Κυριακή του Πάσχα σήμερα και η ελληνική επαρχία «ανασταίνεται» κυριολεκτικά, αφού για λίγες μέρες τα χωριά γεμίζουν κόσμο, οι γειτονιές τους πλημμυρίζουν από παιδιά -- οι γονείς των οποίων αγαλλιάζουν και μελαγχολούν ταυτόχρονα από την ετήσια επιστροφή τους στη φύση και στην αλήθεια της απλότητας των ανθρώπινων σχέσεων -- και η τσίκνα από τους λάκκους με τα σουβλιστά αρνιά μετατρέπει τα οροπέδια... σε ενεργά ηφαίστεια!

Αν και η γιορτή έχει ταυτιστεί πλέον με τη χριστιανική παράδοση, αυτό που στην πραγματικότητα γιορτάζεται σήμερα, έστω και αν δεν το συνειδητοποιούμε, έρχεται από πολύ μακριά: Από τις αρχέγονες τελετουργίες που αποτυπώθηκαν στις μυθολογίες όλων των λαών και οι οποίες βασίζονται στην έννοια της «Ανάστασης», ως απόπειρας ερμηνείας των επαναλαμβανόμενων κύκλων της φύσης και της ζωής. Με τις σχετικές τελετουργίες ο άνθρωπος γιόρταζε την «αναγέννηση» της γης την άνοιξη μετά από την παγωνιά του χειμώνα, υμνούσε το φως του ήλιου, την πρασινάδα που φούντωνε, την ευφορία που του προκαλούσε αυτή η διαδικασία. Μην έχοντας τη δυνατότητα να ερμηνεύσει αυτήν την αλλαγή αλλιώς, παρά μόνο με μεταφυσικούς όρους, η κοινότητα επινοούσε θεότητες οι οποίες λειτουργούσαν σαν αιτία της αλλαγής και, ως εκ τούτου, μέσω των λατρευτικών τελετών για τους θεούς εκφραζόταν και η ανθρώπινη ανάγκη για καλυτέρευση της ζωής. Αυτή είναι και η βάση της ένταξης των παθών του Χριστού την περίοδο της άνοιξης, έστω και μέσω του εκκλησιαστικού φορμαλισμού, που πάντως συναντάται σε κάθε θρησκεία.

Σαφής αναφορά στην αρχέγονη αυτή λειτουργία αποτελεί η ελληνική λέξη Λαμπρή (με αρχαιοελληνικές ρίζες), η οποία εκφράζει πολύ περισσότερα από τη λέξη Πάσχα, η οποία προέρχεται από το εβραϊκό «Πεσάχ», δηλαδή διάβαση, θυμίζοντας το πέρασμα του «περιούσιου» λαού από τη σκλαβιά στην ελευθερία. Ο χριστιανισμός, ακολουθώντας την τυπική τακτική όλων των υπό ανάπτυξη θρησκειών σε κάθε ιστορική στιγμή, βασίστηκε στην «ειδωλολατρική» και εβραϊκή μυθολογία και προσέδωσε στη γιορτή το δικό του, μεσσιανικό νόημα, όπως προκύπτει από την «ανάσταση» του Χριστού, η οποία μεταδίδει το αίσθημα της «ελπίδας» για «σωτηρία». Ετσι, το Πάσχα μετεξελίχθηκε σε κορυφαία γιορτή του χριστιανισμού, αφού η «Ανάσταση» είναι η πεμπτουσία του.

