«Εγινε μια αντάρτικη νοσοκομειούπολη πολύ καλή, ίσως θα υπάρχει και τώρα, έστω και κατεστραμμένη, που θα μπορούν οι νεότεροι να την επισκέπτονται και να θαυμάζουν τι μπορεί να φτιάσει ο λαός όταν το καταλαβαίνει δικό του».

(Νώντας Σακελλαρίου, διευθυντής υγειονομικής υπηρεσίας του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ στη μεγάλη μάχη του Γράμμου το 1948).

Γράμμος, Ιούνης 2025. 75 χρόνια μετά... Δεκάδες σύντροφοι από την Αττική, τη Μακεδονία και την Ηπειρο, έφτασαν και πάλι στο Λιανοτόπι του Γράμμου, όπου στην είσοδο του μονοπατιού που οδηγεί στη Νοσοκομειούπολη του ΔΣΕ, πάνω στο ύψωμα Σκάλα, είναι γραμμένη στο ταμπλό υποδοχής η παραπάνω φράση του Ν. Σακελλαρίου.

Βούιξε ο λόγγος απ' όλο αυτό το μελίσσι που αυτήν τη φορά ήρθε εδώ πάνω και για έναν πρόσθετο λόγο: Τώρα πια έχει βρεθεί και το νεκροταφείο της Νοσοκομειούπολης.

Σκοπός αυτής της αποστολής να καθαριστεί ο τόπος, να αναδειχτεί σ' όλη του την έκταση, να βρεθούν και στο έδαφος όλα εκείνα τα δεδομένα για τα οποία μιλούν τα στοιχεία που υπάρχουν στο Αρχείο του ΚΚΕ: Ενας προς έναν οι τάφοι των 40 μαχητών του ΔΣΕ που άφησαν την τελευταία τους πνοή εδώ, όπου είχαν μεταφερθεί βαριά τραυματισμένοι στη διάρκεια της μεγάλης μάχης του Γράμμου, το καλοκαίρι του 1948.

Παράλληλα, συνεχίστηκαν και στα υπόλοιπα τμήματα της Νοσοκομειούπολης οι εργασίες συντήρησης των μονοπατιών και αποκάλυψης νέων θαλάμων (μία έκπληξη μας περίμενε εδώ, στον θάλαμο με το νούμερο 22, η απομάκρυνση ενός όγκου επιχωμάτωσης αποκάλυψε το ξεχωριστό αυτού του θαλάμου, στο εσωτερικό του διέθετε και κτιστό φούρνο, μοναδικό εύρημα έως τώρα).

Κάτω, βαθιά προς το ποτάμι, στερεώθηκε καλά το μονοπάτι που οδηγεί στον χώρο της ηλεκτρογεννήτριας, στον καταρράκτη, συντηρήθηκαν η κουπαστή και τα ξύλινα σκαλάκια έτσι που ο επισκέπτης να φτάνει έως κάτω με απόλυτη ασφάλεια.

Το δίκτυο μονοπατιών του νότιου τομέα του νοσοκομείου διευρύνθηκε ακόμα περισσότερο, ενώ στον κεντρικό τομέα ανακαλύφθηκε ένας ακόμα θάλαμος, ανεβάζοντας τον αριθμό τους στους 36!

Καινούργια ανακάλυψη είναι επίσης ένας πετρόκτιστος χώρος δίπλα στο ποτάμι εκεί όπου σύμφωνα με τις περιγραφές εκείνης της εποχής ήτανε τα μαγειρεία του νοσοκομείου σε μεγάλη απόσταση από τους θαλάμους.

Η μεγαλύτερη προσπάθεια, βέβαια, καταβλήθηκε στον χώρο του νεκροταφείου, βορειότερα από τον βόρειο τομέα του νοσοκομείου. Πέρα από έναν τεράστιο όγκο υπολειμμάτων ξυλείας που έπρεπε να απομακρυνθεί, υπήρχε κι ένας μεγάλος όγκος χωμάτων που δημιουργήθηκε από τη διάνοιξη ενός υλοτομικού δρόμου και είχε σκεπάσει μεγάλο μέρος του νεκροταφείου. Ολο αυτό το χώμα μετακινήθηκε με προσοχή ώστε να έρθει αλφαδιά με τον υπόλοιπο χώρο όπου ήταν εμφανή τα σημάδια των τάφων.

Ηδη η τοπογραφική μελέτη και οι ενδεικτικές τομές έχουν καταδείξει ότι οι τάφοι ήταν σε τέσσερις σειρές, με διαστάσεις 2 μέτρα μήκος επί 70 πόντους πλάτος ο καθένας, με απόσταση ανάμεσα στους τάφους επίσης 70 πόντους και απόσταση από σειρά σε σειρά περί το ένα μέτρο. Με αυτά τα δεδομένα, οριοθετήθηκε η περίμετρος της έκτασης και τοποθετήθηκαν προσωρινές σημάνσεις σε έναν προς έναν τους τάφους. Σειρά τώρα παίρνουν αρχιτέκτονες και μηχανικοί για να εφαρμοστεί στην πράξη η γλυπτική μελέτη για την κατασκευή ενός αντάξιου μνημείου.

Προς το τέλος των εργασιών, ο Δημήτρης Γόντικας, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, ενημέρωσε τους συντρόφους που πήραν μέρος σ' αυτήν την αποστολή για την ιστορία του νοσοκομείου, όπως και για τις έως τα τώρα εργασίες για την αποκάλυψη και ανάδειξη των κτισμάτων σημειώνοντας χαρακτηριστικά:

«Αν ήταν κάπου εδώ κοντά και μας έβλεπαν οι πρωταγωνιστές και δημιουργοί του νοσοκομείου του ΔΣΕ θα ήταν πολύ χαρούμενοι και περήφανοι για όλους εμάς που είμαστε σήμερα εδώ και όσους άλλους πέρασαν.

Γιατί ζωντανέψαμε ένα από τα πολλά επιτεύγματά τους.

Ζωντανέψαμε τη Νοσοκομειούπολη που έσωσε χιλιάδες μαχητές και μαχήτριες.

Η Νοσοκομειούπολη είναι σήμερα προορισμός χιλιάδων επισκεπτών που θαυμάζουν τι μπορεί να κάνει ο άνθρωπος όταν το θεωρεί δικό του, όπως πολύ εύστοχα είχε γράψει ο Σακελλαρίου, αρχίατρος του ΔΣΕ.

Μια ακόμα μαρτυρία ότι δεν τους ξεχνάμε».