Η νέα εμφάνιση φαινομένων τυφλής βίας (κυρίως στη Ν. Σμύρνη) προκάλεσε σωρεία σχολιασμών, απόψεων και κρίσεων. Κυρίως, όμως, κατά τη γνώμη μας, υποκρισίας και στρουθοκαμηλισμού. Η εκδήλωσή τους - ανεξάρτητα από χρώμα και σύμβολο - ήταν (και παραμένει) θέμα χρόνου και συγκυριών. Γιατί αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του «παιχνιδιού» και τα ...φιτίλια τους (πραγματικά ή προσχηματικά) είναι πάντα ενεργά.

Η εξήγηση και αντιμετώπιση τέτοιων φαινομένων, παρά τη συνειδητή προσπάθεια αρκετών, δεν μπορεί να γίνεται αποσπασματικά, επιφανειακά, συγκυριακά και μακριά από τη σχέση αιτίας-αιτιατού. Απευθυνθήκαμε, λοιπόν, σ' έναν από τους πραγματικά ειδικούς, τον καθηγητή Εγκληματολογίας στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών Γιάννη Πανούση. Και του ζητήσαμε να μας «φωτίσει» κάποιες καθοριστικές πτυχές του θέματος.

-- Κύριε Πανούση, κάθε φορά που συμβαίνουν ανάλογα γεγονότα, γίνεται πολύς λόγος για τους «χούλιγκαν» και τα «έργα» τους. Σε τι τελικά αναφερόμαστε, γιατί υπάρχουν αντικρουόμενοι ισχυρισμοί και μια θολή εικόνα, που εστιάζει μόνο στο αποτέλεσμα.

-- Οι πράξεις βίας δεν μπορούν να ερμηνευτούν αποκλειστικά ως συλλογική υστερία ή ως εγκλήματα του όχλου, αλλά πρέπει να προσεγγιστούν και σύμφωνα με μια επώδυνη αναζήτηση προσωπικού στίγματος (μέσα από την αναγνώριση του «δικαιώματος» στη διαφορά), το οποίο κατακτάται με προηγούμενη απόρριψη όλων των - κοινωνικών, ηθικών, αθλητικών - κανόνων. Η συνένωση των ατομικών αδιεξόδων σε «μικρές κοινωνίες», με καταμερισμό ευθυνών, με εξωτερικά εμβλήματα, κλπ., δεν απροσωποποιεί, αντίθετα αυτό το αντι-σύστημα δίνει στον καθέναν την ευκαιρία να αποδείξει ότι είναι κι αυτός κάποιος. Η βία δεν είναι τελικά το αποτέλεσμα του πάθους να νικήσει η ομάδα, αλλά περισσότερο η επιθυμία των οπαδών να αποδείξουν στον εαυτό τους και στους άλλους - συμπεριλαμβανομένων και των τηλεθεατών - ότι ΥΠΑΡΧΟΥΝ.

Ο χούλιγκαν είναι «ένας παίκτης που δεν παίζει», αλλά που συνήθως χάνει, διότι έχει εξουσιοδοτήσει άλλους να παίζουν γι' αυτόν. Τον συμπαρασύρει το γενικό ανομικό κλίμα και με τη σειρά του και αυτός συμπαρασύρει ό,τι βρει μπροστά του. Δέχεται την ετικέτα και το στίγμα, διότι νομίζει πως έτσι «ανήκει κάπου», σε μια «οικογένεια», σε μια «θρησκεία». Βέβαια, σήμερα υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις. Δε γεννάει ο οπαδός τη βία. Η «βία» (τηλεοπτική, πολιτική, κοινωνική, οικονομική) καλεί τον οπαδό να παίξει σωστά το ρόλο του, ώστε να λειτουργήσει όπως έχει προγραμματίσει το σύστημα. Ο αγωνιστικός «ηρωισμός», η διοχέτευση της ανθρώπινης ενέργειας - και κυρίως του σώματος - σε επιθετικότητα, ο εθνικισμός και ο σοβινισμός, η ρωμαϊκή αρενοποίηση των αθλητικών θεαμάτων, o συμβολισμός της βίας και η βία των συμβόλων, το αθλητικό υπερεγώ ξεστρατίζουν τελικά το ποδόσφαιρο από τις αρχές της οργανωμένης προσπάθειας των νέων και το θέτουν στην υπηρεσία άλλοτε του κράτους και άλλοτε των μεγάλων οικονομικών συμφερόντων. Οσο για τον αγνό φίλαθλο, αυτός, αν πράγματι υπάρχει, βιώνει ένα πολυσήμαντο δίλημμα: `Η να μείνει σπίτι του και να βλέπει - πληρώνοντας - από συνδρομητική τηλεόραση τους αγώνες ή να «κατέβει στο γήπεδο» (με ό,τι αυτή η φράση σημαίνει).

