Η Ικαρία «απαντούσε» ανέκαθεν με τους δικούς της τρόπους - και όρους - στους «καιρούς»: Με αξίες που έχουν διατηρηθεί στην καθημερινότητα των ανθρώπων της. Οπως η συντροφικότητα, η αλληλεγγύη, η απουσία έπαρσης. Με την ανυπόταχτη πολιτική στάση της. Η οποία αποτελεί πολύτιμο «φάρο» για τους αιγαιοπελαγίτες, και όχι μόνο. Με το συνεχή αγώνα για ποιοτική αναβάθμιση της ζωής του συνόλου της κοινότητας σε όλους τους τομείς, σε εποχές που όλα τα «σφυριά» της κυρίαρχης προπαγάνδας «χτυπούν» υπέρ της «ιδιώτευσης», της απολίτικης στάσης, του συμβιβασμού.

Για παράδειγμα, φέτος το καλοκαίρι, εν μέσω της αναβαθμισμένης, συντονισμένης επίθεσης του κεφαλαίου, της κυβέρνησης και της ΕΕ εναντίον του λαού, η Ικαρία επιμένει να ανεβάζει τον πήχη ψηλά και στον πολιτιστικό τομέα. Στηριγμένη αποκλειστικά στο μεράκι των ανθρώπων της και σε δημοτικές αρχές που τιμούν τις αγωνιστικές παραδόσεις του νησιού και τη λαϊκή ψήφο.

Δεν αναφερόμαστε μόνο στην πέμπτη διοργάνωση του σημαντικού «Φεστιβάλ πολιτισμικών διαλόγων Ικαρος» που συνδιοργανώνουν οι τρεις δήμοι του νησιού, Αγίου Κηρύκου, Ευδήλου και Ραχών, χωρίς καμία ενίσχυση από το κράτος. Αφορμή για να ξαναμιλήσουμε για την Ικαρία είναι τα εγκαίνια, τον περασμένο Ιούλη (18/7) του Λαογραφικού - Ιστορικού Μουσείου στον Αγιο Κήρυκο.

Πρόκειται για μια κατάκτηση του λαού και της δημοτικής αρχής, παρά και ενάντια στην προκλητική απαξίωση του κράτους και των περιφερειακών δομών του (και) στην πολιτισμική δράση του νησιού. Μια απάντηση σε όσους θεωρούν, ακόμη και καλοπροαίρετα, πώς... «δε γίνεται τίποτα». Κι όμως, γίνονται πολλά και το Μουσείο είναι μόνο η αρχή, όπως προκύπτει από το ρεπορτάζ. Ας δούμε όμως πώς ξεκίνησε αυτή η συναρπαστική πολιτισμική περιπέτεια.

Το Μουσείο είναι αποτέλεσμα μιας «συνάντησης»: Του εκπαιδευτικού Θεμιστοκλή Κατσαρού - της «ψυχής» της συλλογής του Μουσείου, ο οποίος εδώ και δεκαετίες συλλέγει και καταλογογραφεί υλικά τεκμήρια της καθημερινότητας και της κοινωνικής και επαγγελματικής δραστηριότητας των Ικαριωτών, σε βάθος ακόμη και αιώνων - και της αγωνιστικής δημοτικής αρχής του Αγίου Κηρύκου που αγκάλιασε το μόχθο και το όραμα του εξαιρετικού συντοπίτη της, δημιουργώντας αυτό το πολιτισμικό στολίδι του νησιού.

Τα «σπάργανα» του Λαογραφικού - Ιστορικού Μουσείου δημιουργήθηκαν το 1966 στο Λύκειο του Αγίου Κηρύκου, με τη φροντίδα και επιμέλεια του Θεμ. Κατσαρού, που δίδασκε εκεί, και τη βοήθεια των μαθητών του. Περιλάμβανε τότε 50 αντικείμενα, εκ των οποίων έξι είχαν συλλεγεί στο Γυμνάσιο από τον καθηγητή Γ. Κατσή. Το 1975 υπήρχαν στη συλλογή ήδη 168 αντικείμενα.

