«Αλλά και ο Ενγκελς είχε ένα φιλικό παρατσούκλι. Η οικογένεια του Μαρξ και οι στενότεροι φίλοι του τον έλεγαν ''Στρατηγό''. Και η λέξη προφερόταν πάντα αγγλικά: ''Τζένεραλ''. Τον τίτλο αυτό τον είχε αποκτήσει για τις επιστημονικές μελέτες του σχετικά με τον πόλεμο, στις οποίες επιδιδόταν με ιδιαίτερο ζήλο».

Αουγκουστ Μπέμπελ

Eυρυμαθής και πολύγλωσσος, άνθρωπος με μοναδική ζωντάνια και χιούμορ, ο Ενγκελς αφιέρωσε όλη του τη ζωή στην επαναστατική πάλη. Ο αναγνώστης θα γνωρίσει τη συναρπαστική πορεία του από το πατρικό σπίτι στη Ρηνανία στα εργοστάσια του Μάντσεστερ, τη θαρραλέα συμμετοχή του στις ένοπλες συγκρούσεις κατά την επανάσταση του 1848-'49 στη Γερμανία και βέβαια την κοινή πορεία ζωής, σπάνιας φιλίας και συνεργασίας με τον Καρλ Μαρξ στον αγώνα για τη θεμελίωση του επιστημονικού σοσιαλισμού.

Η πρώτη έκδοση αυτού του βιβλίου είχε γίνει από τη «Σύγχρονη Εποχή» το 1986, ενώ είχε προηγηθεί το 1985 μια αντίστοιχη έκδοση με αναμνήσεις για τον Καρλ Μαρξ. Το υλικό αντλήθηκε από την αντίστοιχη συλλογή Ο «Μαύρος» και ο «Στρατηγός», Αναμνήσεις για τον Μαρξ και τον Ενγκελς, που επιμελήθηκε το Ινστιτούτο Μαρξισμού - Λενινισμού του Ενιαίου Σοσιαλιστικού Κόμματος Γερμανίας (ΕΣΚΓ) στη ΓΛΔ. Το 2018, με αφορμή τη συμπλήρωση των 200 χρόνων από τη γέννηση του Κ. Μαρξ, η «Σύγχρονη Εποχή» προχώρησε σε επιμελημένη επανέκδοση του «Μαύρου», ενώ με την παρούσα συλλογή ολοκληρώνεται η νέα έκδοση του εν λόγω υλικού. Στη νέα επιμελημένη έκδοση του «Στρατηγού» περιλαμβάνονται βελτιώσεις και προσθήκες, ενώ επίσης έχει συμπεριληφθεί και το άρθρο «Φρίντριχ Ενγκελς», που γράφτηκε από τον Λένιν το 1895, μετά το θάνατο του Ενγκελς.

Ο Ενγκελς γεννήθηκε το 1820 σε μια εύπορη οικογένεια, στο Μπάρμεν της Ρηνανίας. Ο πατέρας του ήταν βιομήχανος στον κλάδο της υφαντουργίας. Το 1837, έναν χρόνο πριν ολοκληρώσει τη φοίτησή του στο Γυμνάσιο, ο νεαρός Φρίντριχ διέκοψε τις σπουδές του καθ' υπόδειξη του πατέρα του, ώστε να αφιερωθεί στην εμπορική δραστηριότητα.

Η οικογένειά του ήταν ιδιαίτερα συντηρητική και θρησκευόμενη. Από την αρχή, όπως και στα χρόνια που ακολούθησαν, η οικογένεια του Ενγκελς ήταν βαθιά δυσαρεστημένη για την πορεία που διάλεξε ο Φρίντριχ. Οπως γράφει στις αναμνήσεις της η Ελεονόρα Μαρξ: «Ποτέ δε γεννήθηκε σε μια τέτοια οικογένεια γιος που να ξεστράτισε τόσο πολύ», ενώ ο φίλος του και ποιητής Γκέοργκ Βέερτ, γράφοντας στους γονείς του με σκοπό να αιτιολογήσει τη δική του επιλογή να στρατευτεί στον αγώνα, αναφέρει: «Ο πολύ αγαπητός μου φίλος, Φρίντριχ Ενγκελς, από το Μπάρμεν αποτελεί τέτοιο λαμπρό παράδειγμα. Εγραψε ένα βιβλίο υπέρ των Αγγλων εργατών, όπου με όλο του το δίκιο μαστιγώνει τρομερά τους εργοστασιάρχες. Ο ίδιος ο πατέρας του έχει εργοστάσια στη Γερμανία και στην Αγγλία. Λοιπόν, βρίσκεται σε τρομερή διαφωνία με την οικογένειά του. Τον θεωρούν άθεο και αχρείο και ο πλούσιος πατέρας του δε δίνει πια στο γιο ούτε μια δεκάρα».