Οπως συμβαίνει και με άλλες γιορτές, ο χριστιανισμός χρησιμοποίησε προχριστιανικά σύμβολα για δική του χρήση. Το πιο χαρακτηριστικό πρωτόγονο σύμβολο που επιβιώνει έως τις μέρες μας, με σχεδόν αναλλοίωτη τη σημασία του, είναι το αυγό. Πρόκειται για παγκόσμιο σύμβολο, μία πραγματικά επιτυχημένη συμβολοποίηση της διαλεκτικής της φύσης, το οποίο πέρασε στην αρχαιότητα αποκτώντας το κόκκινο χρώμα, ως σύμβολο «θανάτου» των θεών (όπως του Αδωνη και του Αττη), καθώς και στη χριστιανική εκδοχή του «θανάτου» του Χριστού. Η εβραϊκή μυθολογία θέλει το κόκκινο αυγό να συμβολίζει το αίμα του προβάτου. Σε κάθε περίπτωση και σε όλες τις μυθολογίες, το κόκκινο χρώμα ήταν παγανιστικό και ξορκιστικό. Εκτός από τη συμβολική του σημασία, το αυγό «έλυνε» και πιο πρακτικά ζητήματα, αφού, λόγω του ότι υπήρχε σε όλα σχεδόν τα σπίτια της ελληνικής επαρχίας και σε συνδυασμό με το ότι οι κότες είναι πιο παραγωγικές την άνοιξη, αποτελούσε το πιο εύχρηστο είδος για φίλεμα. Αναλόγως συμβολικά χρησιμοποιούνταν και το ψωμί, με τη μορφή της Λαμπροκουλούρας και του Λαμπρόψωμου, τα οποία, όταν μάλιστα ευλογούνται, είναι «μαγικά» και φέρνουν δύναμη στο σπίτι. Συμβολικά και με παγανιστικές καταβολές ήταν και τα διάφορα σχήματα που έφτιαχναν πάνω τους. Μία μάλλον «άψυχη» μετεξέλιξη της Λαμπροκουλούρας είναι το σημερινό τσουρέκι. Μάλιστα, χαρακτηριστικό παράδειγμα των αρχέγονων δεισιδαιμονιών που επιβίωσαν στα χριστιανικά έθιμα ήταν η κουλούρα της Μεγάλης Πέμπτης, η οποία φυλαγόταν στο εικονοστάσι μέχρι την Πρωτομαγιά, οπότε και την έτρωγαν, για να προστατεύονται τα μέλη της οικογένειας από τα μάγια. Επίσης τη Μεγάλη Πέμπτη κρεμάγανε στο παράθυρο ένα κόκκινο πανί, που συμβολίζει το αίμα του Χριστού. Οσο το πανί ήταν κρεμασμένο στο παράθυρο οι γυναίκες δεν έπλεναν ούτε άπλωναν ρούχα γιατί το θεωρούσαν κακό σημάδι.

Επίσης «άψυχη» αλλά και επικίνδυνη είναι η μετεξέλιξη της λαμπάδας, που από ένα απλό κερί στολισμένο με κορδέλες κατάντησε το «κερασάκι» για τα υποτιθέμενα «παιχνίδια» των πολυεθνικών παιχνιδοβιομηχανιών. Ετσι, αρκετό καιρό πριν τη Μεγάλη Βδομάδα, τα παιδιά και οι γονείς τους κυριολεκτικά «βομβαρδίζονται» με την πιο χυδαία εκδοχή της εμπορευματοποίησης, αυτή, που όχι μόνο ακυρώνει την ίδια την αφορμή της γιορτής, όχι μόνο το συγκεκριμένο αντικείμενο, δηλαδή τη λαμπάδα, αλλά βιάζει τη συνείδηση των παιδιών ταυτίζοντας ακόμη και μια συμβολική λεπτομέρεια μιας γιορτής με τον καταναλωτισμό. Για την ιστορία να πούμε ότι το πασχαλιάτικο κερί είναι αμιγώς ελληνικό έθιμο, όπως και το σουβλιστό αρνί. Αντίθετα, ο λαγός είναι γερμανικό πασχαλιάτικο σύμβολο, ενώ άλλοι λαοί τον ταυτίζουν με το καλό πνεύμα της βλάστησης (ανάλογος συμβολισμός υπάρχει και σε ελληνικά έθιμα του θερισμού) ή τον θεωρούν ζώο-«ταχυδρόμο». Πάντως, και ο λαγός έπεσε «θύμα» της «εξέλιξης» αφού το κουνέλι είναι πιο προσιτό για εμπορική χρήση...

