ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Μια άλλη συγγραφική ιδιότητα, καθόλου ήσσονος σημασίας σε σχέση με το κύριο πεζογραφικό του έργο, που εκτίναξε τη φήμη του Νίκου Καζαντζάκη (1883 - 1957) στις πέντε ηπείρους, είναι η ενασχόλησή του με τη δημοσιογραφία. Αναφερόμαστε σ' εκείνη τη δημοσιογραφία, η οποία στις μέρες μας παρουσιάζεται ελλειμματική, καθώς η εξειδίκευση ακυρώνει τη συμπεριληπτική ανάγνωση του κόσμου.

Ο Κρητικός συγγραφέας, ο οποίος εξαντλεί την εντοπιότητά του στα έργα της ωριμότητάς του, έχει εν τω μεταξύ καταθέσει τις εντυπώσεις από τα ταξίδια του, που δεν μένουν στην επιφάνεια της συναισθηματικής πρόσληψης, με κάμποσα υποστηρικτικά στοιχεία από την ιστορία της τέχνης. Κατεβαίνει στη λαϊκή βάση κάθε νέου γεωγραφικού πεδίου, μπαίνοντας στη θέση του πολίτη της επισκεπτόμενης χώρας, με γέφυρα κατανόησης την αλληλεγγύη.

Απόλυτα συνειδητοποιημένος κι αφού έχει ενστερνιστεί, ήδη από το 1923, την επικράτηση του σοσιαλισμού στη Σοβιετική Ενωση, αποβιβάζεται στην Αίγυπτο. Η αναχώρησή του από τον Πειραιά πραγματοποιείται στις 23 Γενάρη 1927, κι έχει ως συντροφιά του τον 32χρονο ζωγράφο Τάκη Καλμούχο (1895 - 1961) και πορτρετίστα του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη.

Εχει ενδυθεί τον ρόλο του ανταποκριτή - χωρίς όμως να έχει απεκδυθεί τον φλογερό συγγραφέα - της αθηναϊκής εφημερίδας «Ελεύθερος Λόγος», με σκοπό τη συγγραφή ταξιδιωτικών για την Αίγυπτο και το Σινά.

Οπως σημειώνει σε γράμμα του προς την δεύτερη σύζυγό του, Ελένη Σαμίου, μετά τον χωρισμό του από την Γαλάτεια Καζαντζάκη, αισθάνεται τη βαθύτερη ιδιοσυγκρασιακή συγγένειά του με την Ανατολή. «Με την Αφρική νιώθω βαθύτατη συγγένεια», της γράφει χαρακτηριστικά (22 Νοέμβρη 1926).

Παρότι η σπουδή του έχει συγκροτηθεί στα πανεπιστήμια της Δύσης, εντούτοις το δημιουργικό καύσιμό του αντλείται από τις δεξαμενές της τροπικής τονικότητας, του οριζόντιου, πρόσωπο με πρόσωπο, αντικρίσματος της ζωής. Τον ελκύουν το μη κατεργάσιμο, το πλαστουργό του άπλαστου, η προβιομηχανική αίσθηση του λαϊκού ανθρώπου. Αυτή του την επιλογή την επιβεβαιώνει το ακόλουθο απόσπασμα από την αλληλογραφία του προς την συμβία του (17 Ιούλη 1939):

«(...) Δεν είμαι καμωμένος για την Ευρώπη, πολλά φτωχή και λίγο το κούρσος. Την Ανατολή λαχταρίζω, ένα περίπατο στον Τίγρη και στον Ευφράτη, μια ανάβαση στο Θιβέτ, μια εκδρομή στη Κεντρώα Αφρική. Εκεί είναι τα πλούτη τα μεγάλα, εκεί είναι χιλιάδες στίχοι και περιμένουν, αρμαθιές σα μπανάνες. Πρέπει, πρέπει να πάω... (...)».

Αυτός, λοιπόν, ο «Αφρικανός» Νίκος Καζαντζάκης δημοσιεύει τις ανταποκρίσεις του από τη χώρα του Νείλου, κατά το διάστημα 3 - 15 Απρίλη 1927, στην εφημερίδα, με την οποία έχει συμφωνήσει να συνεργαστεί. Το τελευταίο άρθρο του αναφέρεται στον Κ. Π. Καβάφη, με τον πλήρη τίτλο «Η πνευματική κίνησις της Αιγύπτου. Ο Αλεξανδρινός ποιητής Καβάφης. Από τα τελευταία άνθη του πολιτισμού».

Δεν θ' αργήσει μία επιλογή από τα κείμενα αυτά να τα τυπώσει, συμπεριλαμβάνοντάς τα στον τόμο «Ταξιδεύοντας: Ισπανία, Ιταλία, Αίγυπτος, Σινά», «"ΣΕΡΑΠΕΙΟΝ". ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ - ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ», Αλεξάνδρεια, 1927.

