη, αλλά όχι κατά τη διάρκεια δικής μου επίσκεψης. Γράφτηκε με πρωτοβουλία της δασκάλας τους και την παρέλαβα αργότερα με το ηλεκτρονικό μου ταχυδρομείο. Ηταν μια ιστορία με οικολογικό περιεχόμενο, που εξέφραζε την ανησυχία των παιδιών για την επιβίωση του δάσους. Οταν, εντελώς τυχαία, πήρα στα χέρια μου κι άλλες δύο ιστορίες με περιεχόμενο που αναφερόταν στο δάσος (τις οποίες επίσης είχα «επιστρέψει», επεξεργασμένες, στους συγγραφείς τους), η ιδέα απόκτησε εντονότερο περίγραμμα και σαφέστερο περιεχόμενο. Αισθάνθηκα ότι είχα πλέον κάτι πιο προσανατολισμένο να πω και στα παιδιά, και στους γονείς, και στους δασκάλους. Γι' αυτό, το βιβλίο δεν περιλαμβάνει μόνο τις ιστορίες (των μαθητών και τις δικές μου), αλλά και την εξέλιξη της όλης διαδικασίας, η οποία πιστεύω ότι φωτίζει καλύτερα ορισμένες πλευρές που αφορούν στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των παιδιών κάτω από την επίδραση της αστικής ιδεολογίας.

-- Πώς αντιμετώπισαν τα παιδιά τη δική σας εκδοχή πάνω στα παραμύθια τους; Τι τούς κέντρισε το ενδιαφέρον;

-- Επειδή οι ιδέες πάνω στις οποίες στηρίχτηκαν οι ιστορίες του συγγραφέα δεν είναι πρωτότυπες, «επιστρέφοντάς» τις στα παιδιά, δεν παραλείπεται η επισήμανση ότι πρόκειται μόνο για «επιμέλεια», η οποία, ωστόσο, όπως εξηγείται στους «συγγραφείς», επιχειρείται από την οπτική γωνία όχι τη δική τους, αλλά του επιμελητή. Μια τέτοια επισήμανση είναι δυνατό να λειτουργήσει και ως απάντηση στη συχνή ερώτηση που γίνεται μέσα στις τάξεις σχετικά με την πηγή της «έμπνευσης» του συγγραφέα. Τα παιδιά πιστεύουν ότι η «έμπνευση» είναι κάτι μαγικό, ένα είδος επιφοίτησης που έρχεται μόνο σε ξεχωριστούς ανθρώπους. Μου είναι πάντα ιδιαίτερα ευχάριστο να απομυθοποιώ αυτήν την πλάνη! Η έμπνευση δεν είναι μια εκκεντρική κυρία που σ' επισκέπτεται όποτε της κάνει κέφι, αλλά μία μόνιμη συγκάτοικος, αν και απαιτούνται ορισμένες προϋποθέσεις για ν' αρχίσουν να εκδηλώνονται τα αποτελέσματα της παρουσίας της. Αρα, τα θέματα των βιβλίων είναι λίγο ή πολύ κοινά, είναι όμως διαφορετικός ο χειρισμός τους, γιατί ο κάθε συγγραφέας βλέπει την κοινωνία και την εξέλιξή της, τους ανθρώπους και τη δράση τους, τον κόσμο και το μέλλον του, φορώντας τα δικά του «γυαλιά», που δεν είναι άλλο από την αντανάκλαση της πραγματικότητας στη συνείδησή του.

