Τα στάδια της πολεμικής προπαγάνδας είναι, τουλάχιστον, τον τελευταίο αιώνα τα ίδια και, δυστυχώς, αποδίδουν πάντα αποτελέσματα στη χειραγώγηση της κοινής γνώμης, όσο δεν αναδεικνύονται και δε γίνονται γνωστικό κτήμα της πλειοψηφίας. Αυτά είπε στο «Ρ», ανάμεσα σε πολλά άλλα, η Αν Μορέλι, καθηγήτρια Ιστορικής Κριτικής στα Σύγχρονα ΜΜΕ, στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο των Βρυξελλών, που βρέθηκε στην Αθήνα για να συμμετάσχει στην Ημερίδα που διοργάνωσαν η Ευρωκοινοβουλευτική Ομάδα του ΚΚΕ με την Ομάδα της Ενωτικής Αριστεράς, με θέμα «Κοινωνικά δικαιώματα και ελευθερίες».

- Ξεκινώντας αυτήν την κουβέντα, θα μπορούσατε, συνοπτικά, να μας παρουσιάσετε τα στάδια της πολεμικής προπαγάνδας, σήμερα; Υπάρχει διαφορά σε σύγκριση με την πολεμική προπαγάνδα προηγούμενων χρόνων;

- Στον Α` Παγκόσμιο Πόλεμο ορισμένοι παρατηρητές αντιλήφθηκαν κάποιους μηχανισμούς προπαγάνδας που χρησιμοποιούνται, σχεδόν πάντα, προκειμένου να χειραγωγηθεί η κοινή γνώμη για να αποδεχτεί έναν πόλεμο. Για να γίνει ένας πόλεμος, πρωταρχικός παράγοντας είναι η στήριξη της κοινής γνώμης, ιδιαίτερα σε κοινωνίες, όπως οι δικές μας, που αυτοπαρουσιάζονται ως «δημοκρατικές». Υπό την έννοια αυτή, υπάρχουν ορισμένες «κλασικές» αρχές της πολεμικής προπαγάνδας, που, όπως φαίνεται και σήμερα, συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται και να αποδίδουν καρπούς.

Πρώτη αρχή είναι να πείσουμε την κοινή γνώμη ότι δεν κηρύττουμε εμείς τον πόλεμο σε κανέναν, είναι οι άλλοι που τον προκαλούν. Εμείς είμαστε πάντα υπέρ της ειρήνης και απλώς αμυνόμαστε. Πάρτε για παράδειγμα τον τωρινό πόλεμο. Είναι ξεκάθαρο ότι οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου χρησιμοποιήθηκαν ως δικαιολογία για να κηρυχτεί πόλεμος, που, όπως είπε ο Αμερικανός Πρόεδρος αμέσως, ήταν μια πρόκληση ανάλογη με αυτήν των Ιαπώνων στο Περλ Χάρμπορ. Τότε, οι ΗΠΑ είχαν «απαντήσει» στην ιαπωνική πρόκληση, στην ξαφνική επίθεση, που, για να πούμε την αλήθεια, πολλοί μελετητές της σύγχρονης ιστορίας αμφισβητούν ότι, πραγματικά, επρόκειτο για επίθεση - έκπληξη.

Μην ξεχνάτε, άλλωστε, ότι στη συντριπτική πλειοψηφία των χωρών του κόσμου, δεν υπάρχει υπουργός Πολέμου, αλλά υπουργός Αμυνας. Δηλαδή, εμείς αμυνόμαστε μόνο, δεν επιτιθέμεθα. Φυσικά, είναι απλό να καταλάβει κανείς ότι αν πραγματικά ο καθένας μόνο αμυνόταν, δε θα γινόταν ποτέ πόλεμος, γιατί δε θα υπήρχε κανείς να κάνει επίθεση.