Ωστόσο, η συλλογή είχε αρχίσει νωρίτερα. «Αρχισα να μαζεύω τα αντικείμενα αυτά όταν ήμουν μαθητής του οκτατάξιου Γυμνασίου του Αγίου Κηρύκου», μας λέει ο Θεμ. Κατσαρός. Πιο συστηματική έγινε η συλλογή όταν σπούδασε αρχαιολογία - ιστορία. «Φτιάξαμε ένα μουσείο στο Γυμνάσιο και με αρχαιολογικά αντικείμενα, που αργότερα τα πήρε η Αρχαιολογική Υπηρεσία». Η αρχαιολογική συλλογή υπήρχε ήδη, αλλά οι πυρκαγιές που ξέσπασαν στην Ικαρία τη 10ετία του '60 αποκάλυψαν αρχαίες ταφές και άλλα ευρήματα, τα οποία ερεύνησε ο Θεμ. Κατσαρός με την ιδιότητα του άμισθου επιθεωρητή αρχαιοτήτων, συμπληρώνοντας έτσι τη συλλογή. Παρεμπιπτόντως, η αρχαιολογική συλλογή στεγάζεται σήμερα στο Λαογραφικό - Ιστορικό Μουσείο και περιμένει τη μόνιμη στέγη της στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Αγίου Κηρύκου.

Ας επιστρέψουμε όμως στη λαογραφική συλλογή. «Τα παιδιά αγνοούσαν πολλά πράγματα, χρήσεις και ονομασίες αντικειμένων της καθημερινότητας, γιατί άρχισε μια ισοπέδωση μετά το '60 που χειροτέρευσε με την εμφάνιση της τηλεόρασης», συνεχίζει ο Θ. Κατσαρός. Τα αντικείμενα άρχισαν να συλλέγονται από φίλους και συγγενείς αρχικά και αργότερα από όλο το νησί. Στα χέρια του έφτασαν ακόμη και παλαιά, ξύλινα τέμπλα εκκλησιών που κινδύνευαν να καταστραφούν. Αρχισε να μαζεύεται ένας πραγματικά λαογραφικός, ιστορικός θησαυρός: Ξύλινα, πήλινα, πέτρινα αντικείμενα, άλλα κατασκευασμένα στην Ικαρία, άλλα σε διάφορα νησιά - όπως κεραμικά από την Πάτμο και τη Σίφνο - αντικείμενα που έφερναν οι ναυτικοί από τα μακρινά τους ταξίδια, όπως οι παλαιοσλαβικές εικόνες από την Οδησσό. «Εχουμε κομμάτια σπάνια και μοναδικά. Ιδίως στην κεραμική, διατηρούνται αρχαίες μορφές που συνέχεια επαναλαμβάνονται, ενώ έχουμε και τα αρχαία ονόματα των αντικειμένων που πέρασαν ελάχιστα παραλλαγμένα και στα νεότερα χρόνια». Αυτή τη γλωσσική συνέχεια ο Θεμ. Κατσαρός την αποδίδει στη μακραίωνη απομόνωση του νησιού, λόγω των κατακτήσεων και της αλίμενης μορφολογίας του.

Η συλλογή φυλασσόταν σε ένα μικρό δωμάτιο γραφείου στο Γυμνάσιο. Αργότερα που χρειάστηκε ο χώρος, τα αντικείμενα μεταφέρθηκαν στο υπόγειο του σχολείου και αργότερα όπου μπορούσε να φυλαχτεί, ενώ παράλληλα μεγάλωνε. Ο Θεμ. Κατσαρός όμως δεν περιορίστηκε μόνο στη συλλογή των αντικειμένων, αλλά προχώρησε στην επιστημονική τους τεκμηρίωση. Ολα τα αντικείμενα είναι καταλογογραφημένα, αρχειοθετημένα, με την ονομασία τους, την προέλευσή τους, τη χρήση τους, ακόμη και το όνομα του δωρητή τους. Ετσι, ο ερευνητής του μέλλοντος θα έχει την ευκαιρία ακόμη και για κοινωνιολογική προσέγγιση του νησιού μέσα από τη συλλογή.

