Πέθανε ο Δ. Γληνός στις 26 Δεκέμβρη του 1943. Ανακοίνωση του Πολ. Γραφείου της ΚΕ του ΚΚΕ γνώρισε στον ελληνικό λαό ότι ο Δ. Γληνός ήταν μέλος της Γραμματείας του Πολιτικού Γραφείου της ΚΕ του ΚΚΕ. Με το θάνατο του Δ. Γληνού το ΚΚΕ, ο ελληνικός λαός έχασε ένα απ' τους καλύτερους ηγέτες.

***

Ο Δ. Γληνός μελέτησε και αφομοίωσε βαθύτατα την κοσμοθεωρία των Μαρξ - Λένιν - Στάλιν. Στη δραματική εποχή μας είδε τους σπασμούς γέννας της καινούριας σοσιαλιστικής κοινωνίας. Το ξεπέρασμα της ανθρώπινης προϊστορίας συντελείται με φυσική αναγκαιότητα κάτω απ' την αμείλιχτη δράση των κοινωνικών νόμων που ανέπτυξε ο καπιταλισμός μέσα σε φοβερές συγκρούσεις μιας αντιφατικής πορείας όπως το πρόβλεψε ο Μαρξισμός απ' τα μισά του περασμένου αιώνα. Ο Γληνός άνθρωπος της θεωρίας και δράσης έπιασε το αποφασιστικό στοιχείο του Μαρξισμού. Κατανόησε ότι την ιστορία τη δημιουργούν οι μάζες οργανωμένες σε κόμμα πρωτοπορειακό και μέσα σε αγώνες που εκφράζουν τις κοινωνικές ανάγκες. Και με περασμένα τα πενήντα χρόνια έγινε μέλος του ΚΚΕ.

Και εδώ προβάλει η άλλη πλευρά του Γληνού. Στον κομμουνισμό προσχώρησε ο διανοητής που παλεύει για την αλλαγή του κόσμου. Ο Γληνός είναι ολοκληρωμένος άνθρωπος. Είναι κομμουνιστής. Μέσα στο Κόμμα ο Γληνός νοιώθει άνετα, αβίαστα τον εαυτό του. Η πλούσια φυσιογνωμία του βρίσκεται στο κατάλληλο έδαφος ανάδειξης και αχτινοβολίας γόνιμης. Η πλουτοκρατική ολιγαρχία εκδικητική και φωτοσβεστική τον στέλνει αλυσσοδεμένο από κάτεργο σε κάτεργο. Μα ο Γληνός και στα κάτεργα και όξω απ' τα κάτεργα δουλεύει ακούραστα και με χαρά. Δουλεύει για την οργάνωση της νεολαίας στην ΕΠΟΝ. Γράφει άρθρα στο «Ριζοσπάστη». Αναλύει απ' την Κομέπ τα προβλήματα του Κόμματος. Γράφει διαφωτιστικά φυλλάδια ενάντια στους «εχθρούς του λαού». Νοιώθει και εκφράζει ήρεμα βαθύτατο μίσος, το ιερό και δημιουργικό μίσος, ενάντια στις πλουτοκρατικές δυνάμεις του ξένου και ντόπιου φασισμού που με τη βία, την ατιμία, την εξαχρειωμένη και πρόστυχη ψευτιά ζητάν να πνίξουν το μεγάλο αγώνα του ελληνικού λαού. Σ' αυτή τη σύντομη μα δημιουργική κομμουνιστική περίοδο της ζωής του ο Γληνός δουλεύει το κύριο φιλοσοφικό του έργο «διαλεχτικός υλισμός» και την αξιόλογη εισαγωγή του στη μετάφραση του «σοφιστή» του Πλάτωνα. Μια μελέτη του τα «σημερινά προβλήματα του ελληνισμού» έμεινε μισοτελειωμένη. Τη σταμάτησε ο πρόωρος θάνατός του. Η δράση του Γληνού είναι πολύμερη, πολύπλευρη. Είναι οργανωτής, διαφωτιστής, ερευνητής, αγωνιστής πολιτικός του ΚΚΕ. Η αηδία τον πνίγει πολλές φορές όταν στην απλόχερη ειλικρίνεια του ΚΚΕ για συνεργασία με τις διάφορες οργανώσεις και κόμματα συναντάει τον φαρισαϊσμό, την κενότητα, την απέραντη μικρότητα που εκφράζοντας τη βαθύτατη εθνικο-κοινωνική και εθνική εξαχρείωση της ελληνικής πλουτοκρατίας καταντάν σε συνεργασία με τους επιδρομείς για να πλήτουν το λαό. Ο Γληνός αντιμετωπίζει τα πάντα με την ηρεμία και την ακαταγώνιστη μαχητικότητα και αδιαλλαξία του κομμουνιστή.

