Οι κάτοικοι και οι επισκέπτες της Θεσσαλονίκης δεν πρέπει να χάσουν τη μοναδική ευκαιρία που έχουν να δουν στο Κρατικό Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (Αποθήκη Β1, στο λιμάνι) μια σπουδαία, εντελώς ξεχωριστή, φαινομενικά μόνο παράξενη, έκθεση, η οποία εγκαινιάστηκε στις 26 Μάη και θα λειτουργεί μέχρι τις 26 Αυγούστου. Η έκθεση διοργανώθηκε με τη συνεργασία του Μουσείου Εικόνων της Φρανκφούρτης, άλλων μουσείων της Γερμανίας και της Ισπανίας, ιδιωτών συλλεκτών, αλλά και μουσείων της Ρωσίας. Βεβαίως, η έκθεση περιλαμβάνει και έργα της Συλλογής «Ρώσικη Πρωτοπορία» (Συλλογή Κωστάκη, η οποία ανήκει στο ΚΜΣΤ Θεσσαλονίκης). Η έκθεση συνοδεύεται και με την ελληνική έκδοση του πλούσια εικονογραφημένου καταλόγου, που κυκλοφόρησε το Μουσείο Εικόνων Φρανκφούρτης. Τα προλογικά κείμενα του καταλόγου υπογράφουν οι Χανς - Μπένχαρντ Νόρντχοφ, Ρίχαρντ Ζαχάρουκ και ο διευθυντής του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης, καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης, Μιλτιάδης Παπανικολάου, ενώ τα κείμενα Γερμανοί και Ρώσοι ιστορικοί Τέχνης.

Η έκθεση τιτλοφορείται «Οταν ο Μαρκ Σαγκάλ έμαθε να πετάει (Από την εικόνα στην πρωτοπορία)». Ο τίτλος αυτός είναι δυνατός «κράχτης» και δηλώνει το τεράστιο καλλιτεχνικό μέγεθος αυτού του λαογέννητου, ριζοσπάστη, πρωτοπόρου δημιουργού του 20ού αιώνα. Ομως, φανερώνει τα «μυστικά» που κρύβει η έκθεση αυτή. Δηλαδή, τα άλλα σπουδαία εκθέματα, τα οποία πλαισιώνουν τα λιγοστά έργα του Σαγκάλ που περιλαμβάνει η έκθεση, και τα οποία αναδείχνουν τη θέση του Σαγκάλ στη Ρώσικη Πρωτοπορία, αλλά και το «ρίζωμα» της τέχνης του, όπως και όλων σχεδόν των καλλιτεχνών της Ρώσικης Πρωτοπορίας, στη μακραίωνη ρώσικη βυζαντινή και λαϊκή τέχνη.

Ας σημειώσουμε ότι μεταξύ των παρουσιαζόμενων έργων του Σαγκάλ, είναι το αριστουργηματικό «Ο κόκορας» (1929) (ο κόκορας ήταν ένα αγαπημένο θεματικό μοτίβο του Σαγκάλ) και αρκετές παραλλαγές - σχέδια του διάσημου, μεγάλου μεγέθους πίνακά του «Κομέντια ντελ άρτε», τον οποίο φιλοτέχνησε για την Οπερα της Φρανκφούρτης (1958). Εργο, του οποίου το «σπέρμα» εντοπίζεται στις τοιχογραφίες που φιλοτέχνησε ο Σαγκάλ, το 1919, στο φουαγιέ του Εβραϊκού Θεάτρου «Κάμερνι» της Μόσχας.