Πάντως, τα έθιμα εξακολουθούν να επιβιώνουν σε πολλές περιοχές της Ελλάδας και ανεξάρτητα από την ιδεολογική σημασία που προσδίδει ο καθένας, το σίγουρο είναι πως αυτή η επιβίωση σημαίνει περισσότερο την ανάγκη «εξανθρωπισμού» των ανθρώπινων σχέσεων, δηλαδή την ανάδειξη του ανθρώπινου μέτρου στις σχέσεις, παρά την επιδίωξη της επιστροφής σε κοινωνικές σχέσεις που αντικειμενικά έχουν ξεπεραστεί. Ετσι, από τη Μεγάλη Πέμπτη αρχίζει η προετοιμασία για το Πάσχα με το βάψιμο των αυγών. Στα χωριά της Μακεδονίας τα αυγά βάφονται με κόκκινο ξύλο, την «μπακάμη». Παλιά το πρώτο αυγό το παράχωναν στα αμπέλια, άλλο αυγό τοποθετούνταν στο εικονοστάσι, ενώ τη βαφή που έμενε δεν την έχυναν αλλά την παράχωναν επίσης στο χώμα, σαφή αναφορά σε πρωτόγονες δοξασίες. Σε ορισμένα χωριά, όπως το Γουρουνάκι, στα Χάσια της Μακεδονίας, μετά τη λειτουργία και το «διάβασμα» των αυγών από τον παπά, ο κόσμος σπάει το αυγό του στο ξύλινο σήμαντρο της εκκλησίας. Σε κάποια χωριά της Μακεδονίας, όπως οι Ελευθερές, μέχρι πριν από λίγα χρόνια με την μπογιά που είχε χρησιμοποιηθεί για το βάψιμο τον αυγών σημάδευαν το κεφάλι και την πλάτη των μικρών αρνιών. Σε άλλα χωριά, μετά τη Λαμπρή και μετά τον εκκλησιασμό ρίχνουν τα αυγά κάτω από έναν βράχο. Στο χωριό Μαργαρίτα της Εδεσσας πιστεύουν ότι αν μια χρονιά δε ρίξουν κόκκινα αυγά στο βράχο η σοδειά τους θα καταστραφεί.

Στο Αμύνταιο, μετά την Ανάσταση, η οικογένεια δίνει τα αγιασμένα αυγά στη μητέρα, που με τη σειρά της τα βάζει κοντά στην εικόνα του Αγίου. Ενα από αυτά θα μείνει όλο το χρόνο κοντά στην εικόνα, ενώ όταν έχει καταιγίδα η μητέρα το βγάζει στο μπαλκόνι με την πυροστιά και προσεύχεται στο Θεό να απομακρύνει τον κεραυνό, το χαλάζι και τις πλημμύρες από το χωριό. Αυτό το έθιμο προέρχεται από την Ανατολική Θράκη. Τα υπόλοιπα αγιασμένα αυγά θάβονται μετά τη γιορτή της Ζωοδόχου Πηγής στα αμπέλια και στα χωράφια για να προστατεύονται σε όλη τη διάρκεια του χρόνου και να δίνουν καλή σοδειά. Επίσης, το αγιασμένο νερό που ήταν στον Εσταυρωμένο όλη τη νύχτα της Μεγάλης Πέμπτης σε ένα μπουκάλι με λίγα λουλούδια χρησιμοποιείται για να ραντίζονται οι άρρωστοι.

Αλλωστε, τα λουλούδια παίζουν επίσης συμβολικό ρόλο όχι μόνο στο χριστιανισμό αλλά και σε άλλες θρησκείες. Για παράδειγμα, η χριστιανική παράδοση θέλει το πλήθος την Κυριακή των Βαΐων να υποδέχεται τον Χριστό με κλαδιά από φοίνικες. Φυσικά, με την εξάπλωση του χριστιανισμού, το έθιμο προσαρμόστηκε... στη χλωρίδα της κάθε χώρας. Ετσι, στις σλαβικές χώρες κρατούσαν κλαδιά από ιτιές. Στην Ελλάδα κρατούσαν δάφνη, η οποία ήταν ήδη συμβολικό τελετουργικό φυτό και δοξαστικό σύμβολο του Απόλλωνα. Ετσι, η Κυριακή των Φοινίκων έγινε Κυριακή των Βαΐων.

Τα λουλούδια παίζουν καθοριστικό ρόλο και στο στολισμό του επιτάφιου, έθιμο που ανάγεται επίσης στην αρχαιότητα και στον νεκρικό στολισμό. Η δε περιφορά του ανθοστόλιστου επιτάφιου και η γενικότερη τελετουργική μυσταγωγία παραπέμπουν σε ανάλογες αρχαίες τελετές και οι εθιμικές συγγένειες με τις αρχαίες παραδόσεις είναι ακόμη πιο ευδιάκριτες σε πολλές περιοχές της Βόρειας Ελλάδας, όπου οι νοικοκυρές βγάζουν στις πόρτες τη Μεγάλη Παρασκευή φρεσκοφυτεμένα σιτηρά και όσπρια, έθιμο που έχει σαφή αναφορά στους περίφημους κήπους του Αδωνη.