Ο Δ. Γληνός είναι ανώτερος άνθρωπος και αφομοίωσε πλέρια τις τρανές αρετές του κομμουνιστή. Ούτε ίχνος ατομικισμού δεν ξεχωρίζει στο Γληνό. Είνε υπόδειγμα στην ομαδική συνεργασία, δέχεται μ' ευχαρίστηση την κριτική. Πειθαρχικός στρατιώτης του κόμματος είναι άφοβος στους κινδύνους που τον απειλούν σε κάθε στιγμή. Ετοιμος πάντα για την υπέρτατη θυσία, αδιάλλαχτος στην εφαρμογή της πολιτικής του Κόμματος είναι ποτισμένος ολόκληρος με την κομματικότητα που δίνει η βαθειά πίστη σ' ότι το Κόμμα ενσαρκώνει, είναι φορέας της προόδου της Ελλάδας, της εθνικής και πολιτικής λευτεριάς του Νεοελληνικού πολιτισμού. Η ακούραστη δουλιά για την υπόθεση της ελληνικής πατρίδας που την εκφράζει ο αγώνας του ΚΚΕ πλημυρίζει τον Γληνό από υπέρτατη χαρά, βαθύτατη ικανοποίηση και του δημιουργεί δυνάμεις για όλο και εντατικώτερη δράση και δημιουργία.

***

Σ' αυτή την πυρωμένη ατμόσφαιρα της πλούσιας δράσης πέθανε ο Δ. Γληνός. Η ζωή και ο θάνατός του διατρανώνουν ότι κάθε έντιμος άνθρωπος, ότι κάθε ειλικρινής διανοούμενος, ότι ολόκληρη η ελληνική νεολαία έχουν θέση μόνο μέσα στο στρατόπεδο του Κομμουνισμού. Μέσα στις γραμμές του ΚΚΕ.

Η δράση του Γληνού είναι υπόδειγμα για τις εκατοντάδες χιλιάδες μέλη του ΚΚΕ ότι ο κομμουνιστής είναι μαχητής και μόνο μαχητής συνειδητός πειθαρχικός με πρωτοβουλία και πίστη στο Κόμμα για τον ξεσκλαβωμό του ελληνικού λαού.

Ο Γληνός πέθανε πριν δει τη νίκη. Μα πέθανε κομμουνιστής. Αυτός ο βαθύς γνώστης και λάτρης της κλασσικής ελληνικής αρχαιότητας πέθανε με θάνατο που θα τον μακάριζαν οι καλύτεροι άνθρωποί της.