Μέσα από τα κείμενα της συλλογής μπορεί κανείς να παρακολουθήσει τα βήματα ανάπτυξης και ωρίμανσης της σκέψης του Ενγκελς. Ιδιαίτερα, τη συγγραφή των πρώτων σημαντικών του έργων, που αποτυπώνουν την προσπάθεια συστηματικής μελέτης, επεξεργασίας και θεμελίωσης της επιστημονικής αντίληψης, που στη συνέχεια αναπτύσσεται μέσα από τη συνεργασία με τον Μαρξ, του σοσιαλισμού.

Το 1842 ο Ενγκελς πήγε στο Μάντσεστερ, που αποτελούσε μεγάλο βιομηχανικό κέντρο της εποχής, για να εργαστεί στο εργοστάσιο που διέθετε ο πατέρας του μαζί με έναν από τους συνεταίρους του. Εκεί γνώρισε και μελέτησε τη σκληρή καθημερινότητα των εργατών, ασχολήθηκε με τη μελέτη των έργων του ουτοπικού σοσιαλιστή Ρ. Οουεν, ενώ επίσης συμμετείχε δραστήρια σε συνεδριάσεις και συγκεντρώσεις σοσιαλιστικών και εργατικών ενώσεων.

Εκείνη την περίοδο πραγματοποίησε δύο πολύ σημαντικές μελέτες. Πρόκειται για τα έργα του «Περίγραμμα μιας κριτικής της πολιτικής οικονομίας» και «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία».

Το «Περίγραμμα» ιδιαίτερα αποτελεί έργο που έχει ξεχωριστή θέση στη συνολική πορεία του μαρξισμού, καθώς - όπως αναδεικνύεται και μέσα από τα κείμενα της συλλογής - πυροδότησε την έναρξη της στενής φιλίας ανάμεσα στους Μαρξ και Ενγκελς, αλλά και επιπλέον άσκησε μεγάλη επίδραση στον Μαρξ, στρέφοντας το ενδιαφέρον του στην Πολιτική Οικονομία, την οποία έως τότε δεν είχε μελετήσει αναλυτικά.

Το έργο αυτό δημοσιεύτηκε τον Φλεβάρη του 1844 στα «Γερμανο-γαλλικά χρονικά», έντυπο που εξέδιδαν ο Μαρξ με τον Α. Ρούγκε. Τράβηξε ιδιαίτερα την προσοχή του Μαρξ και έγινε η αφορμή της μετέπειτα φιλίας και συνεργασίας τους.

Ο Λένιν, τονίζοντας τη σπουδαιότητα του συγκεκριμένου έργου, επισημαίνει: «Στο έργο αυτό εξέτασε από τη σκοπιά του σοσιαλισμού τα βασικά φαινόμενα του σύγχρονου οικονομικού καθεστώτος, σαν αναγκαία επακόλουθα της κυριαρχίας της ατομικής ιδιοκτησίας. Η επαφή του με τον Ενγκελς συντέλεσε αναμφισβήτητα στο ν' αποφασίσει ο Μαρξ ν' ασχοληθεί με την πολιτική οικονομία, με την επιστήμη στην οποία τα έργα του προκάλεσαν ολόκληρη επανάσταση».¹

Για την αξία των πρώτων αυτών έργων και οικονομικών μελετών του Ενγκελς, ο Φ. Μέρινγκ αναφέρει: «Ο ίδιος ο Ενγκελς εκτίμησε με πολύ μεγάλη μετριοπάθεια τα επιτεύγματά του (...) Παραμένει ωστόσο γεγονός ότι, σ' αυτή την περίοδο της νεότητάς τους και στον τομέα στον οποίο έπρεπε να δοθεί μέχρι τέλους, και πράγματι δόθηκε, η καθοριστική μάχη, ο Ενγκελς ήταν εκείνος που έδωσε και ο Μαρξ εκείνος που έλαβε».²

Μετά την ήττα της επανάστασης του 1848-'49 στη Γερμανία, ο Ενγκελς (που πολέμησε γενναία στις μάχες στην περιοχή της Βάδης και του Παλατινάτου) εγκαταστάθηκε και πάλι στο Μάντσεστερ, ενώ ο Μαρξ κατέφυγε στο Λονδίνο με την οικογένειά του.

Ο Ενγκελς βρισκόταν σταθερά στο πλάι του φίλου, στηρίζοντάς τον ολόπλευρα, με δεδομένο ότι ο Μαρξ είχε χάσει το μεγαλύτερο κομμάτι της περιουσίας του μέσα στη λαίλαπα της επανάστασης και είχε υποχρεωθεί σε αλλεπάλληλες απελάσεις.

«Τα είχαν όλα κοινά μεταξύ τους: Το πορτοφόλι και τις γνώσεις τους», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Πωλ Λαφάργκ.