Το 1991, η συλλογή παραδόθηκε από τον ίδιο στο Δήμο Αγ. Κηρύκου. Το 1998 συστάθηκε ως ΝΠΔΔ το Λαογραφικό - Ιστορικό Μουσείο, αλλά μόνο από το 2002 και επί αγωνιστικής δημοτικής αρχής που συνεχίζει μέχρι σήμερα, με επικεφαλής τον δήμαρχο, Σπύρο Τέσκο, το όνειρο έγινε πραγματικότητα. «Χαίρομαι γιατί ο Σπύρος το πίστεψε και το 'φτιαξε», λέει ο Θεμ. Κατσαρός. «Τον είχα και μαθητή. Η συλλογή έπιασε τόπο. Διασώσαμε ένα μέρος της πολιτιστικής μας παράδοσης».

Ο δήμος ανακαίνισε το κτίριο του Πνευματικού Κέντρου και διαμόρφωσε τις αίθουσες ώστε να εκτεθούν οι συλλογές. Η μουσειογραφική μελέτη είναι του Θεμ. Κατσαρού και τα εκθέματα αναπτύσσονται θεματικά, με αντικείμενα από το 17ο αιώνα έως το 1945. Οι προθήκες είναι δωρεά του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών που βρήκαν νέα... «ζωή» αφού θα πετάγονταν μετά την ανακαίνιση του μουσείου για τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Οι πινακίδες στοιχειοθετήθηκαν από την Σοφία Τσαντέ - Μελεσανάκη. Παράλληλα γινόταν και η συντήρηση όσων αντικειμένων την χρειάζονταν, με τη συνεργασία επιστημόνων, όπως, π.χ., από το Βυζαντινό Μουσείο.

Ο δήμαρχος Αγίου Κηρύκου, Σπύρος Τέσκος, σημείωσε στον «Ρ»: «Το Λαογραφικό - Ιστορικό Μουσείο Αγίου Κηρύκου Ικαρίας στεγάζει πλέον τους καρπούς ενός πολύχρονου συλλεκτικού έργου που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Η συμβολή σε αυτή την προσπάθεια του συμπατριώτη μας ιστορικού - αρχαιολόγου Θεμιστοκλή Κατσαρού ήταν καταλυτική. Ολα τα αντικείμενα, δημιουργήματα της ικαριώτικης λαϊκής παράδοσης, εκτός από τα θέματα που αναπαριστούν, καθρεφτίζουν ουσιαστικά τον πολιτισμό μέσα από τον οποίο γεννήθηκαν και τον οποίο εκφράζουν. Κάθε δημιούργημα έχει κοινωνικές προεκτάσεις γιατί βασίζεται στις συλλογικές παραστάσεις που επικρατούσαν στην εποχή τους. Ο τρόπος κατασκευής, τα πρωτογενή υλικά, η τεχνογνωσία και η χρηστικότητα μαρτυρούν τους διαθέσιμους πόρους της εποχής και την αξιοποίησή τους από τους κατοίκους του νησιού εκείνες τις εποχές. Μιας εποχής που οι Ικαριώτες ζούσαν απλά χωρίς πολυτέλειες και ανέσεις στα μικρά - από άποψη και ανάγκη - φιλόξενα σπίτια τους, και αγαπούσαν τον τόπο τους ουσιαστικά προσπαθώντας για το καλύτερο δυνατό όσο δύσκολα και αν ήταν εκείνα τα χρόνια. Ηταν εργατικοί, φιλόξενοι, κοινωνικοί, αλληλέγγυοι, προοδευτικοί, αξίες, που αν και σήμερα δεν έχουν εκλείψει ακόμα στο νησί θα πρέπει να αποτελούν πάντα φωτεινό παράδειγμα για τις επόμενες γενιές για να αντιμετωπίσουν τις σύγχρονες δυσκολίες που μας επιβάλλονται. Μικρή συμβολή σε αυτή την κατεύθυνση αποτελεί η διάσωση της ιστορικής μνήμης που επιχειρείται από το Δήμο Αγίου Κηρύκου με τη δημιουργία και τη λειτουργία του Λαογραφικού - Ιστορικού Μουσείου».

Αξίζει να σημειωθεί ότι το Δημοτικό Συμβούλιο του Αγίου Κηρύκου τον περασμένο Ιούνη αποφάσισε ομόφωνα να εισηγηθεί τη βράβευση του Θ. Κατσαρού από την Ακαδημία Αθηνών.