Το έργο κι η προσωπικότητα του Γληνού θα μελετηθή μόλις γίνη βολετό από πολλές απόψεις που η κάθε μια θα συγκρατήση έντονα την προσοχή του ερευνητή: Ο Γληνός Παιδαγωγός, Εκπαιδευτικός, στοχαστής, Φιλόσοφος, Κλασσικός φιλόλογος, δημοτικιστής, Πολιτικός αγωνιστής, είναι ένα πολύπτυχο ζωής και δράσης μοναδικό στα χρόνια μας. Με κάθε του εκδήλωση σημειώνει κι ένα σταθμό, άνοιγε κι ένα δρόμο. Ιδιαίτερα η παιδαγωγική κι εκπαιδευτική του δράση, οι πρωτοπορειακές του ιδέες, η πίστη του στο Δημοτικισμό και στην αναγέννηση της Παιδείας τον έκαναν χρόνια τώρα μια συμβολική φυσιογνωμία για ολόκληρον κόσμο. Οσο κι αν το σύμβολο αυτό στάθηκε εφιάλτης για την αντίδραση όμως και για την αστική διανόηση - τη φωτισμένη - είναι ιστορικό γεγονός ενώ για τον κομμουνισμό θα είναι καύχημα όσο κι οδηγός για την οριστική κατάκτηση των πνευματικών αγαθών από το λαό. Θάρθη - και γρήγορα - η ώρα που μια Σοσιαλιστική Ελλάδα θα κρεμάση σ' όλα τα σχολειά του κράτους την εικόνα του οραματιστή αυτού της αληθινής λαϊκής Παιδείας. Ο Γληνός στάθηκε πρόδρομος και στάθηκε «άξιος μιας λαϊκής Ελληνικής Πατρίδας». Γιατί όσοι κι αν εργάσθηκαν μέσα ή έξω από το αστικό καθεστώς για την αναγέννηση της παιδείας, κανένας δεν έδοσε τέτοιο παλμό στην κάθε του προσπάθεια, κανένας δεν αισθάνθηκε το πρόβλημα με περισσότερη αγάπη για το λαό και τα παιδιά του, κανένας δεν τον πόνεσε όσο ο Γληνός. Κανένας δεν το είδε σαν τμήμα αναπόσπαστο μιας γενικής επαναστατικής γραμμής, κανένας δεν έδοσε για το όνειρο αυτό πειο συμπυκνωμένη πνευματική εισφορά όσο ο Γληνός.

***

Η Πνευματική εξέλιξη του Γληνού θ' αποτελέση επίσης ένα θέμα που πρέπει να μελετηθή γιατ' είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον. Αποτελεί ένα ιδιαίτερο, όχι τυπικό παράδειγμα της δύναμης των ιδεών. Προοδευτικός και ριζοσπαστικός διανοητής χρησιμοποιεί από νέος στη μελέτη του τη μαρξιστική μεθοδολογία και σε ώριμη πεια ηλικία γίνεται κομμουνιστής με χαρακτηριστικά άλματα που τα προσδιορίζει η δύναμη της λογικής όσο και η θέρμη του αισθήματος. Με την πεποίθηση πως προχωρώντας αριστερά απλώς ολοκληρώνει με συνέπεια τον πνευματικό του προσανατολισμό, δε σταματάει σε διάμεσες ιδέες. Ρίχνεται με νεανική ορμή στις απόλυτες, μα ακατάβλητες.

