Η Τέχνη γίνεται μορφή αντίστασης. Η μουσική, ο κινηματογράφος, το θέατρο, η λογοτεχνία και οι εικαστικές τέχνες αποτυπώνουν τους λαϊκούς αγώνες, ξεπερνούν τη λογοκρισία, γίνονται όπλο στα χέρια των λαϊκών αγωνιστών. Εκατοντάδες καλλιτέχνες στρατεύονται και διώκονται για τη στάση και το έργο τους. Τους συναντάς στα θέατρα, στα εργαστήρια, στα στούντιο, αλλά και στις μεγάλες κινητοποιήσεις, στις φυλακές, στις εξορίες.

Η δικτατορία ενθαρρύνει τις πολεμοκαπηλικές, εθνικοπατριωτικές υπερπαραγωγές, παράγει τα δικά της προπαγανδιστικά «επίκαιρα», ο αποβλακωτικός συναισθηματισμός - ίδιον του εμπορικού κινηματογράφου - γίνεται έμμεσο όπλο επιβολής πάνω στις μάζες, τα μελοδράματα, οι φαρσοκωμωδίες και οι φουστανέλες δεν έχουν να χωρίσουν τίποτα με τη χούντα, τα εισιτήρια της Αλίκης Βουγιουκλάκη φτάνουν στα ύψη, ο Ελληνοαμερικανός Τζέιμς Πάρις με πρωταγωνιστή τον Κώστα Πρέκα αναλαμβάνει να ανυψώσει το εθνικοπατριωτικό φρόνημα των Ελλήνων.

Από την άλλη, μια χούφτα «τρομερά παιδιά» αμφισβητούν την παράδοση του Φίνου και βάζουν τα θεμέλια για το Νέο Ελληνικό Κινηματογράφο. «Το προξενιό της Αννας» του Παντελή Βούλγαρη, η «Ευδοκία» του Αλέξη Δαμιανού, «Ναι μεν, αλλά» του Παύλου Τάσιου, «Μέρες '36» του Θόδωρου Αγγελόπουλου, «Ιωάννης ο βίαιος» της Τόνιας Μαρκετάκη, προσελκύουν τους θεατές. Το νέο ελληνικό σινεμά έχει το δικό του κοινό, τις δικές του αίθουσες, τους δικούς του διανομείς.

Πλαστά σενάρια, πλαστές σκηνές, πλαστά ονόματα είναι μερικά από τα τεχνάσματα που επινοούνται απέναντι στο φίμωτρο της λογοκρισίας. Συγχρόνως οι άγριες διώξεις συνεχίζονται. Φυλακές, στρατόπεδα, τόποι εξορίας, Γυάρος. Θύματά της και σκηνοθέτες, ηθοποιοί που στέλνονται εξορία ή σύρονται στην Ασφάλεια: Παντελής Βούλγαρης (Γυάρος), Σταύρος Παράβας, Λάμπρος Παπαδημητράκης, Παύλος Ζάννας, Κώστας Ζηρίνης κ.ά.

Η απαγόρευση της μουσικής του Μίκη Θεοδωράκη στις τραγωδίες, η διάλυση του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών, η απομάκρυνση του Αλέξη Μινωτή και της Κατίνας Παξινού από το Εθνικό, οι αλλεπάλληλοι εορτασμοί των εθνικών εορτών, η εγκατάσταση σε διοικητικές θέσεις ανθρώπων ξένων προς το θέατρο, είναι μερικά από τα μέτρα που παίρνει το καθεστώς.

Την ίδια περίοδο ιδρύεται η Νέα Σκηνή από τον Τάκη Μουζενίδη, ο Μάνος Κατράκης και η Αννα Συνοδινού επιστρέφουν, οι τολμηρές παραστάσεις του Σπύρου Ευαγγελάτου κάνουν πρεμιέρα. Το Εθνικό και το ΚΘΒΕ ανεβάζουν μεταφράσεις του Κώστα Βάρναλη και έργα του Κώστα Μουρσελά, των Σαίξπηρ, Μολιέρου, Τσέχοφ, Μπρεχτ, Ιονέσκο.

Στο «Αθήναιον» ανεβαίνει «Το Μεγάλο μας Τσίρκο» του Καμπανέλλη, με τους: Καρέζη, Καζάκο, Παπαγιαννόπουλο, Ξυλούρη, Ξαρχάκο, Ευγένιο Σπαθάρη. Οι παραστάσεις είναι από τις μαζικότερες - μέχρι το «Πολυτεχνείο» - πολιτικές συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας, με ατελείωτες ουρές να σχηματίζονται κάθε βράδυ. Πάνω από 400.000 θεατές σε Αθήνα και επαρχία παρακολουθούν το έργο. Οι πρωταγωνιστές (Καζάκος - Καρέζη) περνούν ένα μήνα στα κρατητήρια της Ασφάλειας, οι παραστάσεις διακόπτονται και ξαναρχίζουν μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου.

Η ποίηση και το τραγούδι παίζουν καθοριστικό ρόλο στην αντίσταση κατά της χούντας. «Η Γενιά του '70», μια γενιά νέων ποιητών, εμφανίζεται στα ελληνικά γράμματα, με ατομικές ή συλλογικές εκδόσεις. Ο Οδυσσέας Ελύτης δημοσιεύει το ποιητικό του έργο «Ο Ηλιος ο Ηλιάτορας» και ο Γιάννης Ρίτσος γράφει μερικά από τα σημαντικότερα ποιήματά του.