Είπαμε ότι οι Ικαριώτες μισούν την έπαρση, γι' αυτό και ο δήμαρχος χαρακτηρίζει «μικρή» τη συμβολή του δήμου. Κι όμως, δεν είναι η μοναδική. Ο αντιδήμαρχος, Νίκος Λαρδάς, μας λέει ότι «η συγκεκριμένη ενέργεια του δήμου σηματοδοτεί την αντίληψή του για τη σοβαρότητα που αποδίδει στον πολιτισμό και αποτελεί μέρος ενός γενικότερου σχεδιασμού που στοχεύει στη δημιουργία υποδομών για να μπορέσουν να φιλοξενηθούν ή να στεγαστούν μόνιμα οι πολιτιστικές δραστηριότητες του δήμου. Χαρακτηριστικά να αναφέρουμε πως εκτός του κτιρίου που στεγάζει τα παραπάνω, ανακαινίζεται το παλιό Δημαρχείο δημιουργώντας συνεδριακό και εκθεσιακό χώρο, δημιουργήθηκε σύγχρονο θερινό κινηματοθέατρο και παράλληλα ήταν καθοριστική η συμβολή του δήμου ώστε να αξιοποιηθεί το κτίριο που στέγαζε το Γυμνάσιο από το 1927 έως το 1991 (το μοναδικό χαρακτηρισμένο διατηρητέο κτίριο της Ικαρίας), από το υπουργείο Πολιτισμού με την ανακαίνισή του και τη στέγαση του Αρχαιολογικού Μουσείου Ικαρίας. Εχουν ολοκληρωθεί οι εργασίες στο κτίριο και τον περιβάλλοντα χώρο και εκκρεμεί η χρηματοδότηση του μουσειακού εξοπλισμού από το ΕΣΠΑ). Τέλος, να σημειώσουμε πως η χρήση όλων αυτών των υποδομών από τους πολιτιστικούς συλλόγους και τους δημότες γίνεται δωρεάν».

Το Μουσείο εκθέτει 1.500 αντικείμενα, ενώ πολλά είναι ακόμη στις αποθήκες. Εχει αγκαλιαστεί από το λαό και η προσέλευση είναι ήδη μεγάλη. Ο Θεμ. Κατσαρός μάς λέει ότι «έχει πολλή δουλειά ακόμα» αφού πολλά αντικείμενα συνειδητά εκτέθηκαν κάπως «συσσωρευμένα», ώστε ο κόσμος να δει όσα περισσότερα μπορούσε και για να διαπιστώσουν, όσοι έδωσαν αντικείμενα, πως αυτά όντως πήγαν για καλό σκοπό. Αλλωστε, όλες αυτές τις δεκαετίες άνοιξαν πολλά σεντούκια και αποθήκες. Ακόμη και αντικείμενα από την Επανάσταση του '21 υπάρχουν, αλλά και παλαιότερα, από το 18ο αιώνα.

Η σημασία ενός τέτοιου μουσείου για την τοπική κοινωνία και τη νεολαία της είναι ουσιαστικά αυταπόδεικτη. Αλλωστε, όπως διαβεβαιώνει και ο Θ. Κατσαρός, πολλά παραδοσιακά επαγγέλματα, των οποίων τα εργαλεία αποτελούν πλέον μουσειακά εκθέματα (τσαγκαράδικα, ξυλουργεία, σιδηρουργεία κ.ά.) πλέον εξαφανίζονται.

Στον Αγιο Κήρυκο όμως δεν ικανοποιούνται με όσα φτιάχνουν. Πάνε και γι' άλλα! Ο Θεμ. Κατσαρός μάς λέει πως «βάζουμε πλώρη» για τη δημιουργία βιβλιοθήκης (ήδη υπάρχουν πολλοί τίτλοι) και ορυκτολογικού - μεταλλευτικού μουσείου! Για το τελευταίο μάλιστα αρνήθηκε να μας αποκαλύψει λεπτομέρειες: «Θα είναι έκπληξη. Μόνο στη Γερμανία υπάρχει κάτι ανάλογο»...