Η Μαρξιστική κοσμοθεωρία τον συνεπαίρνη σαν ακαταγώνιστη πνευματική πειθαρχία κι από τότε που συνειδητά της ομολόγησε πίστη όχι μόνο την αφομείωσε μα και της πρόσφερε υπηρεσίες που θα τιμούν την Ελληνική σκέψη. Η Μαρξιστική ιστορική τοποθέτηση και εξήγηση του Πλάτωνα και των ιδεών του (για ν' αναφέρομε ένα μόνο παράδειγμα) είναι μια σπουδαία συνεισφορά στην εφαρμογή της Φιλοσοφίας και της μεθοδολογίας του Μαρξισμού στα πνευματικά φαινόμενα και στις πνευματικές προσωπικότητες. Και κάτι άλλο ακόμα: Η πνευματική αυτή εξέλιξη του Γληνού στα τελευταία δεκαπέντε χρόνια σχετίζεται άμεσα και με το ήθος του. Το ήθος αυτός πρέπει να μείνη υπόδειγμα για τους πνευματικούς ανθρώπους, ιδιαίτερα στην τωρινή εποχή που ένας κόσμος πεθαίνει ραγδαία και μια νέα κοινωνία ανασταίνεται που ζητάει τους πνευματικούς εργάτες της για να την πλαισιώσουν και να την υπηρετήσουν. Θάπρεπε να αναλυθή η ζωή και το παράδειγμα του Γληνού για να φανή εποπτικά τι θα πη ηθικός χαρακτήρας, συνείδηση ηθικού χρέους και ιδεολογική συνέπεια, τι θα πη προσφορά του εαυτού σου σε κείνο που πιστεύεις, πως ο άρτιος άνθρωπος περιφρονεί θαρρετά και χαρούμενα ότι δεν του γεμίζει ποια την ψυχή, για να τραβήξη μ' όλες του τις δυνάμεις τον ανήφορο της αλήθειας, έστω κι αν τον φέρνη μόνο στη θυσία, στην πάλη και στον πιο αδυσώπητο διωγμό. Ο Γληνός απαρνήθηκε την αστική τάξη, που θα τον είχεν αν ο ίδιος το ήθελε παντοτεινά για χαϊδεμένο της παιδί και για καμάρι και τράβηξε σύμφωνα με τη συνείδησή του εκεί που τον καλούσε ο κόσμος των αδικημένων. «Η ψυχή μου είναι με τους αδικημένους» έλεγε κάνοντας την πολύκροτη εξομολόγησή του στις αρχές του 1928 σε μια ιστορική συζήτηση του Εκπαιδευτικού Ομίλου. Ταυτίστηκε αδίστακτα με τον εργαζόμενο λαό γιατί το αισθάνθηκε σαν ηθική επιταγή και αδιαφόρησε για την τύχη του εαυτού του. Η αστική τάξη δεν του το συγχώρησε μα και δεν έπαυσε να του αναγνωρίζει το υπέρτερο κύρος και τον σέβεται όσο και αν τον εμίσησε. Κι ο αστικός κόσμος κατάλαβε κι ομολόγησε πως με το θάνατο του Γληνού χάθηκε από την Ελλάδα μια εθνική δύναμη. Τόση ήταν η πνευματική του επιβολή και τέτοιος ο ίσκιος της προσωπικότητάς του.

***

Αν επρόκειτο να δοθή ο ιδιαίτερος χαρακτηρισμός στην πνευματική φυσιογνωμία του Γληνού που θα ήταν η κύρια σφραγίδα της θα το βρίσκαμε στο φως του μυαλού του. Ο Γληνός ήταν αυτό που λέμε «μια φωτεινή διάνοια». Πραγματική αχτινοβολία από ένα εγκέφαλο που ένοιωθες όχι μόνο πως ήταν προικισμένος με γνήσια φιλοσοφική διάθεση και θρεμένος με βαθειά παιδεία μα και πως είχε μια μοναδική δύναμη ν' αποδίδη ότι κατείχε. Σπάνια ικανότητα ανάλυσης, κατάταξης και σύνθεσης συγκεντρώθηκαν τόσο τέλεια σ' ένα μυαλό. Λιγοστοί πνευματικοί άνθρωποι στον τόπο μας μπορούσαν να διατυπώσουν με τόση καθαρότητα οποιαδήποτε ανώτερη σκέψη όσο ο Γληνός. Λες κι ήταν ένα λαγαρό νερό που έτρεχε με άπειρη ευκολία από μια πλούσια βρύση μ' ένα ρυθμό που σ' εισαγήνευε πριν ακόμα σε πείση. Οποιοδήποτε ζήτημα και το πιο περίπλοκο στο λόγο ή στη γραφίδα του Γληνού έβγαινε τόσο πολύπλευρα φωτισμένο που μόνο όποιος δεν ήθελε δεν τον καταλάβαινε. Η πειστική δύναμή του ήταν αληθινά ακαταμάχητη. Η Σωκρατική διαλεχτική του τύλιγε σιγά σιγά τις ψυχές με την ακατάβλητη δύναμη της αλήθειας. Το πάθος που δεν ήταν ξένο στη δυνατή αυτή ψυχή δε φαινόταν στα λόγια, ήταν κρυμμένο στην αφετηρία της ιδέας. Γιατί ο Γληνός ήταν προπάντων νηφάλιος, ως ομιλητής, ως δάσκαλος, ως συγγραφέας, ως συζητητής. Οσο αντίθετες ιδέες και αν είχε όποιος συζήτησε μαζύ του ήταν αδύνατο να ξεφύγη απ' τη σαγήνη της διαλεκτικής του. Τίποτα θολό ή αμφίβολο, όλα ξεκαθαρισμένα, όλα ποτισμένα με την απόλυτη ειλικρίνεια που δίνει στα λόγια η στέρεη πίστη στην ιδέα κι η πνευματική αυτοπεποίθηση.