Ενα εκτενές απόσπασμα από την προσωπογραφία του 64χρονου Καβάφη, καμωμένη από τον 44χρονο Καζαντζάκη:

«Η πιο εξαιρετική πνευματική φυσιογνωμία της Αιγύπτου είναι χωρίς άλλο ο ποιητής Καβάφης. Στο μεσόφωτο του αρχοντικού σπιτιού του, προσπαθούσα να διακρίνω τη μορφή του. Ανάμεσά μας είναι ένα μικρό τραπεζάκι, γιομάτο ποτήρια με χιώτικη μαστίχα και ουίσκι, και πίνουμε.

»Μιλούμε για πλήθος πρόσωπα κι ιδέες, γελούμε, σωπαίνουμε, και πάλι αρχίζει, με κάποια προσπάθεια, η κουβέντα. Εγώ προσπαθώ να κρύψω στο γέλιο τη συγκίνηση και τη χαρά μου. Να ένας άνθρωπος μπροστά μου, άρτιος, που τελεί τον άθλο της τέχνης με υπερηφάνεια και σιωπή, αρχηγός ερημίτης κι υποτάσσει την περιέργεια, τη φιλοδοξία και τη φιληδονία στον αυστηρό ρυθμό μιας επικούρειας ασκητικής.

»Επρεπε να είχε γεννηθεί στο 15ο αιώνα στη Φλωρεντία, καρδινάλιος, μυστικοσύμβουλος του Πάπα, έκτακτος απεσταλμένος στο παλάτι του Δόγη, στη Βενετία, και επί πολλά χρόνια πίνοντας, αγαπώντας, χαζεύοντας στα κανάλια, γράφοντας, σωπαίνοντας - να διαπραγματεύεται τις πιο σατανικές και σκανδαλώδεις υποθέσεις της Καθολικής Εκκλησίας.

»Ξεχωρίζω στα σκοτεινά, πάνου στο ντιβάνι, τη φυσιογνωμία του - πότε όλο έκφραση μεφιστοφελική κι ειρωνεία και τα ωραία μαύρα μάτια του ξάφνου αστράφτουν μόλις πέσει πάνω τους μια μικρή αχτίδα από το φως των κεριών, και κάποτε πάλι γέρνει, όλο φινέτσα, παρακμή και κούραση.

»Η φωνή του είναι γεμάτη ακκισμούς και χρώμα - και χαίρουμαι με τέτοια φωνή να διατυπώνεται η πονηρή, όλο κοκεταρία, βαμμένη, στολισμένη γραία αμαρτωλή ψυχή του. Ετσι που για πρώτη φορά τον βλέπω απόψε και τον ακούω, νιώθω πόσο σοφά μια τέτοια πολύπλοκη, βαρυφορτωμένη ψυχή της άγιας παρακμής κατόρθωσε να βρει τη φόρμα της - την τέλεια που της ταιριάζει - στην τέχνη και να σωθεί.

»Ο εξωτερικά πρόχειρος μα σοφά μελετημένος στίχος του Καβάφη, η θεληματικά αλλοπρόσαλλη γλώσσα του, η απλοϊκή ρίμα του, είναι το μόνο σώμα που θα μπορούσε πιστά να περικαλύψει και να φανερώσει την ψυχή του. Σώμα και ψυχή στα τραγούδια του είναι ένα. Σπάνια στην ιστορία της φιλολογίας μας μια τέτοια ενότητα υπήρξε τόσο οργανικά τέλεια. Ο Καβάφης είναι από τα τελευταία άνθη ενός πολιτισμού. Με διπλά, ξεθωριασμένα φύλλα, με μακρό ασθενικό κοτσάνι, δίχως σπόρο.

»Ο Καβάφης έχει όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά ενός εξαιρετικού ανθρώπου της παρακμής - σοφός, ειρωνικός, ηδονιστής, γόης, γιομάτος μνήμη. Ζει σαν αδιάφορος, σα θαρραλέος. Κοιτάζει ξαπλωμένος σε μια μαλακή πολυθρόνα από το παράθυρό του και περιμένει τους Βαρβάρους να προβάλουν. Κρατάει περγαμηνή με λεπτά, καλλιγραφημένα εγκώμια, είναι ντυμένος γιορτάσιμα, βαμμένος με προσοχή, και περιμένει. Μα οι βάρβαροι δεν έρχουνται, κι αναστενάζει κατά το βράδυ, ήσυχα, και χαμογελά ειρωνικά για την απλοϊκότητα της ψυχής του να ελπίζει.

»Κοιτάω απόψε και χαίρουμαι τη γενναία αυτή ψυχή που αποχαιρετά αργά, παθητικά, χωρίς δύναμη και χωρίς λιποψυχία, την Αλεξάνδρεια που χάνει».

ΥΓ: Η άνοδος του ποσοστού του ΚΚΕ σε 7,7% δεν ήταν συγκυριακή. Επεισε ένα ευρύ ακροατήριο εργαζομένων ότι θα είναι η μοναδική λαϊκή μαχητική αντιπολιτευτική φωνή. Εν τω μεταξύ, ας ανασκουμπωθούμε, γιατί ο Οκτώβρης δεν είναι μακριά. Με τη «Λαϊκή Συσπείρωση» για τις δημοτικές και περιφερειακές εκλογές!