Στα μουσικά δρώμενα, το έντεχνο λαϊκό τραγούδι αναβιώνει, αυτή τη φορά με στίχους καταξιωμένων ποιητών, με κυριότερους μουσικούς εκπροσώπους τον Γιάννη Μαρκόπουλο, τον Μίκη Θεοδωράκη, την Ελένη Καραΐνδρου, τον Μάνο Χατζηδάκι, τον Σταύρο Ξαρχάκο, τον Χριστόδουλο Χάλαρη.

Τα ποιήματα του Ρίτσου, τα τραγούδια του Θεοδωράκη, τα χαρακτικά του Τάσσου, οι ζωγραφιές του Τσαρούχη, ο κινηματογράφος του Αγγελόπουλου, το θέατρο του Κατράκη εξακολουθούν να μιλούν στις ψυχές μας.

«90 χρόνια ΚΚΕ - 40 χρόνια ΚΝΕ». Στιγμές αυτής της ηρωικής, μακρόχρονης ιστορίας, φωτίζονται φέτος στις εκδηλώσεις του Φεστιβάλ ΚΚΕ - ΚΝΕ. Η ιστορία του ΚΚΕ και της ΚΝΕ είναι γεμάτη αγώνες και θυσίες, πάντα με γνώμονα τα δίκια του λαού, της εργατικής τάξης και της νεολαίας, πάντα με σκοπό να ζει ο λαός ελεύθερος, να γίνει αφέντης στον τόπο του.

Ξεχωριστό κομμάτι της Ιστορίας του ΚΚΕ είναι η περίοδος της αντιδικτατορικής πάλης. Το ίδιο σημαντική είναι αυτή η περίοδος και για την ΚΝΕ, που ιδρύθηκε και «ανδρώθηκε» μέσα στα χρόνια της δικτατορίας.

Αυτήν την περίοδο σκιαγραφεί σήμερα ο «Ρ», με κείμενα που γράφηκαν με αφορμή και τις εκδηλώσεις του Φεστιβάλ των Οργανώσεων Αττικής του ΚΚΕ και της ΚΝΕ, που έγιναν χτες και προχτές στο χώρο των «φυλακών του Ωρωπού».

Αν το καινούριο προκαλεί πάντοτε τη λυσσαλέα αντίδραση του ξεπερασμένου, τότε δικαίως μπορούμε να πούμε ότι κατά την εφταετία 1967 - 1974, η νεολαία και ειδικότερα η πρωτοπορία της, βρέθηκε στο στόχαστρο της χουντικής βαρβαρότητας. Ετσι κι αλλιώς, στις δεκαετίες που μεσολάβησαν από την στρατιωτική ήττα του λαϊκού κινήματος το 1949, μέχρι την κήρυξη της δικτατορίας των συνταγματαρχών, το 1967, το ελληνικό αστικό κράτος είχε ήδη φροντίσει να «κλείσει» όποιους λογαριασμούς είχε ανοιχτούς με τους αγωνιστές του λαού και της νεολαίας και πρώτα απ' όλα με τους κομμουνιστές.

Σε όλη αυτήν την πορεία μέχρι τη χούντα, το κόμμα της εργατικής τάξης, το ΚΚΕ, δοκιμάζει την πιο βαθιά και σκληρή παρανομία. Εκτοπίσεις, φυλακισμοί, εξορίες, βασανισμοί, αλλά και δολοφονίες επιστρατεύτηκαν από τις αστικές κυβερνήσεις, για να «εξαφανίσουν» συμβολικά και βιολογικά τον κομμουνισμό. Μέλη και στελέχη του ΚΚΕ στάθηκαν όρθιοι, αρνούμενοι να υπογράψουν δηλώσεις μετανοίας. Ηρωικές μορφές όπως ο Ν. Μπελογιάννης, ο Ν. Πλουμπίδης και δεκάδες ακόμα κομμουνιστές, θα μας θυμίζουν πάντοτε πόσο ψηλά μπορεί να φτάσει η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, όταν μπολιάζεται με την πίστη για ένα καλύτερο αύριο. Αυτήν την πίστη προσπάθησαν να ξεριζώσουν οι κάθε λογής διώκτες του λαϊκού και αντιιμπεριαλιστικού κινήματος. Μάταια όμως. Η δεκαετία του 1960 βρίσκει το εργατικό - λαϊκό κίνημα σε έξαρση. Η αντιιμπεριαλιστική πάλη, η πάλη για την ειρήνη, που δοκιμάζεται βάναυσα από τους ιμπεριαλιστές στην Κορέα αρχικά, αλλά και στην υπόλοιπη ΝΑ Ασία αργότερα, στη Λ. Αμερική, στην Αφρική, στη Μ. Ανατολή, αλλά και στη μαρτυρική Κύπρο, συσπειρώνει μάζες νεολαίας και γίνεται συνώνυμη με την πάλη για καλύτερο μεροκάματο και δικαιώματα σε Παιδεία, Ασφάλιση και αλλού.