Ο Γληνός δεν ήταν φανατικός με την κακή σημασία της λέξης. Ηταν ικανός να προσέξει και ν' αντιληφθή τις ιδέες των αντιθέτων του. Ηξερε καλύτερα από τους αστούς την αστική επιστήμη και την αστική διανόηση, κι αυτό ήταν ένα σπάνιο όσο και σπουδαίο πλεονέκτημα για ένα μαχητή του κομμουνιστικού στρατοπέδου. Ηρεμα - ήρεμα, αφού τις συνώψιζε καλόπιστα έβαζε το κοφτερό λεπίδι του μυαλού του στις αστικές αντιλήψεις, τις φώτιζε, τις ανέλυε και τις ξετίναζε με τόση πειθώ που αν οι ιδέες επηρεάζονταν μόνο από τη λογική και τη γνώση, θάταν αδύνατο να του αντισταθή κανείς αντίπαλος.

Το ξεσκέπασμα των λογής λογής φαρισαϊσμών που θολώνουν εφήμερα - ευτυχώς - την Ελληνική διανόηση κανένας δε θα ήταν σε θέση να το κάνη με όση αυθεντία και ευκολία μαζύ το έκανε ο Γληνός.

Η αισιοδοξία που έβγαινε από κάθε ανάλυση του Γληνού δεν ήταν μόνο καθρέφτισμα της πίστης του μα και μια φυσική αντανάκλαση απ' το εσωτερικό του φως. Σπάνια δύναμη χαρακτηρισμού και ακριβολογίας, μια καυστική πολλές φορές διάθεση για ότι ψεύτικο έχει η αστική διανόηση κι η αστική ιδεολογία, μια συγκρατημένη μα αδιάπτωτη ρητορική φλόγα, με επιχειρήματα, πολλές φορές και με λυρισμό μα ποτέ με φτενά λουλούδια, ένας ολοζώντανος διδακτικός παλμός σ' ένα στρωτό δημοτικό λόγο και πάνω σ' όλα μιαν άρτια αρχιτεκτονική με αμείλικτη συνέπεια απ' την αρχή ως το συμπέρασμα, έδιναν στον Γληνό τη δύναμη να υποτάζη αβίαστα τον ακροατή ή τον αναγνώστη του. Κάθε άλλο παρά δημαγωγός με τη συνειθισμένη σημασία της λέξης. Δάσκαλος με την πλατύτερη ευγενέστερη και δημιουργικώτερη σημασία του όρου, επιστήμονας και απόστολος μαζύ χωρίς μυστικισμό, με χωνεμένη τέλεια τη γνώση, με πανοπλία κλασσικής παιδείας, φιλοσοφίας, κοινωνιολογίας και παιδαγωγικής όσο λίγοι γύρω μας, ευγενικός και δίκαιος μα αυστηρός και συνεπής κριτής, βαθής στοχαστής, μεθοδικός, ισόρροπος και θαραλέος, μοναδικός εκλαϊκευτής, αληθινή πνευματική ρομφαία - αυτός ήταν ο Γληνός σαν πνευματική υπόσταση και δράση - Γαλήνιος ανεκτικός αδιάλλαχτος όχι στα λόγια μα στις ιδέες, κράμα φιλόσοφου δάσκαλου και μαχητή μαζύ, ανθρωπιστής κι αισθηματίας. Δεν έδωσε βέβαια όλο το μέτρο της δημιουργικής του ικανότητας, μολονότι υπάρχει στον τομέα της πολυγραφικής του εργασίας ανέκδοτο έργο άγνωστο ακόμα, ο διωγμός δεν τον άφησε. Κι όσον αφορά τα ώριμα χρόνια του στοχασμού τα περισσότερα του τα πήρε η πολιτική δράση. Μα έδοσε πολλά! Εσπειρε σπόρους που θα βλαστήσουν. Στάθηκε εξαιρετικά άτυχος να χαθή στη χαραυγή του νέου κόσμου, που τόσο είχε ονειρευτή και τόσο είχε δουλέψη για να συμβάλη στην ετοιμασία του. Ο Σοσιαλισμός χάνει ένα μοναδικό πνευματικό στέλεχος για τη δημιουργία της αύριον έναν αναμορφωτή που δύσκολα θα βρούμε τον όμοιό του.