Οπωσδήποτε, δεν υπάρχει πάντα η δυνατότητα να γίνει μια σοβαρή συζήτηση πάνω στις δύο εκδοχές της ίδιας ιστορίας, γιατί εξαρτάται από πολλές παραμέτρους. Μπαίνουν εμπόδια αντικειμενικά και υποκειμενικά, που δεν είναι εύκολο μερικές φορές να ξεπεραστούν. Το βέβαιο είναι ότι τα παιδιά ικανοποιούνται, όταν βλέπουν ότι ένας «μεγάλος» αποφασίζει να τα προσεγγίσει σε ισότιμη βάση, έχοντας διάθεση να μοιραστεί μαζί τους τις εμπειρίες του με σύμμαχο τη λογική και όχι τον αυταρχισμό και, κυρίως, χρησιμοποιώντας το πιο αυθεντικό δικό τους υλικό. Το στοίχημα για τον συγγραφέα σε αυτήν την περίπτωση είναι όχι μόνο να διατηρήσει τους υπάρχοντες χαρακτήρες, αλλά και να τους βαθύνει, ώστε να αντιληφθούν τα παιδιά πως τίποτε δεν είναι μονοσήμαντο. Αυτά τα «παιχνίδια» φαντασίας, με αφετηρία τη δική τους επινοητικότητα, συνήθως είναι ιδιαίτερα ελκυστικά για τους νεαρούς αναγνώστες που μπήκαν στη διαδικασία να παίξουν το ρόλο του συγγραφέα.

-- Λέτε σε κάποιο σημείο του βιβλίου πως η συζήτηση με ένα παιδί μοιραία οδηγείται σε ζητήματα οικονομίας, πολιτικής, κοινωνίας. Πόσο εύκολο είναι να μιλήσει ένας γονιός με ένα παιδί 6, 7, 8, 10 χρονών για τέτοια ζητήματα;

-- Τον Απρίλη του 2009, κι ενώ ο πιο πολύς κόσμος δεν ήξερε σχεδόν τίποτα για το θέμα, σε κάποιο σχολείο της Αττικής, ένας μαθητής της Πέμπτης Δημοτικού με ρώτησε εντελώς σοβαρά τι νόμιζα για την κρίση και τι μπορούσα να πω γι' αυτήν. Οταν ένα παιδί έχει τέτοιες απορίες, αν οι ερωτήσεις του δε γίνονται για λόγους εντυπωσιασμού, αυτό σημαίνει ότι αναζητά απαντήσεις για όσα του συμβαίνουν μέσα στην οικογένεια, στο σχολείο, στο κοινωνικό περιβάλλον. Κι επειδή εκείνο το σχολείο βρισκόταν σε μια από τις πιο λαϊκές περιοχές, με έντονα τα προβλήματα από τότε κιόλας, το συμπέρασμα που έβγαινε ήταν ότι μάλλον δεν επρόκειτο για μια ερώτηση «φιλολογική», αλλά ουσιαστική.

Γενικά, όσοι επισκεπτόμαστε σχολεία, είμαστε προετοιμασμένοι ν' απαντάμε σε «δύσκολες» ερωτήσεις και δεν ήθελα να υπεκφύγω, όμως εκείνη τη φορά τα βρήκα μπαστούνια. Παραδέχτηκα στον εαυτό μου ότι δεν είχα ακόμα τον τρόπο να εξηγήσω ικανοποιητικά σε παιδιά τι σημαίνει «κρίση», και μάλιστα οικονομική καπιταλιστική κρίση, όπως είναι ο ακριβής οικονομικός - πολιτικός όρος που χαρακτηρίζει την ουσία αυτής της «αρρώστιας» με την οποία γεννιέται το σύστημα του καπιταλισμού. Στη συγκεκριμένη ερώτηση οφείλεται και η γέννηση ενός βιβλίου, το οποίο -όταν ολοκληρώθηκε- με οδήγησε στο συμπέρασμα ότι ευκολότερο είναι τελικά να εξηγείς τέτοιες έννοιες σε παιδιά παρά σε μεγάλους!

Το παραπάνω παράδειγμα έχει, βέβαια, μία σχετικότητα... Το χρησιμοποίησα απλώς για να εκθέσω μία άποψη. Στην πραγματικότητα, η απάντηση σε παρόμοια ερωτήματα δεν είναι ούτε εύκολη ούτε δύσκολη. Εχει όμως ζόρι, που σημαίνει ότι πρέπει να ασχοληθούμε αρκετά, προσέχοντας να μην παρεκκλίνουμε από τους κώδικες του παιχνιδιού και του παραμυθιού, ώστε να εκθέσουμε την πραγματικότητα με τον πιο κατάλληλο τρόπο στις ερωτήσεις των παιδιών μας. Τα παιδιά θέλουν να ξέρουν οτιδήποτε έχει σχέση με τη ζωή τους και με τη ζωή της οικογένειάς τους. Αν καμιά φορά δεν ρωτούν, δεν είναι γιατί δεν ενδιαφέρονται, αλλά γιατί δεν πιστεύουν ότι θα πάρουν απαντήσεις!