Το ταξικό συνδικαλιστικό κίνημα, με δύναμη κρούσης τους οικοδόμους, αλλά και με ένα ρωμαλέο φοιτητικό και νεολαιίστικο κίνημα στο πλάι του, έχουν αρχίσει να ανησυχούν τους εγχώριους και ξένους κύκλους της πλουτοκρατίας. Η εναλλαγή των αστικών κομμάτων της ΕΡΕ και του Κέντρου στην εξουσία και τα αλισιβερίσια του Παλατιού, των αστών πολιτικών αρχηγών και των Αμερικανών, δεν μπορούν να αποτρέψουν τη ριζοσπαστικοποίηση του λαού και της νεολαίας. Οι κομμουνιστές μέσα από τις γραμμές της ΕΔΑ και της Νεολαίας Λαμπράκη, προειδοποιούν διαρκώς για τον κίνδυνο πραξικοπήματος και την ανάγκη οργάνωσης του αγώνα σε ένα νέο επίπεδο. Ηδη η προβοκάτσια του ΑΣΠΙΔΑ στον Εβρο (σαμποτάζ που προκάλεσε ο Γ. Παπαδόπουλος σε 3 στρατιωτικά αυτοκίνητα, για το οποίο έβαλαν τους στρατιώτες Π. Μπέκιο και Κ. Ματάτη να «ομολογήσουν», μετά από φριχτά βασανιστήρια, ότι υποκινούντο από το ΚΚΕ!), έχει δείξει ότι η ελληνική αστική τάξη θέλει να χρησιμοποιήσει τον «κομμουνιστικό κίνδυνο», για να συνεχίσει την ολομέτωπη επίθεσή της ενάντια στα δυσαρεστημένα λαϊκά στρώματα και κυρίως να προλάβει την περαιτέρω ενεργοποίηση του λαϊκού παράγοντα. Παράλληλα, το διεθνές πλαίσιο διαμορφώνεται από την όξυνση της ιμπεριαλιστικής επιθετικότητας στη Μ. Ανατολή, με το Ισραήλ και τους Αμερικανούς ιμπεριαλιστές να έχουν πολλούς λόγους να θέλουν «εξομάλυνση» και σταθερότητα στην Ελλάδα, δηλαδή «γύψο» και πλήρη υποταγή στα σχέδιά τους.

Κάπως έτσι, στις 21 Απρίλη 1967 οι συνταγματάρχες καταλύουν το σύνταγμα και επιβάλλουν τη λαομίσητη χούντα τους.

Για να μην υπάρχει καμία αμφιβολία για τους λόγους της εκτροπής, αναφέρουμε ένα σύντομο και χαρακτηριστικό απόσπασμα του Παπαδόπουλου, από ομιλία του σε βιομηχάνους και μεγαλέμπορους το Μάρτη του '68: «Οπως οιαδήποτε θυσία εις το βαλλάντιο του επιχειρηματίου επιβάλλεται προκειμένου να πληρωθεί ο φύλαξ διά την επιχείρηση, ίνα μη ο κλέπτης αφαιρέσει ολόκληρο το χρηματοκιβώτιο [...] Δε θα υπάρξει μπουρλοτιέρης κομμουνιστής, όταν δεν ημπορεί να παρασύρει ως σειρήνα τον πένητα και νήστιν εργάτη». Η εφταετία έδωσε τη δυνατότητα στο κεφάλαιο να συνεχίσει μεγαλοπρεπώς και να κορυφώσει το φαγοπότι που είχε αρχίσει από το τέλος της δεκαετίας του '50. Χωρίς νόμιμες μαζικές οργανώσεις, χωρίς απεργίες, χωρίς αγώνες, όλα δούλευαν ρολόι για τους εφοπλιστές και τους βιομήχανους. Εκτίναξη των κερδών, της καπιταλιστικής ανάπτυξης, από τη μία, βάρβαρη επίθεση στα ασφαλιστικά, εργασιακά και κοινωνικά δικαιώματα από την άλλη.

Και ο λαός; Κοιμόταν, έκανε τα στραβά μάτια - όπως μας παρουσιάζουν ορισμένοι σήμερα - είχε παραιτηθεί; Η νεολαία βρισκόταν σε λήθαργο; Τα πανεπιστήμια και οι χώροι δουλειάς έσφυζαν από χαρούμενους και νομοταγείς πολίτες; Αν ναι, τότε γιατί τόση βία άραγε; Γιατί η χούντα ανακοινώνει με περηφάνια ότι συνέλαβε τις πρώτες μέρες 6.500 κομμουνιστές; Γιατί φυλακές και γιατί εξορίες; Γιατί αφίσες και τρικάκια και συνθήματα; Γιατί αντιστασιακές οργανώσεις, και φυλλάδια, και εφημερίδες; Γιατί ιδρύεται η Κομμουνιστική Νεολαία Ελλάδας το 1968, ένα χρόνο μετά την επιβολή της χούντας; Και γιατί θεριεύει και παρασύρει τόσους απείθαρχους και άτακτους στο διάβα της;

Την επαύριο της 21ης Απρίλη το ΚΚΕ καλεί το λαό σε πλατύ αντιδικτατορικό μέτωπο. Το Μάη ιδρύεται από το ΚΚΕ και άλλες ριζοσπαστικές δυνάμεις που δρούσαν στην ΕΔΑ, το Πατριωτικό Αντιδικτατορικό Μέτωπο (ΠΑΜ) με διακηρυγμένο στόχο: την ανατροπή της δικτατορίας, την αποκατάσταση των συνταγματικών και δημοκρατικών ελευθεριών, την ελευθερία δράσης όλων των κομμάτων και οργανώσεων, τη διάλυση της Χούντας, ελεύθερες εκλογές με απλή αναλογική.

Είναι κοινός τόπος να πούμε ότι οι συνθήκες δράσης των αγωνιστών είναι εξαιρετικά δύσκολες. Οι πολιτικές δολοφονίες και οι στοχευμένες διώξεις εναντίον των πρωτοπόρων του κινήματος, ήταν το πιο βίαιο μέσο των χουντικών, για να παραδειγματίσουν όποιον κουβαλούσε το μικρόβιο της αντίστασης.