Μια δεύτερη αρχή της πολεμικής προπαγάνδας είναι η δαιμονοποίηση του αντιπάλου. Το βήμα αυτό είναι απαραίτητο, γιατί ένας λαός δεν μπορεί ξαφνικά να νιώσει βαθύ μίσος για έναν άλλο λαό. Αντίθετα, η πρώτη αντίδραση είναι να αντιληφθούμε ότι αυτός ο άλλος λαός μας μοιάζει. Κατά συνέπεια, πρέπει να προκληθεί τεχνητά το μίσος. Ετσι, στον Α` Παγκόσμιο, για τους Γάλλους, σύμβολο μίσους έγινε ο Γερμανός Κάιζερ, στους πολέμους κατά της αποικιοκρατίας, σύμβολο μίσους έγινε ο Νασέρ ή ο Λουμούμπα, και σήμερα ανάλογοι μηχανισμοί χρησιμοποιήθηκαν για τον Σαντάμ Χουσεΐν, τον Μιλόσεβιτς, τον Αραφάτ ή τον Οσάμα μπιν Λάντεν.

Η τακτική που ακολουθείται στη δαιμονοποίηση είναι πάντα η ίδια. Πρόκειται για έναν τρελό, για ένα τέρας, με τον οποίο, συχνά, είχαμε καλές σχέσεις πριν τον πόλεμο και πιθανότατα θα έχουμε καλές σχέσεις και μετά από αυτόν. Αλλά αυτήν τη συγκεκριμένη στιγμή πρέπει να τον δείξουμε σαν θεότρελο, και να πειστεί η κοινή γνώμη ότι, αν δεν υπάρχει, η ευτυχία θα επικρατήσει στην υφήλιο. Αυτό γίνεται τώρα με τον μπιν Λάντεν. Αρχικά, ο εντοπισμός και η σύλληψή του ήταν η δικαιολογία της έναρξης του πολέμου, όμως, τώρα μας λένε ότι ακόμη και αν τα πετύχουν, δε θα σταματήσει ο πόλεμος.

Ενα τρίτο βήμα είναι η πλήρης απόκρυψη των πραγματικών αιτίων του πολέμου, που, σχεδόν πάντα, είναι γεωστρατηγικά ή οικονομικά συμφέροντα. Γι' αυτά δεν πρέπει να γίνεται καθόλου λόγος. Πρέπει πάντα να μιλάμε για την προσπάθειά μας να καταστείλουμε τη βία και την τάση του εχθρού να επιβάλλεται με τις δολοφονίες και τα όπλα. Προσπαθούμε να προωθήσουμε τη δημοκρατία, να βοηθήσουμε έναν αδύναμο και ταλαιπωρημένο λαό. Αυτά είναι ευγενείς λόγοι για να κάνουμε έναν πόλεμο και βλέπουμε ότι έχουν χρησιμοποιηθεί σταθερά και επαναλαμβανόμενα σε όλο τον 20ό αιώνα και σήμερα.

Στον Α` Παγκόσμιο, Αγγλοι και Γάλλοι «βοήθησαν» τον κακόμοιρο βελγικό λαό, υποστηρίζοντας ότι θα προστατεύσουν τη δημοκρατία, τη στιγμή που συνεργάζονταν με τους Ρώσους, που, υπό τον τσάρο, κάθε άλλο παρά δημοκρατικό καθεστώς είχαν. Ο Χίτλερ χρησιμοποίησε το ίδιο επιχείρημα: «Αναγκάστηκε» να επιτεθεί στην Πολωνία, για να βοηθήσει την κακόμοιρη γερμανική μειονότητα που καταπιεζόταν, «υποχρεώθηκε» να προσαρτήσει την Τσεχοσλοβακία για τον ίδιο λόγο. Πρόσφατα, «βοηθήσαμε» το Κουβέιτ, «σώσαμε» το λαό του από την επιθετικότητα του Ιράκ, όπως και «τη δημοκρατία», ασχέτως αν είναι ένα από τα αυταρχικότερα εμιράτα της περιοχής. Ξαναρχίσαμε το ίδιο παραμύθι στον πόλεμο κατά της Γιουγκοσλαβίας. «Βοηθήσαμε» τους κακόμοιρους Κοσσοβάρους και πατάξαμε τη στρατιωτική βία των Σέρβων. Σήμερα, γίνεται το ίδιο. Πατάσσουμε την αυταρχικότητα των τρομοκρατών ή των Ταλιμπάν και επαναφέρουμε τη δημοκρατία.

