Ελλειψη προδιαγραφών έργων και μελετών, έλλειψη ερευνητικών κέντρων δομικών υλικών μνημείων, έλλειψη εσωτερικών κανονισμών υπηρεσιών και εργοταξίων, έλλειψη προγραμματισμού, μηχανοργάνωσης, κατηγοριοποίησης, στατιστικών και αρχείων των έργων, ανύπαρκτη εκπαίδευση και επιμόρφωση του επιστημονικού και εργατοτεχνικού προσωπικού, έλλειψη συστηματικής δημοσίευσης των έργων, έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού όλων των κλάδων.

Με αυτά τα "προσόντα" η Διεύθυνση Αναστηλώσεως Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων καλείται να αντιμετωπίσει τις ανάγκες περισσοτέρων από 20.000 μνημείων.

Αν η παραπάνω κατάσταση αναλυθεί σε νούμερα, τότε φαίνεται ακόμα χειρότερη: 35μελές προσωπικό,που αναλύεται σε 12 αρχιτέκτονες (εκ των οποίων οι 4 προϊστάμενοι και οι 2 σε εκπαιδευτική άδεια), 3 πολιτικούς μηχανικούς, (εκ των οποίων 1 με απόσπαση από τον ΟΤΕ), 1 εργοδηγό, 7 σχεδιαστές, 5 διοικητικούς, 1 δακτυλογράφο (με απόσπαση από το ΤΑΠΑ), 1 κλητήρα, 3 αρχιτεχνίτες, 2 ειδικούς εργάτες (με δίπλωμα αρχιτέκτονα μηχανικού) και χωρίς καμία περιφερειακή διάρθρωση.

Στο αίτημα για αλλαγή διάρθρωσης της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, που αυτό θα σήμαινε αλλαγή στον τρόπο δουλιάς και των επιμέρους Διευθύνσεων, το ΥΠΠΟ απάντησε μόλις προεκλογικά. Ανήγγειλε τη σύσταση, μετεκλογικά, 52 Υπηρεσιών Πολιτιστικής Κληρονομιάς, που η κάθε μια θα πλαισιώνεται από τις 3 σχετικές Εφορείες και φυσικά από προσωπικό των Διευθύνσεων Αναστηλώσεων. Ποιος όμως μπορεί να βασιστεί σε εξαγγελία που έγινε μία μέρα πριν από την παραίτηση της κυβέρνησης λόγω εκλογών; Αλλωστε πρόκειται για αλλαγές που συμπεριλαμβάνονται στο νέο Οργανισμό του ΥΠΠΟ και που το λογικότερο θα ήταν να ανακοινωθούν μαζί με τον Οργανισμό - εάν και εφ' όσον συνταχθεί - και ύστερα από διάλογο. Αλλά το λογικότερο δεν είναι και το... "εκλογικότερο". Με αυτή τη διάρθρωση πρέπει να γίνουν μελέτες, έργα και να ολοκληρωθούν στην τετραετία 1996-99 τα έργα που χρηματοδοτούνται από το Β' Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης, ύψους 23 δισ. δραχμών. Τι απ' όλα αυτά μπορούν να γίνουν;

Σύμφωνα με το νόμο 216/1943,που συντάχθηκε από τον πρώτο διευθυντή της Υπηρεσίας, Αναστάσιο Ορλάνδο "η επισκευή ή η καθ' οιονδήποτε τρόπο μετασκευή αρχαίων, βυζαντινών, μεσαιωνικών ιστορικών μνημείων και οικοδομημάτων παλαιοτέρων του 1830, γίνεται μόνο διά της Υπηρεσίας Αναστηλώσεως προτάσει του Διευθυντού αυτής, μετά γνωμοδότηση του Αρχαιολογικού Συμβουλίου".

Οπως αναφέρεται σε σχετική έκθεση του ειδικού γραμματέα του Σωματείου Μηχανικών του ΥΠΠΟ, Νίκου Χαρκιολάκη,που παρουσιάστηκε σε σεμινάριο του ΕΜΠ "το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο ουσιαστικά αναθέτει την εκπόνηση όλων των μελετών συντήρησης, στερέωσης, αναστήλωσης, αποκατάστασης, διαμόρφωσης χώρων και προστασίας όλων των βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων της χώρας στην Υπηρεσία μας και ταυτόχρονα επιτρέπει την εκτέλεση σχετικών έργων και από τις Εφορείες Βυζαντινών Αρχαιοτήτων αλλά και από τρίτους. Αβίαστα προκύπτει ότι η υπάρχουσα νομοθεσία πέραν των αντιφάσεων που παρουσιάζει, είναι εξωπραγματική, παράλογη και εν πάση περιπτώσει αδύνατο να εφαρμοστεί. Τόσο για τις μελέτες όσο και για τα έργα".