Οι νέοι που λαχταρούν την αληθινή αναγέννηση και το αληθινό ανέβασμα του λαού ας χαιρετήσουν στον πρόωρο τάφο του τον αληθινό δάσκαλο με τα υπερύψηλα ιδανικά και το υπέροχο μυαλό.

«Ετούτη είναι η πίστη του σημερινού ανθρώπου. Η αλήθεια, που το ανθρώπινο γένος με αγώνες, μόχτους, αίματα και θυσίες την καταχτάει σιγά σιγά, για να κυριαρχήσει κάποτε τη μοίρα του. Ποιος έχει τη δύναμη να στερήσει σήμερα τον άνθρωπο από το υπέρτατο απολυτρωτικό του δικαίωμα, το δικαίωμα στην κατάχτηση της αλήθειας;» Δ. Γληνός, Σοφιστής 1, 82.

Θα είναι παράλογο να ζητήσει κανείς κάτι ολοκληρωμένο για τη διανόηση του Γληνού από τις γραμμές αυτές, που γράφονται βιαστικά και μέσα στην παραζάλη από το σκληρό χτύπημα. Για κάτι τέτοιο χρειάζεται περισυλλογή στις ζωντανές αναμνήσεις από την προσωπικότητά του και στοχαστική διερεύνηση της γραπτής κληρονομιάς, που μας άφησε.

Η χαρακτηριστικότερη γραμμή της ουσίας του Γληνού είναι η γερή κι αντρίκια διανόησή του. Στο θριαμβευτικό του λόγο και στο στιβαρό γράψιμό του αυτή έδινε την ακλόνητη υποστύλωση. Ο Γληνός είναι από τους ελάχιστους πραγματικούς στοχαστές, ένας πανσέρ, όπως λέγουν οι γάλλοι από τους σπάνιους, που έβγαλε η νεότερη Ελλάδα κι ένας από τους κορυφαίους ανάμεσά τους. Και το χαραχτηριστικότερο της διάνοιάς του, όπως όλης της ουσίας του είταν η δύναμη, η ορμή, η ξεχειλισμένη ζωντάνια. Δυνατός, ρωμαλέος, πλούσιος, άφθονος είταν η εντύπωση που άφηνε σ' εκείνον που τον πλησίαζε, τον άκουε ή τον διάβαζε. Η μεγάλη αυτή δύναμη, η άφθονη υγεία, το τολμηρό και καλόκαρδο αντίκρυσμα του κόσμου όρισε την πνευματική του τοποθέτηση. Ο Γληνός είταν στέρεα ριζωμένος στη χεροπιαστή πραγματικότητα. Με όλο το είναι, σου έλεγε: είμαι ο άνθρωπος για τον οποίον ο εξωτερικός κόσμος υπάρχει. Χωρίς κανένα περιορισμό ή επιφύλαξη πίστευε στην αντικειμενική του ύπαρξη, με όλες του τις ποικιλίες, με τα χρώματα και τις ιδιοτυπίες του. Δεχόταν ακόμα με την ίδια βεβαιότητα, πως ένα κομμάτι της χεροπιαστής πραγματικότητας είναι ο άνθρωπος με τη φυσιολογική και τη νοητική του ύπαρξη και μόλον τον παραστατικό και συναισθηματικό του κόσμο. Φύση κι άνθρωπος, ύλη και πνεύμα βρίσκονται στην πιο στενή συνάρτηση. Οι διάφορες μορφές και λειτουργίες της ύλης, από την ανόργανη ουσία ως την οργανωμένη, οι φυσιολογικές και νοητικές λειτουργίες του ανθρώπου μαζί με τα πνευματικά δημιουργήματά του: κοινωνία, θρησκεία, κράτος, ήθη κι έθιμα, δίκαιο, τέχνη, φιλοσοφία, επιστήμη, αποτελούνε μιαν ενιαία κοσμική λειτουργία. Κάθε χωρισμός, κάθε δυαρχία του είταν αποκρουστικά. Ρεαλισμός και φυσιοκρατία πέρα πέρα.