Μια άλλη βασική αρχή της πολεμικής προπαγάνδας είναι ότι δεν αναφερόμαστε ποτέ στις δικές μας αγριότητες, αλλά, αντίθετα, διογκώνουμε τις αγριότητες του εχθρού. Ετσι, ο αντίπαλος είναι βάναυσος πέραν της ανθρώπινης λογικής και περιγράφουμε με λεπτομέρειες τις πράξεις αυτές, π.χ. τις εκτελέσεις των γυναικών στο Αφγανιστάν, τους ομαδικούς τάφους των Κοσσοβάρων, τα μωρά του Κουβέιτ που σφάχτηκαν στις κούνιες τους από τον ιρακινό στρατό ή τα μικρά παιδιά του Βελγίου που σφάχτηκαν από τους Γερμανούς, το 1914. Αντίθετα, οι δικοί μας στρατιώτες είναι ήρωες της ανθρωπότητας, επιδίδονται σε ανθρωπιστικές πράξεις. Να σας θυμίσω τις φωτογραφίες των «ανθρωπιστών» Γερμανών στρατιωτών, ή την προπαγάνδα για την κατάταξη Ευρωπαίων στο στρατό, όπου παρουσιάζεται μια εικόνα «στρατιωτών - μπέιμπι σίτερ», με τα μωρά στην αγκαλιά, να μοιράζουν ψωμί κλπ. Σήμερα, βρισκόμαστε στην καρδιά αυτής της φάσης προπαγάνδας.

Εξίσου βασικό είναι να πείσουμε ότι ο Θεός είναι με το μέρος μας. Αυτό ισχύει, σήμερα, και στις δύο φερόμενες αντίπαλες πλευρές. Επίσης, πολύ σημαντικό είναι να δείξουμε ότι εμείς έχουμε τις ελάχιστες δυνατές απώλειες, ενώ ο αντίπαλος έχει τεράστιες απώλειες. Και, φυσικά, ότι εμείς πολεμάμε σαν ιππότες, πολεμάμε σύμφωνα με τους κανόνες του πολέμου, αλλά ο αντίπαλος δε σέβεται τίποτα. Γι' αυτό σήμερα, αποδίδουμε στον εχθρό την απειλή της τρομοκρατίας, της βιοτρομοκρατίας, όλων αυτών, δηλαδή, που είναι εκτός των «κανόνων» του πολέμου.

Τέλος, μία ακόμη αρχή της πολεμικής προπαγάνδας είναι ότι όποιος τολμήσει να αμφισβητήσει την ορθότητα του πολέμου και τα κίνητρά του, μεταβάλλεται αυτομάτως σε πράκτορα του εχθρού, σε προδότη. Αυτό έγινε, π.χ., στον πόλεμο κατά της Γιουγκοσλαβίας, όταν η γαλλική εφημερίδα «L' Evenement» κυκλοφόρησε με πρωτοσέλιδο τίτλο οι «συνεργοί του Μιλόσεβιτς» και αναφερόταν σε όλους τους ανθρώπους που τάχθηκαν κατά του πολέμου. Σ' αυτήν τη λίστα περιλαμβάνονταν πολλές προσωπικότητες της Γαλλίας, όπως ο κοινωνιολόγος Πιερ Μπουρντιέ, ο συγγραφέας Μαξ Γκαλό και πολλοί άλλοι. Σήμερα, επαναλαμβάνεται το ίδιο. Οποιος αμφισβητεί, κατηγορείται αυτόματα ως προδότης.