Ο Ενγκελς είχε αντιληφθεί τη σπουδαιότητα που είχε για την υπόθεση του προλεταριάτου η ολοκλήρωση των οικονομικών μελετών του Μαρξ. Χωρίς την υλική, ηθική στήριξη, τη συμβολή με τις γνώσεις και επιμέρους μελέτες που έκαναν με καταμερισμό εργασίας, αλλά και χωρίς τις διαρκείς «οχλήσεις» του Ενγκελς προς τον Μαρξ να επισπεύσει την ολοκλήρωση του έργου του, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι ο Μαρξ θα μπορούσε να εργαστεί πάνω στις μελέτες του και ότι θα είχε καταφέρει να παραδώσει στο επαναστατικό προλεταριάτο ένα από τα σημαντικότερα όπλα του, το «Κεφάλαιο».

Μετά το θάνατο του Μαρξ ο Ενγκελς επωμίστηκε έναν τεράστιο όγκο εργασίας. Αφιερώθηκε με όλες του τις δυνάμεις σε αυτό που ο ίδιος θεωρούσε ως δεσμευτική υποχρέωση, στην ολοκλήρωση των χειρογράφων και της πνευματικής κληρονομιάς του φίλου του, ενώ παράλληλα κατόρθωσε να προχωρήσει δικές του μελέτες πάνω σε διάφορους τομείς (όπως τα έργα «Η Καταγωγή της οικογένειας», «Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ» κ.ά.), αλλά και δούλεψε εντατικά για την υποστήριξη του διεθνούς εργατικού και σοσιαλιστικού κινήματος που βρισκόταν σε ανάπτυξη.

«Μόνο τότε έγινε το κύριο πρόσωπο, αυτός που - κατά τη δική του έκφραση - έπαιζε ως τότε το δεύτερο βιολί. Απέδειξε ότι μπορούσε να είναι και το πρώτο βιολί», σημειώνει εύγλωττα ο Β. Λίμπκνεχτ στις αναμνήσεις του.

Οσο βρισκόταν ο Μαρξ στη ζωή, είχε δημοσιευτεί μόνο ο πρώτος τόμος του «Κεφαλαίου». Το υπόλοιπο υλικό βρισκόταν σε χειρόγραφα που ο Μαρξ δούλευε και ξαναδούλευε. Ο Ενγκελς έπρεπε μέσα από τα πολυάριθμα, συχνά πρόχειρα χειρόγραφα και αποσπάσματα να συνθέσει το τελικό κείμενο που δεν πρόλαβε ο Μαρξ να ολοκληρώσει.

Για τον Ενγκελς, η ολοκλήρωση του «Κεφαλαίου» ήταν ζήτημα ύψιστης σημασίας για το επαναστατικό κίνημα, αλλά και έμπρακτης τιμής προς τον καλό του φίλο και σύντροφο. Οπως ο ίδιος έγραφε δηλώνοντας αποφασισμένος να ολοκληρώσει την προσπάθειά του: «Πάντως, θα συνεχίσω να δουλεύω στο βιβλίο, που θα αποτελεί ένα μνημείο προς αυτόν, δημιουργημένο από τον ίδιο, μεγαλύτερο απ' οποιοδήποτε άλλο [μνημείο] θα μπορούσαν να στήσουν άλλοι άνθρωποι για τον "Μαύρο"».³

Στο μνημείο αυτό όμως, που έστησε για τον μεγαλοφυή του φίλο, όπως επισημαίνει ο Λένιν, ο Ενγκελς «άθελά του, χάραξε με ανεξίτηλα γράμματα και το δικό του όνομα».⁴

Ο Ενγκελς πέθανε στις 5 Αυγούστου 1895, αφήνοντας πίσω ένα τεράστιο κενό για το διεθνές επαναστατικό κίνημα, αλλά και μια ανεπανάληπτη θεωρητική και πολιτική κληρονομιά, από κοινού με τον Μαρξ.

Ο Πωλ Λαφάργκ, μιλώντας στην κηδεία, αποχαιρέτησε τον μεγάλο επαναστάτη με τα ακόλουθα διαχρονικά λόγια: «Αντίο, Φρίντριχ Ενγκελς! Οι εργάτες ποτέ δε θα ξεχάσουν την εντολή που μας έδωσες το 1847: "Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε!". Εσύ μας έδειξες το πεδίο της μάχης, εσύ μας έδωσες τα όπλα και το σύνθημα για τον αγώνα. Θα παλέψουμε και θα νικήσουμε!».

Σημειώσεις:

1. Β. Ι. Λένιν, «Φρίντριχ Ενγκελς», Απαντα, τ. 2, σ. 10.

2. Φραντς Μέρινγκ, «Καρλ Μαρξ. Η ιστορία της ζωής του», εκδ. Redmarks, Αθήνα, 2017, σ. 147

3. «Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς, Αλληλογραφία για το Κεφάλαιο», τομ. Β, «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2020, σ. 374

4. Β. Ι. Λένιν, «Φρίντριχ Ενγκελς», Απαντα, τ. 2, σ. 12