-- Δηλαδή, εκδηλώσεις βίας αποτελούν αναγκαίο και αναπόσπαστο μέρος του συστήματος;

-- Ο αθλητισμός μετουσιώθηκε σε ισχυρό παράγοντα της οικονομίας και δημιούργησε το δικό του - κατ' αρχήν - «χώρο» και «σύστημα» (επιχειρηματίες, μάνατζερ, προπονητές, αθλητές, δημοσιογράφοι, θεατές, πολιτειακοί παράγοντες, κ.ο.κ.). Καθώς η πορεία και του ποδοσφαίρου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την πορεία της κοινωνικής οργάνωσης, το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της σημερινής κοινωνικοοικονομικής δραστηριότητας, δηλαδή ο ανταγωνισμός, βρίσκει στον χώρο όλες τις δυνατότητες εφαρμογής και εξάπλωσής του. Η μυθοποίηση (υποκατάστατο των πολέμων) και η εμπορευματοποίηση (κέρδη από τη σχετική εκμετάλλευση) έχουν οδηγήσει σε αλλοτρίωση τόσο την αθλητική ιδέα (νίκη, όχι απλώς συμμετοχή) όσο και τον κάθε αθλητή (ορθολογικοποίηση, κρατικοποίηση, τεχνικοποίηση, μηχανοποίηση και όχι φαντασία και αυτοσχεδιασμός).

Το ποδοσφαιρικό ματς ως μαζική εκδήλωση επιτρέπει την «οργάνωση ομάδων» και το ξεκαθάρισμα λογαριασμών κατά και μετά τον αγώνα. Η διεθνοποίηση και η εμπορευματοποίηση του ποδοσφαίρου διεύρυναν το σχίσμα ανάμεσα στην «ομάδα» και στο «κοινό» της. Η ομάδα έχει ξένες βεντέτες και πατρονάρεται από πλούσιους εφοπλιστές και το κοινό το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να «φωνάζει στις εξέδρες». Οι ομάδες έχουν πλέον «χρηματιστηριακή αξία», δε διοικούνται δημοκρατικά αλλά «προεδρικά», διακινούνται -μέσω αυτών - κεφάλαια άγνωστης προέλευσης, κλπ. Συνέπειες αυτής της αλλαγής είναι κατ' αρχήν δύο: `Η οι οπαδοί εκτοπίζονται από τα γήπεδα και αντικαθίστανται από τους μετόχους-συνδρομητές ή οι οπαδοί επιφορτίζονται με το ρόλο του «πολιορκητικού κριού» για τη διάνοιξη άλλων - άσχετων με τον αθλητισμό - αγορών. Πιστοί ή έμπιστοι, οι οπαδοί υποστηρίζουν πιο δυναμικά την ομάδα τους, εντασσόμενοι σε «θύρες», συλλόγους, σωματεία, κλπ., ή υποστηρίζουν τα συμφέροντα των προέδρων, μετόχων, μεγαλοπαραγόντων που θέλουν να αποσβέσουν τα επενδυθέντα κεφάλαια ή να πετύχουν άλλους οικονομικούς-πολιτικούς στόχους.

Ακόμα, στο όνομα της διάσωσης των αθλητικών συλλόγων η πολιτεία αφήνει να δημιουργηθούν «ιδιωτικοί στρατοί» (με στρατηγούς, λοχαγούς και στρατιώτες). Οιονεί στρατοκρατικό πλήθος οπαδών, πολεμιστών, οργανωμένων σε πανεθνικά παρακλάδια συνδέσμων και σε άλλα δίκτυα, δομημένων ομάδων κρούσης που δεν αρκούνται στις λεκτικές ή συμβολικές επιθετικές συμπεριφορές, αλλά συχνά προβαίνουν σε δολοφονικές ενέργειες. Αναρωτιέται κανείς μήπως λειτουργούν σήμερα υπογείως «clubs» με «fans» που στοχεύουν σε «διάφορες εκτροπές», καθώς είναι γενικά αποδεκτό ότι στο χώρο της διοίκησης του αθλητισμού έχουν διεισδύσει παράγοντες με σκοτεινό παρελθόν (πολιτικό ή ποινικό). Μήπως οι τάχατες εικονικές μάχες ή οι «βεντέτες» στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτα άλλο από «προπέτασμα καπνού» που κρύβει τους αληθινούς στόχους; Κι αν έτσι έχει το ζήτημα, ποιος είναι πραγματικά ο ρόλος που καλείται να παίξει ο βίαιος οπαδός;

Ο Γ. Πανούσης όμως επισημαίνει και μια ακόμα καθοριστική αλλά υποτιμημένη διάσταση, απόλυτα σχετική και με τα γεγονότα στη Ν. Σμύρνη.