Στο Ληξούρι της Κεφαλονιάς η Ανάσταση δε γινόταν και δε γίνεται μεσάνυχτα, αλλά το πρωί. Οπως αναφέρει ο Δ. Σ. Λουκάτος, στα Επτάνησα γενικά η Ανάσταση γίνεται το χάραμα της Κυριακής. «Γιατί αυτό; Ισως γιατί το απαίτησαν σ' άλλα χρόνια οι ξένοι καταχτητές, ίσως γιατί το πήραν μόνοι τους από τους Καθολικούς οι νησιώτες, ίσως γιατί έτσι το κανόνισαν κάπως συμφεροντολογικά οι παπάδες που κάνουν εκείνη την ημέρα τη "μάντσια" τους (δίσκο ενοριακής αμοιβής)». Πάντως, ο συγγραφέας σημειώνει ότι η Ανάσταση το χάραμα είναι πιο κοντά στη χριστιανική παράδοση, που θέλει το «γεγονός» να «συμβαίνει» το πρωί και όχι το βράδυ.

Η Λαμπρή γιορταζόταν παλιά και μέσω χορών και αγωνισμάτων. Και αν οι χοροί εξακολουθούν να υπάρχουν την Κυριακή του Πάσχα, ωστόσο έχουν χάσει μεγάλο μέρος της τελετουργικής σημασίας τους, αφού, από συλλογική εκδήλωση της κοινότητας εντάχθηκε στο στενότερο πλαίσιο του οικογενειακού γλεντιού, το πολύ και της γειτονιάς. Παλιότερα ωστόσο η κοινότητα χόρευε μπροστά στην εκκλησία και συνοδευόταν από τραγούδια προσαρμοσμένα στην ιερότητα της στιγμής. Τουλάχιστον τα περισσότερα, γιατί ο λαός έβρισκε τρόπους να εκφράζει τα πραγματικά του αισθήματα ξεγελώντας το, κατά τα άλλα, άγρυπνο βλέμμα της κοινωνικής συμβατικότητας και της εκκλησιαστικής ηθικής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το παρακάτω τετράστιχο ενός τέτοιου θρησκευτικού τραγουδιού: «Σήμερα είναι Λαμπρή / Χριστέ κι αληθινέ μου κι έλα να φιληθούμε / για την αγάπη του Χριστού / μα το Χριστό ανέστη, δε μας παρεξηγούνε». Τα βήματα ήταν αργά, οι χορευτές φορούσαν τοπικές ενδυμασίες και η δομή του χορού ήταν ιεραρχική με τον παπά συνήθως να συμμετέχει πρώτος.

Τα λαϊκά αγωνίσματα της Λαμπρής ήταν μια μικρογραφία... των Ολυμπιακών Αγώνων. Στενά δεμένοι με τη φύση και εμπνευσμένοι από αυτήν (γεγονός που τους προσέδιδε και την έννοια της παράδοσης, αφού η επαφή με τη φύση στη διάρκεια αιώνων έδινε και τους «κανόνες» του παιχνιδιού) οι αγώνες πραγματοποιούνταν στο ύπαιθρο από όλο το χωριό, που μαζευόταν και γλεντούσε κάτω από τα δέντρα. Παράλληλα, τα αγωνίσματα της Λαμπρής έδιναν την ευκαιρία στη νεολαία να γνωρίσει την οργανωμένη άσκηση και την αξία της άμιλλας.

Στα αγωνίσματα αυτά περιλαμβάνονταν η ιππασία, με τα άλογα να καβαλικεύονται χωρίς σέλα και σε ορισμένα μέρη το «τέρμα» είναι το καφενείο του χωριού, όπου ο νικητής έχει πλέον το δικαίωμα να μπει μαζί με το άλογό του. Το τρέξιμο, με έπαθλο ένα ολόκληρο αρνί. Μάλιστα, στην Αράχοβα έτρεχαν και οι γέροι. Το πήδημα με φόρα ή χωρίς (χωρίς φόρα το άλμα εις μήκος περιλαμβανόταν και στις πρώτες επίσημες αθλητικές αναμετρήσεις). Το άλμα εις ύψος, το πάλεμα, το ρίξιμο της πέτρας, η άρση βαρών, η διελκυστίνδα (με δυο ομάδες αντρών να πιάνουν από μια άκρη ενός σκοινιού και να προσπαθούν να τραβήξουν προς το μέρος τους την αντίπαλη ομάδα) και, τέλος, η κούνια ή αρχαία αιώρα (αφού και αυτό το έθιμο προέρχεται από εκείνες τις εποχές). Το τελευταίο αυτό αγώνισμα ήταν κυρίως γυναικείο (αφού οι γυναίκες είναι ελαφρύτερες) και κατά τη διάρκειά του τα αγόρια έβρισκαν την ευκαιρία να πλησιάσουν τις κοπέλες με αφορμή το άθλημα.