Ενα χωριό της Σάμου, στον παραλιακό από Καρλόβασι προς Βαθύ, ένα πλέγμα «φρέσκο» του μαγευτικού τοπίου. Αρχές του 20ού αιώνα, λίγο μετά την ένωση (1911) της τουρκοκρατούμενης Σάμου με την Ελλάδα. Μια ζωή, που δεν έχει αλλάξει για τον αγρότη, τον αμπελουργό, αφού, αντί για τον τουρκόδουλο ηγεμόνα, έχει τώρα στο κεφάλι του τον κρασέμπορο τοκογλύφο, δυνάστη της περιοχής, τον κυρ - Τέλη.

Θύμα του, και η φαμελιά του γερο - Πελοπίδα. Υστερα από έναν απελπισμένο αγώνα της φαμελιάς να λυτρωθεί από την αρπάγη του, προβάλλει σαν μοναδική ελπίδα ο ξενιτεμός του μόνου γιου, του δευτερότοκου Μίλτου (ο μεγάλος σκοτώθηκε σε συνοριακό επεισόδιο). Αμερική! Η «Γη της Επαγγελίας». Το ταξίδι στο άγνωστο είναι ο πυρήνας του μύθου. Αλλά όχι η περιγραφή του ξενιτεμού κι η έκβασή της, αν και από αυτήν θα κριθούν όλα, αν και ο Μίλτος έχει πάρει κατάκαρδα το ρόλο του σωτήρα και εκδικητή...

Από τη στιγμή αυτής της απόφασης, η πλοκή ξετυλίγεται με τη «φιλοσοφία» ενός τέτοιου ξενιτεμού. Γύρω από την οικογένεια, απλώνεται ένα πλέγμα από διλήμματα, φόβους, αμφιβολίες, μεταμέλειες, αναπτερώσεις του κουράγιου, της αισιοδοξίας και πάλι κρυφό δάκρυ και αγωνία. Πίσω από όλα αυτά, η παρουσία του τυράννου. Μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα. Αυτή η ρεαλιστική προσέγγιση δεν αφήνει τόπο σε καμιά ρηχή, επιπόλαιη «ερμηνεία» του τεράστιου κοινωνικού προβλήματος: Η μετανάστευση. Γενιές και γενιές.

Ολα τα πρόσωπα, ο Μίλτος, ο πατέρας, η μάνα, οι αδελφές, ο κυρ - Τέλης - χαρακτήρες θαυμαστά πλασμένοι - ξέρουν: Ο μισεμός είναι το αποφασιστικό χαρτί, μια «συναρπαστική» μονομαχία. Ο τύραννος τρίβει τα χέρια, που ξεφορτώνεται τον αντίπαλο, του πληρώνει και τα ναύλα - είναι θείος του! - μη κρύβοντας την κυνική απειλή πως θα βάλει στο χέρι όλα τα κτήματα της οικογένειας. Πατέρας και γιος, όμως, το βλέπουν: Είναι το τελευταίο χαρτί.

Εδώ ο συγγραφέας αφήνει τον αναγνώστη να μαντέψει την έκβαση. Οχι για να τον παιδέψει, αλλά για να κρατήσει το ενδιαφέρον του στην ουσία: Την αβεβαιότητα.

Δεν υπάρχει η έκβαση. Δεν υπάρχει η περιπέτεια - κοινή, λίγο πολύ, για τις αμέτρητες χιλιάδες μετανάστες εκείνων και των τωρινών καιρών. Υπάρχει μόνο, σαν κατακλείδα, η αναχώρηση πατέρα και γιου με το γαϊδούρι, για το βαπόρι. Κι η τελευταία νότα: Δε θα φτάσουν μαζί στο Βαθύ. Λίγο πριν, συναντούν ένα κάρο, πιάνουν φιλία με τον χωρικό. Ο γιος διώχνει τον πατέρα: Θα πάει με το κάρο, δέχτηκε πρόθυμα ο χωρικός. Ο πατέρας, το δικαιολογεί: «Τι να 'ρθω στο βαπόρι; Να σου κουνάω το μαντίλι;». Χωρίζουν εκεί. Ετσι, απροσδόκητα. Δυο μαχητές πριν από την ύστατη μάχη. Η έκβαση παραμένει ο «άγνωστος Χ».

Υ.Γ. Το βιβλίο του Σταμάτη Βαλσάμου παρουσιάστηκε και στην κυριακάτικη στήλη «ΒΙΒΛΙΟ» (1/10/2000), η οποία, σύμφωνα με πληροφορίες που μας δόθηκαν, ανέφερε ότι ο Στ. Βαλσάμος διατέλεσε αρθρογράφος της σαμιώτικης εφημερίδας «Νέα Ανατολή». Με γράμμα του, ο συγγραφέας - αγωνιστής της ΕΠΟΝ και του ΔΣ Σάμου και έπειτα Μακρονησιώτης - μας πληροφορεί ότι δημοσιογραφούσε στο «Σαμιακό Βήμα» και στη «Χαραυγή» και όχι στην «ανύπαρκτη «Νέα Ανατολή».