- Στις Ηνωμένες Πολιτείες φαίνεται η προπαγάνδα αυτή, παρά τις όποιες διαφορετικές φωνές, να έχει αποφέρει καρπούς. Πιστεύετε ότι στην Ευρώπη έχει αποδειχθεί εξίσου αποτελεσματική;

- Σ' αυτόν τον πόλεμο, στην Ευρώπη, ο ενθουσιασμός είναι πολύ μικρότερος από ό,τι για τον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία. Μέχρι στιγμής, δεν είναι ο δικός μας πόλεμος, είναι ο πόλεμος των Αμερικανών. Υπήρχε σαφώς εντονότερη αποδοχή της κοινής γνώμης στον πόλεμο κατά της Γιουγκοσλαβίας. Βέβαια, μεγάλο μέρος αυτής της κοινής γνώμης αποδέχεται την άποψη ότι «κάτι πρέπει να γίνει με αυτούς τους επικίνδυνους ανθρώπους». Αυτό σημαίνει ότι η πολεμική προπαγάνδα δούλεψε ως ένα βαθμό και έπεισε ότι ο Μπιν Λάντεν και όποιος συνδέεται με αυτόν, ευθύνονται για τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου και ότι όντως κρύβονται κάπου στο Αφγανιστάν και πιθανώς έχουν και βάσεις αλλού. Συνεπώς, υπάρχουν αποτελέσματα της πολεμικής προπαγάνδας και στην Ευρώπη.

Βέβαια, στις ΗΠΑ τα αποτελέσματα είναι εκπληκτικά. Και μόνον το γεγονός ότι ένα μόνο μέλος του Κογκρέσου, η Μπάρμπαρα Λι, δεν ψήφισε υπέρ του πολέμου δείχνει πολλά. Και μην ξεχνάτε ότι πλέον σε μεγάλο μέρος της αμερικανικής συνείδησης, η Λι θεωρείται προδότρια και είναι υποχρεωμένη, από όσο γνωρίζω, να κυκλοφορεί μόνιμα με σωματοφύλακες, επειδή την απειλούν. Εκτός από την Λι, όσοι άνθρωποι τάχθηκαν κατά του πολέμου, ακόμη και αυτοί που δεν μπορεί κανείς να τους καταλογίσει πολιτικά κίνητρα, όπως οι Κουακέροι, ένα συγκεκριμένο θρησκευτικό δόγμα που τάσσεται κατά της βίας, αντιμετωπίζονται ως προδότες.

- Να υποθέσουμε ότι αυτή η πολεμική προπαγάνδα έχει και τις κοινωνικές της πλευρές: Δηλαδή, ότι χρησιμοποιείται για να πείσουν και για την αναγκαιότητα συρρίκνωσης των ατομικών ελευθεριών και των κοινωνικών δικαιωμάτων;

- Ολες τις αρχές της πολεμικής προπαγάνδας μπορείτε να τις χρησιμοποιήσετε ακριβώς όπως είναι, για να αντιληφθείτε πώς αντιμετωπίζουν οι κυβερνήσεις ένα κοινωνικό, εργατικό ή συνδικαλιστικό κίνημα. Πάρτε για παράδειγμα μια απεργία. Οι εργαζόμενοι ευθύνονται για την κρίση, γιατί ξαφνικά άρχισαν να απαιτούν μεγαλύτερους μισθούς και καλύτερες συνθήκες εργασίας. Δεν προκάλεσαν οι κυβερνήσεις την κρίση, αλλά οι εργαζόμενοι. Μετά, συνήθως, «δαιμονοποιείται» ο επικεφαλής των εργαζομένων ή του συνδικάτου.

Εχουμε τέτοιο παράδειγμα στο Βέλγιο, όπου ο πρόεδρος ενός συγκεκριμένου συνδικάτου που απεργούσε, παρουσιαζόταν επί ημέρες από εφημερίδες ως δημαγωγός, βίαιος χαρακτήρας, δύστροπος, απότομος κλπ. Αφού πετύχουμε να διαμορφωθεί μια αρνητικότατη εικόνα για όλους τους απεργούς, πλέον υπάρχουν τα περιθώρια να δικαιολογηθεί ακόμη και η χρήση βίας εναντίον τους. Είναι σαφές, λοιπόν, ότι τα βήματα είναι ακριβώς τα ίδια και στην περίπτωση μιας κοινωνικής σύγκρουσης.