Πριν αναφερθούμε στα άλλα, εκπληκτικά «μυστικά» της έκθεσης αυτής, θα παραθέσουμε μερικά βιογραφικά στοιχεία του Σαγκάλ. Ο Μαρκ Σαγκάλ (1887-1985), παιδί πολυμελούς, φτωχής, μεροκαματιάρας εβραϊκής οικογένειας, γεννήθηκε στη μικρή κωμόπολη Βιτέμπσκ της Ρωσίας. Το 1906-1907 μαθήτεψε στο εργαστήρι του συντοπίτη του και ομόθρησκου ζωγράφου Γιεχούντα Πεν. Το 1908 απέτυχε στις εισαγωγικές, αλλά τελικά χάρη στην «Εταιρεία Προστασίας της Τέχνης» εισήχθη στην Αυτοκρατορική Σχολή Καλών Τεχνών. Λόγω της ανήσυχης φύσης του, εγκατέλειψε τη σχολή. Το 1909 δούλεψε πλάι στον ζωγράφο - σκηνογράφο Λεόν Μπαξτ. Το 1910, με χορηγία ενός αντιπροσώπου της Δούμας, πήγε για σπουδές στο Παρίσι. Το 1914 παρουσιάζεται ατομική έκθεσή του στο Βερολίνο, της οποίας ο θεματολογικά λαογέννητος και μορφολογικά πρωτοποριακός χαρακτήρας επηρέασε τους Γερμανούς εξπρεσιονιστές. Τη χρονιά αυτή επιστρέφει στην πατρίδα του και συνδέεται με τους επαναστάτες καλλιτέχνες της Ρώσικης Πρωτοπορίας. Το 1917, αμέσως μετά την επικράτηση της Οχτωβριανής Επανάστασης, ο επίτροπος του Λαού για την Παιδεία και τον Πολιτισμό, Λουνατσάρσκι, τον διορίζει «Κομισάριο Καλών Τεχνών» στο Βιτέμπσκ, όπου ο Σαγκάλ ιδρύει Ακαδημία Καλών Τεχνών, καλώντας μεγάλους δημιουργούς της Ρώσικης Πρωτοπορίας, όπως οι Λισίτσκι και Μαλέβιτς, για να διδάξουν. Μια σύγκρουσή του με τον Μαλέβιτς, ο οποίος υπερασπιζόταν την ανεικονική τέχνη και κατηγορούσε την παραστατική του Σαγκάλ, οδήγησε τον Σαγκάλ σε παραίτηση από την Ακαδημία. Το 1919, ο Σαγκάλ φιλοτεχνεί τις τοιχογραφίες του εβραϊκού θεάτρου «Κάμερνι» της Μόσχας, καθώς και σκηνικά και κοστούμια για παραστάσεις του. Το 1921 και το 1922 διδάσκει φοιτητές ορφανεμένους από τον πόλεμο. Τη χρονιά αυτή επιστρέφει στο Παρίσι, οπότε αρχίζει μια - ανάλογη του Πικάσο - διεθνής καταξίωσή του.

Ο μη ειδικός επισκέπτης της έκθεσης, αρχίζοντας την περιήγησή του με τα έργα που εκτίθενται στο ισόγειο - όπου επίκεντρο είναι τα έργα του Σαγκάλ - και μη γνωρίζοντας τι εκτίθεται στον όροφο του μουσείου, θαυμάζει τα σχέδια της «Κομέντια ντελ άρτε», τον «Κόκορα», τη «Γέννηση», την «Ιερή οικογένεια», την «Αυτοπροσωπογραφία με γυναίκα», το «Με τον εβραϊκό νόμο πάνω από την πόλη», το «Ονειρό μου», αλλά απορεί: Τι σχέση έχει ο πρωτοπόρος Σαγκάλ με τη ρώσικη παράδοση της βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης (αγιογραφική και κοσμική); Τι σχέση έχει και με το lubok, όπως λέγεται η πριμιτίβ ρώσικη λαϊκή ζωγραφική του 18ου και 19ου αιώνα, τέχνη συχνά πλανόδιων ζωγράφων, η οποία εμπνεόταν από ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα, θρύλους, παραμύθια και εικονογραφούσε λαϊκά αναγνώσματα και ποικίλα διακοσμητικά και χρηστικά αντικείμενα; Τι σχέση έχουν και με τις δύο αυτές μακρινές μορφές τέχνης και άλλοι μεγάλοι της Ρώσικης Πρωτοπορίας, όπως οι Μαλέβιτς, Καντίνσκι, Γκοντσαρόβα, Λαριόνοφ, Τάτλιν, Πόποβα, Γιαβλένσκι, Λισίτσκι, Ρότσενκο, Πετρόφ - Βόντκιν, Βιαλόφ, Εξτερ και άλλοι, των οποίων έργα περιλαμβάνονται στην έκθεση; Τι σχέση έχουν με αυτές τις τέχνες ο πολύπλευρος καλλιτεχνικά Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι ή ο Κ. Ρομ;