Το Σεπτέμβρη του 1967 το στέλεχος του ΠΑΜ Νέων Γιάννης Χαλκίδης δολοφονείται από αστυνομικούς και συμπληρώνει τη μακάβρια λίστα που έχει ανοίξει η δολοφονία του 15χρονου Βασίλη Πεσλή και της Μαρίας Καλαβρού, την πρώτη μέρα της χούντας. Νεκρός από σφαίρες πέφτει ο Παναγιώτης Ελης, κατά τη διάρκεια εσπευσμένης εισόδου σε ειδικό θάλαμο κρατουμένων. Στις 22 Μάη, ο αγωνιστής της ειρήνης Νικηφόρος Μανδηλαράς δολοφονείται από το καθεστώς. Ενα χρόνο μετά, στις 8 Μάη του '68, δολοφονείται ο πρώην βουλευτής της ΕΔΑ και στέλεχος της οργάνωσης Θεσσαλονίκης του ΚΚΕ, Γιώργης Τσαρουχάς. Εξάλλου, το Νοέμβρη του 1973, η καταστολή της παλλαϊκής εξέγερσης του Πολυτεχνείου από τους δικτάτορες βάφεται με το αίμα δεκάδων νεολαίων, φοιτητών και εργατών. Ολοι τους έπεσαν για την ελευθερία και έμειναν αθάνατοι.

Δεν ήταν όμως οι δολοφονίες ο μοναδικός τρόπος παραδειγματισμού, αλλά και οι βασανισμοί και οι εκτοπίσεις χιλιάδων αγωνιστών που πάλεψαν για την ανατροπή της λαομίσητης χούντας. Μεταξύ άλλων τόπων εξορίας ξεχωρίζουν το Παρθένι της Λέρου, η Γυάρος, η Αλικαρνασσός, αλλά και ο τόπος που φιλοξενεί σήμερα τις εκδηλώσεις τιμής για τα 90χρονα του ΚΚΕ και τα 40χρονα της ΚΝΕ, οι φυλακές Ωρωπού. Μέχρι το 1933 ο χώρος αυτός λειτουργεί ως ορφανοτροφείο (1909 - 1953). Το '33 μετατρέπεται σε αγροτικές φυλακές. Το '38 όμως καταστρέφεται λόγω σεισμού και το 1950 ξαναχτίζεται. Από το 1953 λειτουργεί ως Ανοικτό Σωφρονιστικό Κατάστημα, για να χρησιμοποιηθεί από τη Χούντα ως τόπος κράτησης αγωνιστών, μέχρι το 1970. Μεταξύ πολλών, εδώ κρατήθηκε και ο μεγάλος λαϊκός μουσικοσυνθέτης και εξέχον στέλεχος του ΠΑΜ τότε, Μίκης Θεοδωράκης από τον Οκτώβρη του 1969 έως τον Απρίλη του 1970.

Παρά το μίσος των χουντικών και την εκστρατεία βίας κατά των κομμουνιστών, το έδαφος της λαϊκής πάλης δεν ξεραίνεται. Το ΚΚΕ δεν το άφησε να ξεραθεί. Με τη σωστή τακτική και στρατηγική του συνέβαλε καθοριστικά στο να κρατηθούν οι επάλξεις της αντιδικτατορικής πάλης. Παρά το γεγονός ότι οι σειρήνες της υποταγής και του συμβιβασμού σκόρπιζαν την απαισιοδοξία ή τον εφησυχασμό, η πολιτική της ρήξης και της σύγκρουσης αποδείχθηκε πιο ισχυρή. Πλήγμα εναντίον του οπορτουνισμού είχε ήδη καταφερθεί στη 12η Ολομέλεια της ΚΕ το 1968, όταν η αναθεωρητική γραμμή ηττήθηκε και τέθηκε εκτός Κόμματος. Η πολιτική επανασύστασης και ισχυροποίησης των οργανώσεων του Κόμματος, της αποκατάστασης των δεσμών με πλατιές μάζες νεολαίας, της ανασύνταξης του εργατικού και νεολαιίστικου κινήματος, ήταν η παρακαταθήκη για τους μεγάλους αγώνες που ακολούθησαν. Φυσικά, το μέγιστο ίσως θεμέλιο της αντεπίθεσης μπήκε με την απόφαση να ιδρυθεί η Κομμουνιστική Νεολαία Ελλάδας, άξια συνεχίστρια των παραδόσεων της ΟΚΝΕ, της ΕΠΟΝ, των Λαμπράκηδων. Συγκεκριμένα, τον Αύγουστο του 1968, αποφασίστηκε από το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ η δημιουργία της ΚΝΕ. Ηταν η πρώτη φορά μετά το 1943, χρονιά αυτοδιάλυσης της Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ) προκειμένου να δημιουργηθεί η ΕΠΟΝ, που ιδρυόταν νεολαία με τα μαρξιστικά - λενινιστικά χαρακτηριστικά της νεολαίας του ΚΚΕ και με πολιτικό της όργανο την εφημερίδα «ΟΔΗΓΗΤΗΣ».

Είχαν προηγηθεί η έκδοση του πρώτου φύλλου του παράνομου «Ριζοσπάστη» το Μάρτη του 1968, η ανασυγκρότηση του καθοδηγητικού οργάνου της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας (ΚΟΑ) και η τοποθέτηση της παράνομης εφημερίδας «Αδούλωτη Αθήνα» υπέρ των αποφάσεων της 12ης Ολομέλειας.