Σήμερα, λοιπόν, κατασκευάζοντας τη φοβερή εικόνα των τρομοκρατών, αποκρύπτουμε πλήρως, τόσο τις πραγματικές αιτίες του πολέμου, όσο και αυτές για τις οποίες λαμβάνονται μέτρα καταστολής εντός των χωρών, που σαφώς ενισχύουν τους υπάρχοντες μηχανισμούς εξουσίας. Αλλά αυτό δεν το λέμε.

- Να υποθέσω, λοιπόν, ότι ακριβώς η ίδια τακτική ακολουθήθηκε και απέναντι στο κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης;

- Ακριβώς. Και νομίζω ότι ο μοναδικός πραγματικός λόγος που δεν πατάχτηκαν με απίστευτη βιαιότητα, εξαρχής, οι κινητοποιήσεις κατά της παγκοσμιοποίησης είναι για να μη δοθεί μια κακή εικόνα για το νεοφιλελευθερισμό, ιδιαίτερα πριν στηθεί καλά το παιχνίδι της προπαγάνδας, που το είδαμε όλοι στο απόγειό του, στη Γένοβα. Καλλιεργούνταν συστηματικά η αντίληψη ότι οι διαδηλωτές προκαλούν τη βία, και φυσικά οι αρχές δεν έχουν καμία πρόθεση, αλλά αναγκάζονται να χρησιμοποιήσουν βία, προκειμένου να υπερασπίσουν τον εαυτό τους, αλλά και όλους τους υπόλοιπους φιλήσυχους πολίτες! Ο μηχανισμός χειραγώγησης συνειδήσεων, ξέρετε, είναι σταθερός σε όλους τους θεματολογικούς τομείς εδώ και δεκαετίες, με εκπληκτικά αποτελέσματα.

- Μετά από όλα αυτά, πιστεύετε ότι υπάρχει κάποιος τρόπος, για να αντιληφθεί η κοινή γνώμη την ουσία πίσω από τα φαινόμενα;

- Ως εκπαιδευτικός, επιμένω ότι η γνώση των μηχανισμών της προπαγάνδας, μας καθιστά αμέσως πολύ πιο δυνατούς. Ιδιαίτερα σήμερα, είναι τόσο ξεκάθαρα τα βήματα που ακολουθούνται, που πιστεύω ειλικρινά ότι, αν κάποιος γνωρίζει τις αρχές της πολεμικής προπαγάνδας, παρακολουθώντας ειδήσεις, και μόνο, θα μπορούσε να ξεχωρίσει πανεύκολα την κάθε αρχή και να καταλάβει τι ακριβώς μεθοδεύεται.

Νομίζω ότι η μεγαλύτερη προτεραιότητα είναι η ευαισθητοποίηση του πληθυσμού στην αναγνώριση αυτών των μηχανισμών. Κάθε φορά που εξηγήθηκε στο ευρύ κοινό αυτός ο μηχανισμός, ο κόσμος κατάλαβε και παραδέχτηκε ότι χειραγωγήθηκε από την προπαγάνδα. Παράλληλα, δήλωνε ότι δε θα αφεθεί πλέον να χειραγωγηθεί στο μέλλον. Δυστυχώς, όμως, η ιστορία, τουλάχιστον της τελευταίας εκατονταετίας, έχει αποδείξει ότι η κοινή γνώμη χειραγωγείται με μεγάλη ευκολία, με τις ίδιες ακριβώς μεθόδους και τους ίδιους μηχανισμούς, και την επόμενη φορά.

Οι μηχανισμοί είναι ίδιοι, αλλά ο τρόπος χρήσης και παρουσίασής τους διαφέρει. Εκτός από ορισμένους πνευματικούς ανθρώπους που επιλέγουν να παίξουν αυτό το παιχνίδι, πλέον, ας μην ξεχνάτε ότι υπάρχουν οι μεγάλες διαφημιστικές εταιρίες, με ειδικούς στον τομέα της διαμόρφωσης συνείδησης. Μόνο, που, όταν πρόκειται για ένα τέτοιο θέμα, δεν προωθούν ένα καινούριο προϊόν, αλλά πείθουν για μια κατάσταση, με τον τρόπο που θα το έκαναν για ένα απορρυπαντικό. Ετσι, έγινε κοινός πόνος της ανθρωπότητας το δράμα των Αλβανών του Κοσσυφοπεδίου, μέσα από συγκεκριμένες διαφημιστικές φίρμες, όπως η Ρούντολφ Φιν.