Οι δυσκολίες είναι ακόμα πιο συγκεκριμένες. Πρώτη και κύρια η νομική αδυναμία της Διεύθυνσης να έχει αρχιτέκτονα στις κατά τόπους Εφορείες. Πρόβλημα που θα λυνόταν, όπως θα λυνόταν και η ανεπάρκεια στην προστασία εάν συστήνονταν Γενικές Εφορείες που θα έδιναν και τη δυνατότητα περιφερειακής διάρθρωσης. Είναι ενδεικτική "η αδυναμία των Εφορειών να αναθέσουν έργα με τη διαδικασία του νόμου περί Δημοσίων Εργων, επειδή δε διαθέτουν και δε συνιστούν καθ' εαυτές τεχνικές υπηρεσίες, με αποτέλεσμα το Τμήμα Εργων της Διεύθυνσης Αναστηλώσεως, με έδρα την Αθήνα, να αποτελεί τη μοναδική διευθύνουσα ή επιβλέπουσα υπηρεσία των τεχνικών έργων όλων των βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων του ΥΠΠΟ".Στην ίδια έκθεση αναφέρονται κι άλλες δυσκολίες στην εκτέλεση των έργων όπως το θέμα των υλικών των αναστηλώσεων: "Τα παραδοσιακά παρουσιάζονται δυσεύρετα μέχρις εξαφανίσεως, με αποτέλεσμα η προμήθεια να ανέρχεται σε απίθανες τιμές. Τα σύγχρονα υλικά παρουσιάζονται σε μεγάλες ποικιλίες και φθηνές τιμές αλλά με φυσικά, χημικά και μηχανικά χαρακτηριστικά και με συμπεριφορά στο χρόνο αδιερεύνητα μέχρι τώρα. Μεταξύ των σπάνιων παραδοσιακών υλικών περιλαμβάνονται τα πραγματικού βυζαντινού τύπου, τα χειροποίητα κεραμίδια, οι χειροποίητες κεραμικές πλίνθοι, η θηραϊκή γη, το κουρασάνι, ο πωρόλιθος κ.ά. Στα σύγχρονα υλικά συναντάμε τσιμέντα, ρητίνες και ρητινοκονίες, τα πολυμερή, βελτιωτικά, διογκωτικά, μεταλλικά βλήτρα κ.ά. με πάμπολλες ακατανόητες και ορισμένες φορές παραπλανητικές εμπορικές σημασίες και συχνά με ανεπαρκείς προδιαγραφές ποιότητας και χρήσεως".

Στον τομέα των μελετών είναι δεδομένο το ενδιαφέρον των μηχανικών για περαιτέρω εκπαίδευση. Πόσο μάλλον όταν η Διεύθυνση διαθέτει μόλις 10 αρχιτέκτονες και 2 πολιτικούς μηχανικούς,ενώ στερείται την ειδικότητα του χημικού μηχανικού,που είναι βασική για την έρευνα και τη συντήρηση των δομικών υλικών. Φυσικά δεν υπάρχει ούτε αντίστοιχο εργαστήριο, που θεωρείται απαραίτητο για την οποιαδήποτε έρευνα και πειραματική ή μη εφαρμογή στη συντήρηση των δομικών υλικών και περαιτέρω των βυζαντινών μνημείων.

Εκθεση που παρουσιάστηκε στο ίδιο σεμινάριο του ΕΜΠ σχετικά με τις μελετητικές δυνατότητες της Διεύθυνσης, λέει ότι στην εκπόνηση μελετών ο δρόμος είναι δύσβατος. Το αποδεικνύει αντιπαραθέτοντας το είδος των μνημείων,το πλήθος (υπολογίζονται πάνω από 20.000), την κατάσταση διατήρησής τους,το μέγεθος ορισμένων και την πολυπλοκότητα των προβλημάτων τους, με τους 12 μηχανικούς και όλα τα γνωστά προβλήματα μιας τυπικής δημόσιας υπηρεσίας, όπως γραφειοκρατία, κακές συνθήκες εργασίας, ανεπάρκεια διοικητικής και οικονομικής υποστήριξης, αντιαναπτυξιακό μισθολόγιο, κίνητρα αντιπαραγωγικότητας, ανυπαρξία υποδομής και προγράμματος, ανυπαρξία αναγκαίων ειδικοτήτων (χημικοί μηχανικοί, τοπογράφοι, γεωτεχνικοί κ.ά.).

