Ταινία που ψηλαφίζει την ιστορία με στοιχεία τρόμου που αναδύονται στην επιφάνεια με τη μορφή ανάκλασης σωρευμένων στο υποσυνείδητο απωθημένων. Παίρνει τον τίτλο της από ένα τραγούδι μεγάλου αστέρα, σύμβολου μιας εποχής που μετρά δεκαετίες, όταν η Ισπανία ήταν χωμένη στα σκοτάδια, υποταγμένη και χειραγωγούμενη, μια περίοδος που άφησε στίγμα ανεξίτηλο. Φαίνεται ότι είναι βαθιά χαραγμένος ο πόνος, αλλά και η επιθυμία εκδίκησης μυρίζει στην ατμόσφαιρα, στις διηγήσεις για τον εμφύλιο, για την ήττα και τη σαραντάχρονη δικτατορία. «Θυμάμαι την εποχή εκείνη σαν όνειρο, σαν έναν εφιάλτη που δεν είχε νόημα», λέει για το 1973 ο Βάσκος σκηνοθέτης της ταινίας Αλεξ δε λα Ιγκλέσια, τότε που ήταν οκτώ χρόνων. Κάθε προσπάθεια εκλογίκευσης της δράσης στο κεντρικό μέρος του φιλμ αποδεικνύεται ανώφελη.

Η εισαγωγή της ταινίας μνημειώδης, εικόνες που πέφτουν με τους τίτλους της αρχής και προμηνύουν, προϊδεάζουν, προετοιμάζουν για γεγονός πρωτόγνωρης εμβέλειας. Εικόνες καταπέλτες, εκπληκτικής ορμής, μονταρισμένες δυναμικά. Το υλικό παρατάσσεται με συνοδεία ήχων που δένουν το συγκεχυμένο όλο σε ενιαίο σύνολο. Εικόνες, στιγμιαίες αναλαμπές, με τη μουσική να επιλέγει το ρυθμό εναλλαγής τους. Σκηνές μυθοπλασίας που ακουμπούν στην Ιστορία, εναλλάσσονται με κινηματογραφημένο ιστορικό αρχειακό υλικό, με παραπομπές σε καλλιτεχνική δημιουργία και τη συλλογική μνήμη. Αναφορές που σημάδεψαν το χρόνο. Οι κυρίαρχες ψυχρές χρωματικές αποχρώσεις, ο συμβολισμός της ωμής βίας, η δυστοπία, τα κοντινά, τα υποκειμενικά πλάνα, η σκηνοθεσία μπροστά στην κάμερα παραπέμπουν σε χρονικό εθνικού απολογισμού: «Υπάρχει τρόπος να γίνεις ευτυχισμένος... να ανατρέψεις τη μοίρα σου... με εκδίκηση», λέει ξεψυχώντας ο κλόουν που πεθαίνει στον εμφύλιο.

Με ζηλευτή αυθαιρεσία και με βασικό γνώμονα το συνειρμικό στοιχείο, η αφήγηση κάνει ατέλειωτα μακροβούτια σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, από το τέλος του εμφυλίου ως τις αρχές του '70. Μπαινοβγαίνει σε χώρο και χρόνο, σε κόσμους, σε ταινίες, σε ιστορικά γεγονότα, στους κυβερνητικούς κύκλους, στην εκκλησία, στο μιούζικ χολ, σε μουσικές του juke box, στη βασκική τρομοκρατία, στο τσίρκο, στη σπηλιά που ο Χαβιέ κρύβει τα ζώα του τσίρκου, την ίδια που σκότωσαν τον πατέρα του... και συνθέτει μια μυθοπλασία που αιωρείται μεταξύ ιστορικής πραγματικότητας και φαντασιακής δημιουργίας, σε στιλ πολύχρωμα γκροτέσκο, τόσο, που αγγίζει επίπεδα σουρεαλιστικά που κανείς δε θα μπορούσε να συλλάβει με τη φαντασία του, χωρίς να αφήνει στιγμή ανάπαυλας στις αισθήσεις. Οι ρόλοι όλοι, καλοί, κακοί, θύματα και θύτες, καταδιώκουν ο ένας τον άλλο με συνεχείς μετατοπίσεις. Τα μόνα σταθερά σημεία αναφοράς μέσα στον ιστορικό χρόνο είναι κάποιοι χώροι. Οργανικό στοιχείο της αφήγησης - που θα μπορούσε να μοιάζει με γραμμική - οι έμμεσες, πυκνές απομνημονεύσεις και αναφορές σε στοιχεία, θέματα σκηνές cult και ατμόσφαιρα που παραπέμπουν στο σινεμά που έχει προηγηθεί, σε ταινίες, ρόλους και σκηνοθέτες αγκωνάρια της τέχνης του κινηματογράφου. Συνοπτικά, διαβάζει κανείς τον Φελίνι στη σιωπή και το φωτισμό που περιβάλλει τον κλόουν της αρχής, η Νατάλια θυμίζει την ακροβάτη του Βέντερς, η λυσσαλέα πάλη στους βράχους του τεράστιου μνημείου, λίγο πριν το τέλος, θυμίζει το «North by Northwest» του Χίτσκοκ. Στην πρωτοκαθεδρία φυσικά ο δικός τους Μπουνιουέλ, με αναφορές, φόρο τιμής, που τέμνουν την παραγωγή του από το σουρεαλιστικό μεσοπολεμικό του ξεκίνημα μέχρι την τελευταία περίοδο. Η ιστορία της πτώσης του φρανκισμού μοιάζει να λειώνει μέσα στην ιστορία των προσώπων.

Μια αφοπλιστική - για τον εντυπωσιακά χειμαρρώδη λόγο της - τρέλα... Ξεκινάει αρχικά γι' αλλού, προϊδεάζει για άλλου «είδους» φιλμ. Το ίδιο το υλικό της ταινίας, όμως, την πετάει αλλού... για να επιστρέψει στον εαυτό της στο μεγαλειώδες φινάλε και να περιμαζέψει τα ξεδιπλωμένα νήματα της αφήγησης στην Καθολική Βασιλική, τη χτισμένη σε μετεμφυλιακή αρχιτεκτονική στην Κοιλάδα των Πεσόντων, νοτιοδυτικά της Μαδρίτης, κοντά στο Ελ Εσκοριάλ. Ενας τεράστιος Αγιος Σταυρός ελέγχει το μνημείο από ψηλά και μνημονεύει τους δεσμούς του φασιστικού καθεστώτος με την Εκκλησία. Παρότι στο μνημείο εθνικής συμφιλίωσης, που παρήγγειλε ο Φράνκο και άρχισε να οικοδομείται το 1940, έχουν ταφεί φαλαγγίτες και ρεπουμπλικάνοι η επιγραφή «Επεσαν για τον Θεό και την Ισπανία» διευκρινίζει απολύτως τον εθνικιστικό του χαρακτήρα.

Παίζουν: Κάρλος Αρέθε, Αντόνιο δε λα Τόρε, Καρολίνα Μπανγκ, Σαντιάγκο Σεγκούρα, Ρομπέρτο Αλάμο, κ.ά.

Παραγωγή: Ισπανία, Γαλλία (2010).