- Βέβαια, σήμερα υπάρχει και η δύναμη της εικόνας, έτσι δεν είναι;

- Ηδη από τον Α` Παγκόσμιο Πόλεμο, έχουμε εικόνα: Φωτογραφίες και ταινίες. Οπωσδήποτε σήμερα υπάρχει τεχνολογική πρόοδος, αλλά η δύναμη της εικόνας έχει πολλάκις χρησιμοποιηθεί τον προηγούμενο αιώνα. Σήμερα, μπορεί να δίδεται περισσότερη προσοχή σε λεπτομέρειες, ή να υπάρχουν μεγαλύτερες δυνατότητες για τεχνικές «απάτες», όπως λέμε.

Στον πόλεμο κατά της Γιουγκοσλαβίας, ας πούμε, όταν έγινε αντιληπτό στη βρετανική, κυρίως, κυβέρνηση ότι η επικοινωνία του ΝΑΤΟ με την κοινή γνώμη δεν ήταν επιτυχής, δηλαδή δεν είχε καταφέρει να πείσει για τον «καλό και αναγκαίο σκοπό που εξυπηρετούσε αυτός ο πόλεμος», απέστειλε στο αρχηγείο του ΝΑΤΟ, τους καλύτερους ειδικούς της, που τους αποκαλούμε «spin doctors», που ως στόχο είχαν να «ντοπάρουν, να βελτιώσουν τα μέγιστα», την επικοινωνία του ΝΑΤΟ, από το επίπεδο των λόγων μέχρι το επίπεδο των χρωμάτων των κουστουμιών των εκπροσώπων του, των τοίχων στην αίθουσα συνεντεύξεων, ακόμη και των θέσεων της κάμερας. Και όπως διαπιστώσατε, δυστυχώς, τα κατάφεραν.

- Ως καθηγήτρια, ποια νομίζετε ότι πρέπει να είναι η στάση των λεγόμενων πνευματικών ανθρώπων σε στιγμές κρίσιμες για την ανθρωπότητα, όπως σήμερα;

- Αυτοί οι άνθρωποι οφείλουν, τουλάχιστον, να είναι σκληρότεροι στην κριτική τους απέναντι στις παρουσιαζόμενες ως «αντικειμενικές αλήθειες». Γιατί έχουν τη γνώση και τα μέσα να το κάνουν, πολύ περισσότερο, ίσως, από κάποιους άλλους. Δυστυχώς, αυτό που έχω διαπιστώσει, όλα τα τελευταία αυτά χρόνια, είναι ότι στην πλειοψηφία τους επιλέγουν να συμπαραταχτούν με την εκάστοτε εξουσία, με ανταλλάγματα φυσικά, για να προωθήσουν με μια επίφαση ανάλυσης και πνευματικότητας τους σκοπούς της.

Ο Μπερνάρ Ενρί Λεβί, ας πούμε, είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για τη Γαλλία. Είναι ένας αξιολογότατος φιλόσοφος, που, όμως, έχει επιλέξει να δαπανά το πνεύμα του για να δικαιολογεί τις πολεμικές επιλογές της γαλλικής εξουσίας, δημιουργώντας έντονες συγκινησιακές καταστάσεις στο κοινό, κάτι που κάνει εξαιρετικά καλά, γιατί είναι, όντως, ταλαντούχος. Είναι θλιβερό, όμως, γιατί τέτοιοι «διανοούμενοι» δεν αξίζουν το κύρος και τη θέση που η κοινωνία τους αποδίδει, γιατί ουδέποτε στάθηκαν στο πλευρό της, αλλά, αντίθετα, υπηρετούν πιστά την εκάστοτε εξουσία, σε βάρος του λαού.