Ολα τα παραπάνω σημαίνουν ότι στην πράξη (με στοιχεία του 1990) "οι 12 μηχανικοί εκπονούν 10 ως 15 μελέτες το χρόνο. Οι 13 Εφορείες Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, δηλαδή 60 περίπου μηχανικοί εκπονούν 20-30 μελέτες".Αλλά χωρίς να υπάρχει πάντα αξιοκρατική κατάταξη προτεραιοτήτων. Μελέτες εκπονούν επίσης μητροπόλεις, μονές, δήμοι, κοινότητες, σύλλογοι, ιδιώτες. "Πρέπει να επισημανθεί ότι η αναφερθείσα ανυπαρξία προδιαγραφών και κατοχύρωσης επαγγελματικών δικαιωμάτων και ειδικοτήτων των μηχανικών, σε συνδυασμό με τις ανεπάρκειες της αρχαιολογικής νομοθεσίας έχουν ως αποτέλεσμα οι υποβαλλόμενες μελέτες να παρουσιάζουν λάθη, ελλείψεις, αντινομίες". Ενα άλλο θέμα είναι η έλλειψη ειδικών προδιαγραφών και ειδικών αμοιβών για μελέτες που αναθέτει η Διεύθυνση σε ιδιώτες μηχανικούς με πτυχία μελετητών.

Δεδομένης, ωστόσο, αυτής της κατάστασης η Διεύθυνση καλείται στην περίοδο 1996-99 να αντιμετωπίσει την ευθύνη των προγραμμάτων που έχουν ενταχθεί στο Β' Πακέτο Ντελόρ. Σε περιφερειακό επίπεδο εγκρίθηκαν έργα 22 περίπου δισ. δρχ. και σε κεντρικό επίπεδο έργα 1,5 δισ. δρχ. Ανάμεσά τους υπάρχουν 250 εκατ. για τον Οσιο Λουκά, αλλά όχι και για τη Μονή Δαφνίου. Ενώ η Νέα Μονή Χίου είναι κρυμμένη πίσω από τον τίτλο "αξιοποίηση μνημείων του Β. Αιγαίου". Στην περιφέρεια Πελοποννήσου υπάρχει ο Μυστράς, αλλά όχι και τα κάστρα της Πελοποννήσου, που ήταν πρόταση της Διεύθυνσης, ούτε καν η Μονεμβασιά, η οποία πέφτει κομμάτι κομμάτι. Τα ποσά ανά περιφέρεια είναι: Στερεά Ελλάδα 850 εκατ., Δυτική Ελλάδα 1,24 δισ., Πελοπόννησος 1 δισ., Αττική 1,2 δισ., Βόρειο Αιγαίο 1,7 δισ., Νότιο Αιγαίο 1 δισ., Ιόνια Νησιά 217 εκατ, Ανατολική Μακεδονία - Θράκη 550 εκατ., Ηπειρος 1 δισ., Θεσσαλία 1,2 δισ., Κρήτη 2,5 δισ., Κεντρική Μακεδονία 2,5 δισ.

Για να ανταποκριθεί, όμως, στις ανάγκες συντήρησης και προστασίας, αλλά και στις προθεσμίες απορρόφησης των κονδυλίων, καίρια αιτήματα της Διεύθυνσης, τα οποία κατατέθηκαν με σχετικό έγγραφο στο ΥΠΠΟ, είναι η σύσταση, στελέχωση και λειτουργία περιφερειακών γραφείων Αναστήλωσης, πρόσληψη απαραίτητου προσωπικού (30 άτομα μόνο στην έδρα της Διεύθυνσης) καθώς και μετεγκατάσταση και τεχνολογικό εξοπλισμό της Διεύθυνσης.

Επίσης, σύμφωνα με την έκθεση του Ν. Χαρκιολάκη στο σεμινάριο του ΕΜΠ "αναγκαία κρίνεται η έναρξη μιας γενικής και ενιαίας καταγραφής των αναγκών των μνημείων σε πανελλήνια κλίμακα. Να ακολουθήσει η κατάταξη των μνημείων στις κατηγορίες: εθνικής σημασίας που θα μελετώνται με ευθύνη της Διεύθυνσης, περιφερειακής σημασίας που θα μελετώνται με ευθύνη των περιφερειακών τμημάτων και θα ελέγχονται από τη Διεύθυνση και τοπικής σημασίας που θα μελετώνται με ευθύνη των ιδιοκτητών τους (μητροπόλεων, μονών, δήμων, συλλόγων κ.ά.) και θα ελέγχονται από τα περιφερειακά τμήματα. Αναγκαίος κρίνεται και ένας νόμος πλαίσιο για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς,εμπλουτισμένος με νεότερα κείμενα (πχ Διεθνείς Συμβάσεις), που θα προβλέπει προδιαγραφές μελετών και ερευνών. Απαραίτητη είναι και η ίδρυση δύο εργαστηρίων (Αθήνα και Θεσσαλονίκη) για την έρευνα υλικών".

Και όλα αυτά σε ποιο πνεύμα; Στο πνεύμα της κατανόησης ότι τα μνημεία είναι βασικά έργα ανάπτυξης και υποδομής, της ανάγκης να ξεπεραστούν οι πυροσβεστικού χαρακτήρα αναστηλώσεις, χάριν του σεβασμού της αυθεντικότητας των μνημείων και της υποχρέωσης να πάψουν τα μνημεία να αποτελούν τουριστικό αντικείμενο ή αρχαιολογικό για τους ειδικούς και να γίνουν κομμάτι της ζωής μας.

Δ. Μ.