Η σκληρή ιδεολογική διαπάλη που διεξαγόταν μέσα στο κίνημα, αφορούσε μεταξύ άλλων και τις αυταπάτες αναθεωρητών και αστικών δυνάμεων για τη δυνατότητα φιλελευθεροποίησης του καθεστώτος. Οταν μάλιστα το 1973 η χούντα και οι Αμερικανοί υποστηριχτές της εμπνεύστηκαν το «πείραμα Μαρκεζίνη» για να νομιμοποιηθούν, το «ΚΚΕ Εσωτερικού» δε δίστασε να καλέσει σε συμμετοχή στις εκλογές - φιάσκο που οργάνωσαν οι δικτάτορες. Για χρόνια υπονόμευαν το αίτημα νομιμοποίησης του ΚΚΕ ως μαξιμαλιστικό, υπονομεύοντας έτσι την πάλη για πλήρη δημοκρατικά δικαιώματα. Ευτυχώς για το λαϊκό κίνημα, το ΚΚΕ στάθηκε όρθιο και με την ΚΝΕ στο πλευρό του, οργάνωσε απεργίες, αγώνες και αντιστάσεις, που αποδυνάμωσαν τη χούντα και έφεραν το τελικό πλήγμα του Νοέμβρη του 1973.

Πώς όμως φτάνουμε στο Πολυτεχνείο; Το 1972 - '73 η κρίση του χουντικού καθεστώτος επιταχύνεται και βαθαίνει, η λαϊκή αποδοκιμασία και αντίθεση στο καθεστώς δυναμώνουν. Υπάρχουν μια σειρά διεθνείς αλλά και εσωτερικές εξελίξεις που εντείνουν την κρίση της χούντας, αλλά και την άνοδο της αντιδικτατορικής πάλης. Οι επιθέσεις και γενικότερα η στάση του αμερικανικού ιμπεριαλισμού, που στήριζε το καθεστώς της χούντας, είχαν οξύνει τον αντιαμερικανισμό του λαού. Στον αντίποδα, θετική επίδραση για την ανάταση ασκούσαν οι σοσιαλιστικές χώρες, η πάλη του βιετναμέζικου λαού κατά των Αμερικανών κατακτητών του Νοτίου Βιετνάμ, οι επιτυχίες αυτής της πάλης, τα άλλα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα στην Ασία και την Αφρική, καθώς και το εργατικό κίνημα των καπιταλιστικών χωρών που ήταν σε άνοδο.

Η διεθνής απομόνωση για το καθεστώς όλο και διευρυνόταν. Την ίδια ώρα οι δικτάτορες είχαν να αντιμετωπίσουν την οικονομική κρίση, που αγκάλιαζε τις καπιταλιστικές χώρες και βεβαίως οξυνόταν και στην Ελλάδα. Αυτές οι εξελίξεις, οδηγούν και τους ίδιους τους εκφραστές του ιμπεριαλισμού να επανεξετάσουν το ζήτημα της μορφής άσκησης της εξουσίας του κεφαλαίου στην Ελλάδα, να εξετάσουν το ενδεχόμενο μιας «ομαλής» διαδοχής από το στρατιωτικοφασιστικό καθεστώς σε μια πιο «φιλελεύθερη» διακυβέρνηση. Βήματα προς αυτήν την κατεύθυνση ήταν αυτά που αναγκάστηκε να κάνει η χούντα από το 1972 και ιδιαίτερα το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1973, αποβλέποντας ταυτόχρονα στην εξαπάτηση των λαϊκών μαζών και της διεθνούς κοινής γνώμης. Ετσι, παραχώρησε αμνηστία στους πολιτικούς κρατούμενους και εξόριστους, έκανε το δημοψήφισμα για την κατάργηση της βασιλείας και προχώρησε στην περίφημη κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Σπ. Μαρκεζίνη που υποσχέθηκε τη διενέργεια εκλογών το Φλεβάρη του 1974. Αξίζει να σημειωθεί ότι η πλειοψηφία του πολιτικού κόσμου απέρριψε το πείραμα της «φιλελευθεροποίησης» (με θλιβερή εξαίρεση ένα τμήμα των δυνάμεων του Κέντρου, την ΕΡΕ, και το αυτοαποκαλούμενο «ΚΚΕ Εσωτερικού» που δέχονταν να συμβιβαστούν με μια «ηπιότερη» δικτατορία).

Αυτές οι κινήσεις, πέρα από ένδειξη της αδυναμίας του καθεστώτος να «τραβήξει», δείχνουν και την αγωνία της ντόπιας ολιγαρχίας και των Αμερικανών να έχουν εγκαίρως, έτοιμη λύση και διάδοχη κατάσταση για τη διαιώνιση της κυριαρχίας τους. Βρίσκονταν ήδη στα σκαριά η «λύση» Καραμανλή.

Στις αρχές της δεκαετίας του '70 - με κορύφωση το 1973 - η κατάσταση στο μαζικό λαϊκό κίνημα αποχτάει νέα ποιότητα. Οι κινητοποιήσεις των εργαζομένων δυναμώνουν, επεκτείνονται και αγκαλιάζουν όλους σχεδόν τους κλάδους της οικονομικής ζωής της χώρας. Μία μετά την άλλη οι ομοσπονδίες, ένας μετά τον άλλον οι κλάδοι των εργαζομένων καταγγέλλουν τις συμβάσεις εργασίας και ζητούν αυξήσεις των αποδοχών τους κατά 40% - 50%, απειλώντας ότι η μη αποδοχή των αιτημάτων τους θα αντιμετωπιστεί με απεργιακές κινητοποιήσεις. Ετσι το 1973 ξέσπασαν μια σειρά απεργίες, οι σημαντικότερες από τις οποίες ήταν η απεργία των αλιεργατών Καβάλας, των τυπογράφων Αθήνας, του τεχνικού προσωπικού της ΟΛΥΜΠΙΑΚΗΣ, των συντακτών των πρωινών εφημερίδων Αθήνας, του προσωπικού των τρόλεϊ, των εργαζομένων στη ΔΕΗ κ.ο.κ.