Η απορία του επισκέπτη λύνεται, με την προϋπόθεση να προσέξει τη θεματολογία και μορφολογία των έργων που εκτίθενται στο ισόγειο, αλλά κυρίως στον όροφο. Στον όροφο, τον περιμένουν οι περισσότερες εκπλήξεις. Εκεί, εκτός από πολλά έργα lybok του 18ου και 19ου αιώνα, εκτίθεται πολλά έργα των προαναφερόμενων καλλιτεχνών της Ρώσικης Πρωτοπορίας. Εργα, που αποδεικνύουν τις βαθιές ρίζες της Ρώσικης Πρωτοπορίας με τη ρώσικη βυζαντινή και μεταβυζαντινή παράδοση και τη λαϊκή τέχνη. Εκεί ο επισκέπτης θα ξαφνιαστεί με τις θεματολογικές και μορφολογικές «αφετηρίες», αν όχι και «συγγένειες» που έχουν τα παρουσιαζόμενα έργα των κορυφαίων της Ρώσικης Πρωτοπορίας με τη μεταβυζαντινή και λαϊκή (λουμπκική) ζωγραφική.

Πώς να μην ξαφνιαστεί και να μη γοητευτεί κανείς, αντικρίζοντας τις πολυάριθμες υπέροχες, έγχρωμες, σατιρικά αντιπολεμικές κάρτες, που ζωγράφισαν ο Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι και ο Καντίνσκι ενάντια στο γερμανοαυστριακό ιμπεριαλισμό, στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου; Κάρτες που διακινούνταν στο λαό, με στόχο τη διαφώτισή του και την ανάπτυξη του απελευθερωτικού αγώνα του. Πώς να μη θαυμάσει τα εμπνευσμένα από τη βυζαντινή αγιογραφία αντιπολεμικά έργα της Γκοντσαρόβα; Τη «συγγένεια» του προσχεδίου του Λισίτσκι για το «Μνημείο της Ρόζας Λούξεμπουργκ» με ένα βυζαντινότροπο έργο του 18ου αιώνα; Την προπαγανδιστική αφίσα «Εργάτες, ο ήλιος της Διεθνούς θα νικήσει σε λίγο το σκοτάδι» (1922), που θυμίζει και τον Αϊ - Γιώργη της βυζαντινής τέχνης και τη λαϊκή τέχνη; Πώς να μην εκπλαγεί με τα τυπωμένα πάνω σε χαρτιά περιτυλίγματος καραμελών, μικροσκοπικά σατιρικά έργα, τα οποία ζωγράφισε ο μέγας ποιητής της Οχτωβριανής Επανάστασης, Μαγιακόφσκι, αποκαλύπτοντας και καυτηριάζοντας τους εχθρούς της Επανάστασης; Και πώς να μη μείνει ενεός με το πορτρέτο του Λένιν, με τίτλο «Εσύ πέθανες, αλλά το όνομά σου θα ζει αιώνια», το οποίο πάνω σε ξύλο ζωγράφισε ο Κ. Ρομ, μετά το θάνατο του ηγέτη της Οχτωβριανής Επανάστασης, και το οποίο, ακόμη και με τη διακόσμηση του πλαισίου του, ακροθιγώς, παραπέμπει στη βυζαντινή και λαϊκή ζωγραφική;