Τ' όργανο που διερευνά και γνωρίζει την ενιαία αυτή πραγματικότητα είναι ο νους, αλάθευτος και κυρίαρχος, όταν δουλεύει με λογικότητα, όταν δηλαδή προσαρμόζεται στη νομοτέλεια που κυβερνά τη φύση, όταν βρίσκεται σε όσο μπορεί «πληρέστερην ανταπόκριση στις αντικειμενικές δυναμικότητες» όταν πλησιάζει όσο μπορεί «πιο πολύπλευρα και πιο κοντά στη φυσικήν ή κοινωνική πραγματικότητα». Τη γνώση δεν την καθορίζει το υποκείμενο παρά ο εξωτερικός κόσμος. Το «είναι» καθορίζει τη συνείδηση και όχι τ' ανάποδο. Το υποκείμενο που θεωρεί τόσο μόνο πλησιάζει το αντικείμενο όσο υποτάσσεται στη νομοτέλειά του, αναγκασμένο από την κύρωση της πράξης. Η σωστή γνώση, η αλήθεια, η επιστήμη δεν είναι κάτι απόλυτο που το βρίσκομε μια φορά κι ισχύει για όλους τους αιώνες παρά διαμορφώνεται και τελειοποιείται με τη διαμόρφωση και τελειοποίηση των όρων της ζωής. Το μοναδικό κριτήριό της είναι η πράξη. Σωστό αληθινό είναι εκείνο που επικυρώνεται στην ενέργειά μας που αποδίδει. Στο φυσικό κόσμο, εκείνο που μας κάνει να χρησιμοποιούμε όσο μπορεί καλύτερα τις φυσικές δυνάμεις, στον ιστορικό και πνευματικό κόσμο εκείνο που βοηθεί την ανάπτυξη, την προκοπή, που ασφαλίζει την υλική ευτυχία σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος από τους κατοίκους της γης, που συνάρτησή της είναι η πνευματική ανάπτυξη. «Οπως στη γνώση του φυσικού κόσμου, γράφει, το μόνο κριτήριο είναι η κύρωση από την πράξη, έτσι και στη γνώση του ιστορικού κόσμου. Η κύρωση της ιστορικής γνώσης δεν είναι άλλη καμιά παρά η ίδια η ζωή, η ιστορική δικαίωση» (Σοφιστής, Ι, 10-11). Η τέτοια γνώση, η επιστήμη είναι δύναμη, είναι εξουσία όπως γράφει ανατρέχοντας στον Μπέικον, είτε σπέρμα ζωής όπως λέγει με άλλη έκφραση. Μας οπλίζει με δύναμη για να δαμάσομε τη σκοτεινή μοίρα.

Κοντά στη θετική την παραγωγική της λειτουργία έχει κι άλλη, όχι λιγότερο ωφέλιμη, η επιστήμη κι η αλήθεια. Σκορπίζει τα σκοτάδια, γλυτώνει τον άνθρωπο από πλάνες από επιβιώσεις παλαιών τρόπων του σκέπτεσθαι από μυθοπλαστίες και μυστικισμούς που κοκκαλώνουν τη ζωή και εμποδίζουν την προκοπή.