Κοντά στην εργατική τάξη κινητοποιείται και η αγροτιά. Αρχικά με ψηφίσματα, διαμαρτυρίες, παραστάσεις επιτροπών στους αρμοδίους και στη συνέχεια με συλλαλητήρια, όπως αυτά στα Καλύβια Τρικάλων, στα Μέγαρα, στα Σπάτα, στο Μενίδι, στο Σκαραμαγκά κ.ά. Μέσα στο 1973 οι αγρότες προχωρούν σε μαζικότερες και οξύτερες μορφές πάλης. Για παράδειγμα, αρνήθηκαν την παράδοση ή πώληση των προϊόντων τους, μέτρο που επεκτάθηκε σε όλη τη χώρα.

Ανεβαίνουν ταυτόχρονα οι αγώνες και οι διεκδικήσεις με καθαρά πολιτικό περιεχόμενο. Σημειώνονται εκδηλώσεις στις 28 Οκτώβρη 1972, στην επέτειο του φασιστικού πραξικοπήματος (21 Απρίλη 1973) και την Πρωτομαγιά του 1973, η μάχη κατά του ψευτοδημοψηφίσματος τον Ιούνη 1973, η νυχτερινή διαδήλωση μετά το σχηματισμό της κυβέρνησης Μαρκεζίνη. Ειδικά γι' αυτό, η εισήγηση στο 9ο Συνέδριο του ΚΚΕ σημειώνει: «Η μάχη κατά του ψευτοδημοψηφίσματος έδωσε την ευκαιρία στον ελληνικό λαό να εκδηλώσει την ενότητα θέλησης και την ενεργό αντίθεσή του στο καθεστώς της δικτατορίας, την απόφασή του να αγωνιστεί για την ανατροπή τους». Οι αντιδικτατορικές εκδηλώσεις αγκαλιάζουν ακόμα και τις Ενοπλες Δυνάμεις, όπως έδειξε και το κίνημα στο Πολεμικό Ναυτικό, με την εγκατάλειψη ΝΑΤΟικής άσκησης στην Αδριατική από το αντιτορπιλικό πλοίο «Βέλος», το οποίο έφτασε στη Νάπολη της Ιταλίας.

Η χούντα έτρεμε τα πανεπιστήμια - ως χώρους όπου κυοφορούνται, αναπτύσσονται και ανταλλάσσονται οι ιδέες. Γι' αυτό και η βία, η συνεχής αστυνόμευση, ο χαφιεδισμός και η τρομοκρατία αποτέλεσαν την κυρίαρχη κατάσταση στα πανεπιστημιακά ιδρύματα. Η χούντα είχε απολύσει από τα πανεπιστήμια τους δημοκρατικούς καθηγητές και υπαλλήλους, κατάργησε την αυτοτέλεια των ιδρυμάτων, απαγόρευσε τις συγκεντρώσεις, έδωσε τη δυνατότητα στα πειθαρχικά συμβούλια των σχολών να αποβάλλουν τους φοιτητές που θα υποδείκνυε το καθεστώς, διέλυσε τους περισσότερους φοιτητικούς συλλόγους, ανέστειλε τη λειτουργία άλλων και γενικά έλαβε μέτρα για τον πλήρη έλεγχο των συλλόγων, το «Σπουδαστικό Τμήμα» της Ασφάλειας, ήταν στις ...δόξες του.

Οπως, όμως, και στην περίπτωση του εργατικού κινήματος, έτσι και στο φοιτητικό κίνημα, από τις αρχές ακόμα του 1972 οι αγώνες εντείνονται. Εχει ήδη ιδρυθεί η «Αντιδικτατορική ΕΦΕΕ» (ΑντιΕΦΕΕ) και σε όλη τη διάρκεια τη χρονιάς γίνονται κινητοποιήσεις. Οι φοιτητές απαιτούν γνήσιες εκλογές και συγκρότηση φοιτητικών συλλόγων, προσφεύγουν στα Πρωτοδικεία και προσβάλλουν τη «νομιμότητα» των διορισμένων από τη χούντα εκπροσώπων στις σχολές. Η χούντα κάνει μια υποχώρηση και δέχεται τη διεξαγωγή εκλογών το Νοέμβρη του 1972, εντείνοντας, όμως, τις διώξεις και την τρομοκρατία, εφαρμόζοντας παράλληλα και το μέτρο της επιστράτευσης. Οι φοιτητικές κινητοποιήσεις εντείνονται σε πολλές σχολές και οι φοιτητές βρίσκουν τη θέση τους στις πρώτες γραμμές των εργατικών κινητοποιήσεων του 1972. Η πάλη τους παίρνει περισσότερο πολιτικά χαρακτηριστικά.