- Επισκέπτεστε σχολεία και συζητάτε με παιδιά μικρών ηλικιών. Τι ζητήματα που τούς απασχολούν;

Ε.Κ.: Οι συνηθισμένες ερωτήσεις που γίνονται από τα παιδιά όλων των ηλικιών είναι αρχικά όσες έχουν να κάνουν με την ιδιότητα του συγγραφέα. Οι μαθητές -από τους πολύ μικρούς ως τους μεγαλύτερους- θέλουν να μάθουν τα πάντα για τη διαδικασία της συγγραφής και για τη σχέση του δημιουργού που έχουν απέναντί τους με αυτήν. Μερικές από τις ερωτήσεις, αναπόφευκτα, είναι πιο προσωπικές και τότε ο συγγραφέας πρέπει να απαντήσει σε ερωτήματα που ενδεχομένως δεν έχει ξεκαθαρίσει ούτε ο ίδιος στον εαυτό του. Μια ερώτηση, για παράδειγμα, που γίνεται κατά κόρον είναι: «γιατί γράφετε». Μη νομίζετε ότι είναι εύκολο για το συγγραφέα να απαντήσει από την αρχή της ενασχόλησής του με το γράψιμο σε ένα τέτοιο ερώτημα. Πολλές φορές η διαδικασία της βαθύτερης κατανόησης του αληθινού κινήτρου που τον ωθεί στην έκθεση του έργου του απέναντι στο κοινό είναι επίπονη και μακρόχρονη.

Τα παιδιά αναρωτιούνται συχνά αν τα χρήματα ή η φήμη είναι η κύρια αιτία της συγγραφικής διαδικασίας. Εχουν επίσης περιέργεια για την καθημερινότητα του ανθρώπου που τους αυτοπαρουσιάζεται σαν δημιουργός και δε διστάζουν να κάνουν ερωτήσεις του τύπου: «τι απεχθάνεστε περισσότερο στη ζωή σας»...! Μία τέτοια ερώτηση, όπως καταλαβαίνετε, μπορεί ν' ανοίξει την πόρτα σε μια πολύ πιο ουσιαστική συζήτηση, αν ο συγγραφέας επιλέξει να τοποθετηθεί όχι εξατομικευμένα (π.χ. απεχθάνομαι το ψέμα, την υποκρισία ή άλλα, ανάλογης κατεύθυνσης, ανθρώπινα κουσούρια) αλλά πολιτικά, όπως, για παράδειγμα, «την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο». Σε αυτή την περίπτωση, οι συζητήσεις που ακολουθούν είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες.

Σπάνια γίνονται κατά την επίσκεψη ενός «ξένου» (όπως είναι ο συγγραφέας) ερωτήσεις που θα μπορούσαν να αποκαλύψουν μία δύσκολη κατάσταση την οποία βιώνει κάποιο παιδί μέσα στο οικογενειακό ή στο κοινωνικό του περιβάλλον. Τα παιδιά αποφεύγουν συνήθως να «εκτεθούν» κι είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσεις από τις ερωτήσεις ποιοι μαθητές, για παράδειγμα, υποσιτίζονται ή έχουν κομμένα ρεύματα, αν κι είναι γνωστό εκ των προτέρων ότι υπάρχουν. Κάποια από τα παιδιά, αν ενδιαφέρονται ιδιαιτέρως για τα βιβλία, επιλέγουν μία κατ' ιδίαν «συνέντευξη» μετά το τέλος της επίσκεψης. Είναι τότε λιγότερο «προσεκτικά», που σημαίνει ότι μερικές από τις ερωτήσεις τους γίνονται πιο διάφανες ως προς την αφετηρία τους και μπορεί κανείς να μαντέψει πιθανές δυσκολίες από τη ζωή τους.