-- Για τη βία των «επισήμων», των ηγετικών παραγόντων ή των αστυνομικών δυνάμεων πολύ λίγη συζήτηση γίνεται. Ο ηθικός πανικός και η ανησυχία της κοινής γνώμης περιορίζονται στις καταστροφές, ενώ οι διαντιδράσεις τόσο στις κερκίδες όσο και στον αγωνιστικό χώρο συμπεριλαμβάνουν αντίπαλη ομάδα, αστυνομία, παράγοντες, διαιτησία, πολιτεία. Και έτσι - σχεδόν ανεπαισθήτως - περάσαμε από το χούλιγκαν-κοινωνικό αμφισβητία ή γενικά εξεγερμένο άτομο, που διεκδικεί καλύτερη μοίρα, στο χούλιγκαν-στρατιώτη και μισθοφόρο αλλότριων συμφερόντων, που συμβάλλει στο να πετύχει καλύτερες τιμές στην (όποια) αγορά το (συχνά άγνωστο) αφεντικό του.

-- Αυτή η ποιοτική διαφορά επιβάλλει και ανάλογα μέτρα. Τώρα πια δεν πρέπει να κοιτάμε μόνο ή κυρίως προς τα κάτω αλλά δυναμικά και ιδίως προς τα πάνω. `Η σπάμε τους ομφάλιους λώρους αθλητισμού-πολιτικής-υποκόσμου ή αρνούμαστε τους κανόνες αυτής της διαπλοκής μη πηγαίνοντας στα γήπεδα. Και τα τελευταία γεγονότα ανέδειξαν τις τεράστιες ευθύνες των αρμοδίων. ΓΓΑ, ΕΕΑ, ΕΠΟ, ΕΠΑΕ αντί να ασχοληθούν με τις αιτίες και τις λύσεις, ενδιαφέρονται να αποσείσουν-μεταθέσουν τις ευθύνες. Στοχεύουν κυρίως να φτιάξουν, η κάθε μια για τον εαυτό της, μια καλή εικόνα και να πετάξουν το κομμάτι της «καυτής πατάτας» που τους αναλογεί. Ολα τ' άλλα μοιάζουν - και είναι - «προφάσεις εν αμαρτίαις».

-- Υποτίθεται, όμως, κύριε καθηγητά, πως ο αθλητισμός, άρα και το ποδόσφαιρο, διέπεται από άλλες αρχές και ιδέες και με αυτές εμφορούνται και οι πιστοί του.

-- Ο αθλητισμός μπορεί να διευκολύνει την κοινωνική και πολιτισμική ένταξη του ατόμου-πολίτη μέσα σ' ένα σύστημα αξιών, αρκεί να υπάρχει ο κοινός παρονομαστής των «τρεχουσών αξιών» μιας σύγχρονης οργανωμένης κοινωνίας με «τα πανανθρώπινα σύμβολα και μηνύματα» που διαρκώς -υποτίθεται ότι - θυμίζει και αναπαράγει το αθλητικό ιδεώδες. Είναι όμως κάτι τέτοιο εφικτό σήμερα; Μπορεί να συνυπάρξουν το καθημερινό, το αγοραίο και η επιβίωση με το αιώνιο, το αφιλοκερδές και την αναβίωση; Δυστυχώς όχι. Αλλος όμως αθλητισμός σε αυτή την κοινωνία δεν είναι δυνατός. Αποδοχή κανόνων, τάξη, λογική, επικοινωνία μέσω κινήσεων, τακτική, αριστοποίηση είναι «σημεία» εκτός εποχής.

Οι αλλοιώσεις του Ολυμπιακού πνεύματος γεννώνται και μεγαλώνουν μέσα στην κοινωνία. Σε μια κοινωνία διακρίσεων, συμφερόντων, σε μια κοινωνία ανομίας, όπου οι κανόνες του παιχνιδιού αλλάζουν συνεχώς και όπου ο αθλητισμός μετατρέπεται σε «ψευτοπόλεμο». Ο εκχυδαϊσμός της βίας και η ανωνυμία του οπαδού (που «χάνεται» μέσα στο πλήθος) διαμορφώνουν ένα κλίμα φόβου και κινδύνου, το οποίο αναπαράγουν και καλλιεργούν τα ΜΜΕ, ιδίως αν διασαλεύεται η δημόσια τάξη.