Το Γενάρη του 1973, η χούντα εντείνει την επίθεσή της στην Ανώτατη Παιδεία και το φοιτητικό κίνημα με απόφαση για ίδρυση ξενόγλωσσων κολεγίων και ινστιτούτων και, παράλληλα, νέες διώξεις και αυταρχισμό. Το Φλεβάρη γίνεται συγκέντρωση στο Πολυτεχνείο και η χούντα απαντά με βάρβαρη παραβίαση του ασύλου. Παραιτείται η Σύγκλητος του ιδρύματος. Ακολουθεί η διήμερη κατάληψη της Νομικής, με μαζικότατη συμμετοχή φοιτητών και συμπαράσταση του κόσμου, που καταλήγει με μια μαζική διαδήλωση φοιτητών και λαού. «Ελλάς Ελλήνων φυλακισμένων», «Ελευθερία», «Δημοκρατία», «Κάτω η δικτατορία», «Ενας είναι αρχηγός, ο κυρίαρχος λαός»... τα συνθήματα δονούν την Αθήνα. Το Μάρτη ακολουθούν καταλήψεις στην Ιατρική και ξανά στη Νομική. Αποχές, αγωνιστικές διαδηλώσεις. Οι κινητοποιήσεις ξεφεύγουν από τα σύνορα της Αθήνας, επεκτείνονται στην Πάτρα, στη Θεσσαλονίκη. Οι μαχητικές εκδηλώσεις συνεχίζονται τον Απρίλη. Παρά τις μαζικές συλλήψεις, τους σκληρούς διωγμούς, την πλατιά εφαρμογή της επιστράτευσης, η χούντα δεν κατάφερε να συντρίψει το φοιτητικό κίνημα.

Τον Οκτώβρη, το φοιτητικό κίνημα ανασυντάσσεται. Οργανώνονται παλλαϊκές κινητοποιήσεις, που το Νοέμβρη γίνονται σχεδόν καθημερινές. Το σύνθημα «Κάτω η χούντα» ακούγεται όλο και πιο συχνά, όλο και πιο δυνατά. Η χούντα υπόσχεται στους φοιτητές «ελεύθερες εκλογές» μετά τις βουλευτικές που είχε προκηρύξει, αλλά οι φοιτητές δεν ξεγελιούνται από τον ελιγμό. Γεωπονική, Πολυτεχνείο, Βιομηχανική, Νομική, Ιατρική, Οδοντιατρική, Πάντειο, Πάτρα, Θεσσαλονίκη, κινητοποιήσεις, αιτήματα... Τα γεγονότα παίρνουν μορφή χιονοστιβάδας.

Στις 14 Νοέμβρη πραγματοποιούνται παμφοιτητικές συνελεύσεις. Αιχμή το αίτημα για άμεση διενέργεια ελεύθερων εκλογών και η άρνηση του υπουργού Παιδείας Σιφναίου να αλλάξει το διάταγμα που όριζε φοιτητικές εκλογές μετά τις βουλευτικές. Το Πολυτεχνείο είναι περιτριγυρισμένο από αστυνομικούς κι οι φοιτητές που είναι συγκεντρωμένοι στο προαύλιο τους πετούν νεράτζια. Στην παμφοιτητική συγκέντρωση της Νομικής πέφτει το σύνθημα ότι στο Πολυτεχνείο γίνονται συμπλοκές και η συνέλευση αποφασίζει την κάθοδο στο Πολυτεχνείο. Ταυτόχρονα, από το μεσημέρι και μετά αρχίζει να συγκεντρώνεται κόσμος και έξω από το Πολυτεχνείο. Η κατάληψη έχει αρχίσει. Τις επόμενες δυο μέρες αποτελεί πόλο έλξης του λαού της Αθήνας. Η κατάληψη μαζικοποιείται μπαίνουν μέσα μαθητές κι εργαζόμενοι (οικοδόμοι, ιδιωτικοί υπάλληλοι κ.ά.), ενώ ταυτόχρονα, μοιράζονται προκηρύξεις, λειτουργεί ο πομπός, ακούγονται παντού αντιαμερικανικά και αντιχουντικά συνθήματα. Οι συγκεντρωμένοι μέσα κι έξω από το Πολυτεχνείο είναι χιλιάδες.

Το απόγευμα της Παρασκευής 16 Νοέμβρη η αστυνομία αρχίζει να χτυπάει άγρια τις μαζικές λαϊκές διαδηλώσεις στο κέντρο της Αθήνας και γύρω από το Πολυτεχνείο (έχουν κινητοποιηθεί οι οικοδόμοι, οι ιδιωτικοί υπάλληλοι, άλλοι κλάδοι εργαζομένων, αγρότες από τα Μέγαρα). Ακριβώς η ένταση των λαϊκών κινητοποιήσεων στην Αθήνα, με τους εργάτες να πυκνώνουν τις γραμμές των διαδηλώσεων, συμπίπτει με τα μέτρα άμεσης καταστολής και με τα όπλα, με το στρατό, από τη χούντα. Πνίγεται ο τόπος στα δακρυγόνα, πέφτουν οι πρώτες σφαίρες, εμφανίζονται τεθωρακισμένα της αστυνομίας, απαγορεύεται η κυκλοφορία στο κέντρο της Αθήνας και λίγο μετά τα μεσάνυχτα τα τανκς ζώνουν το Πολυτεχνείο...

Τα γεγονότα του Πολυτεχνείου «ξέσκισαν» την προπαγάνδα των χουντικών για δήθεν «φιλελευθεροποίηση» του καθεστώτος. Διέλυσαν τις όποιες αυταπάτες υπήρχαν και συντόμεψαν αποφασιστικά το χρόνο ζωής της δικτατορίας.

Ωστόσο, οι δικτάτορες, με την ανοχή και των Αμερικανών, πρόλαβαν να τινάξουν στον αέρα τον αγώνα του κυπριακού λαού για ελευθερία και ανεξαρτησία. Με το πραξικόπημα εναντίον του Μακάριου το καλοκαίρι του 1974, δίνουν την αφορμή στην Τουρκία να εξαπολύσει τον Αττίλα Ι και II και να πάρει υπό την κατοχή της το Βόρειο τμήμα του νησιού. Εκτοτε, η Κύπρος παραμένει διχοτομημένη και μπλεγμένη στα σχέδια των ιμπεριαλιστών, γνήσιο τέκνο των οποίων υπήρξε η θλιβερή εφταετία 1967 - 1974.

Η μεταπολίτευση βάζει το λαό και τη νεολαία μπροστά σε νέα καθήκοντα. Με το ΚΚΕ να κερδίζει τη νομιμοποίησή του μετά από δεκαετίες παράνομης ύπαρξης και δράσης, ξεκινά μια νέα περίοδος σκληρών αγώνων και θυσιών, μιας και τα αιτήματα, για εργασία πλήρη και σταθερή, για Παιδεία δημόσια και δωρεάν, για ελευθερίες και δημοκρατικά δικαιώματα, συνέχισαν να μένουν ανικανοποίητα. Και θα μένουν όσο υπάρχει καπιταλισμός. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, επιβεβαιώνεται το δίλημμα σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα. Περισσότερο από ποτέ είναι αναγκαίο να εμπνευστούμε από τις θυσίες της πρωτοπόρας νεολαίας, των πρωτοπόρων εργατικών και λαϊκών στρωμάτων, που με αυτοθυσία έμεναν αλύγιστοι και ένωναν τις φωνές τους με το φωτεινό μέλλον: Ο ιμπεριαλισμός δεν είναι ανίκητος, στο τέλος οι λαοί θα νικήσουν!

Στην κινηματογραφική αυτοβιογραφία του Μίκη Θεοδωράκη, που σκηνοθέτησαν και επιμελήθηκαν ο Γιώργος και η Ηρώ Σουράκη, ο ίδιος ο συνθέτης διηγείται δυο στιγμιότυπα από την περίοδο που πέρασε κρατούμενος στις φυλακές του Ωρωπού:

«... Σαν εκπρόσωπος των κρατουμένων είχα πάει στο διοικητή και του είχα δώσει τις αιτήσεις όλων των κρατουμένων για τον "Ερυθρό Σταυρό". Η γραμμή της διοίκησης ήταν ότι ο καθένας έπρεπε να πάει μόνος του να κάνει την αίτηση, μήπως εκεί ο διοικητής μιλώντας του να τον καταφέρει να κάνει δήλωση. Εμείς θέλαμε να 'μαστε όλοι μαζί. Κι έτσι ο ανθυπασπιστής μπήκε μέσα και μου 'φερε όλο τον πάκο τις αιτήσεις και πάνω έγραφε "Επιστρέφονται, διότι δε συνεμορφώθη προς τις απαιτήσεις" Λοιπόν, είμαστε έτοιμοι να βγούμε έξω, αλλά τα μεγάφωνα είπαν ότι σήμερα απαγορεύεται η έξοδος. Είχα λοιπόν μπροστά μου τους στίχους αυτούς, τον πρώτο στίχο γραμμένο από τον διοικητή, έγραψα το τραγουδάκι, "διότι δε συμμορφώθην προς τις απαιτήσεις, μήνας μπαίνει, μήνας βγαίνει μες το σύρμα περπατώ". Και το μεσημέρι, το βράδυ κατεβαίνουμε στο εστιατόριο, τους τραγούδησα το καινούριο τραγούδι και μάλιστα εμήνυσα στο διοικητή ότι έχει και πνευματικά δικαιώματα, γιατί ο πρώτος στίχος είναι δικός του»...

Ο Μ. Θεοδωράκης εξηγεί ότι το επισκεπτήριο ήταν μια φορά κάθε δυο μήνες, πολλές φορές συγγενείς και φίλοι των κρατουμένων προσέγγιζαν στο μόλο απέναντι από τις φυλακές προκειμένου να τους βλέπουν. Αλλά αυτό απαγορευόταν, πολλές φορές τους έπιαναν.

«Μια μέρα νομίζω ήταν Φλεβάρης, Μάρτης του '70, όλο το στρατόπεδο είμαστε μέσα, κοιμόμαστε όλοι, και κάποιος φρουρός (...) με ξύπνησε. "Κύριε Μίκη", μου λέει, "κάποιοι τραγουδάνε δικά σας τραγούδια". Βγήκα λοιπόν κι ήρθα εδώ. Φύσαγε λίγος αέρας και με τον αέρα ερχότανε το Ροδόσταμο. Ηταν μια παρέα τρεις - τέσσερις άντρες, μια γυναίκα και βάδιζαν αργά στο μόλο. Εγώ γνώρισα από το ύφος που τραγουδούσε, μου 'ρθε ότι είναι ο Χιώτης. Κατάλαβα, αλλά δεν ήμουνα βέβαιος. Αυτοί όμως βάδιζαν μ' ένα τρόπο επίσημο, θα 'λεγα. Αργά, ιεροτελεστικά. Εβλεπαν προς εμάς και προχωρούσαν.

Σιγά - σιγά άρχισαν να ξυπνούν κι οι άλλοι κρατούμενοι και γέμισε εδώ όλο το συρματόπλεγμα απ' τους κρατούμενους. Και έφυγε ένας ενωματάρχης από το διοικητήριο και πήγε εκεί. Είδαμε ότι συνομιλούσαν μαζί, δεν τον έπιασαν το Χιώτη. Και τον άφησαν. Εφύγαμε κι εμείς. Την άλλη μέρα μαθαίνουμε από τον Τύπο ότι ο Μανώλης Χιώτης είχε πάει στον Ωρωπό, το απόγευμα, γύρισε στο σπίτι του στον Ωρωπό και έπαθε καρδιακή προσβολή και πέθανε».