Ο Γληνός γράφει επιγραμματικά: «Ο βασικός σκοπός της επιστήμης είναι να απομακρύνει το μυστήριο». Γι' αυτό είναι αμείληκτος εχθρός κάθε τάσης που στηρίζεται ή θέλει να ξαναγυρίση σε μια στατική μορφή της αλήθειας, στις αφηρημένες και αιώνιες ιδέες στο χωρισμό του κόσμου σε δυό, σε ύλη και πνεύμα είτε στη νεότερη όψη της ίδιας πλάνης το χωρισμό σε «είναι» και «γίγνεσθαι», σε «δέον» και «είναι» είτε σε αξίες που παίρνουν μεταφυσική υπόσταση. Ολα αυτά είναι ανθρώπινο κοίταγμα, υποκειμενισμός, αυταπάτη, ή καθαρή απάτη. «Το "αεί ωσαύτως κατά ταύτα έχον" είναι ανύπαρχτο, βασικός ανθρωπομορφισμός και αντανάκλαση του ανθρώπινου πόθου για την προσωπική του αιώνιαν ύπαρξη» (Σοφιστής Ι, 29). Είναι υποκειμενικές κατασκευές, πνευματικά εποικοδομήματα ομάδων και τάξεων που θέλουν με αυτά να υποστυλώσουν την κλονιζόμενη υπόστασή τους. «Το αίτημα του υποκειμενισμού είναι η αναίρεση της επιστήμης και της δύναμης αυτής, που παρέχει στον άνθρωπο. Και διατυπώνεται σήμερα γιατί η δύναμη αυτή είναι επικίνδυνη σε ορισμένη κατηγορίαν ανθρώπων, που η πλάνη και ο μύθος, η φυγή από την πραγματικότητα, εξυπηρετεί τα συμφέροντά τους και διατηρεί τα προνόμια τους» (51). Καταλήγει πάντα στο τέλος, «στην άρνηση, γιατί έσχατο καταφύγιό του είναι το μυστήριο και το θαύμα. Είναι ουσιαστική άρνηση του απολυτρωτικού νου, που τον θεοποιεί για να τον ευνουχήσει». Απειρες είναι οι περικοπές που με το ίδιο πάθος υποστηρίζει αυτή τη θέση. Είναι του Βολταίρου το «αφανίστε, σπάστε την άτιμη» δηλαδή τη μισαλλοδοξία, το θρησκευτικό φανατισμό.

Επιμένει στο σημείο αυτό γιατί οι τέτοιες κατασκευές και αγυρτίες έχουν περισσότερη λαβή στο έδαφος που καλλιεργεί ο ίδιος. Γιατί το κύριο αντικείμενο της γληνικής διανόησης, είναι η ιστορία και οι πνευματικές αξίες κι αυτές σηκώνουν πολύ νερό, ενώ η νομοτέλεια στη φύση αναγνωρίζεται, με κάποιες υπεκφυγές, γενικότερα.

Σ' όλη του τη ζωή ο Γληνός έστησε καρτέρι σε κάθε υποκειμενισμό, σε κάθε ανεξέλεγκτον ισχυρισμό, ιδεοκρατία ή ενορατισμό με όποιαν μορφή και αν παρουσιάζονταν, σε όποια τρύπα και αν στριμώχνονταν.

Από ιδιοσυγκρασία και τοποθέτηση ο Γληνός ανήκει στη μεγάλη οικογένεια των ρεαλιστών και εμπειρικών φιλοσόφων, που η γραμμή της αρχίζοντας από τους πρώτους Ιωνες φιλοσόφους και περνώντας από τον Δημόκριτον ολοκληρώνεται με τον Επίκουρο στην αρχαία Ελλάδα και στους νεότερους χρόνους κι αρχίζοντας από τη φυσική επιστήμη και την εμπειρική φιλοσοφία ενός Μπέικον και ενός Λοκ και περνώντας από τους Γάλλους διαφωτιστές του 18ου αιώνα ένα Ντιντερό και ένα Χόλμπαχ, καταλήγει στους μηχανικούς υλιστές και στην υλιστική διαλεχτική του 19ου αιώνα.

Η πίστη του στην ικανότητα του μυαλού ήρθε να ξεκαθαρίσει και να ολοκληρωθεί στην τελευταία φάση της ζωής του, η διαλεχτική, που στάθηκε ένας από τους φωτεινότερους ερμηνευτές της στον τόπο μας. Αυτό έδωσε την καινούρια ιδιοτυπία στη φιλοσοφία του Γληνού. Διαφέρει απ' τους παλαιότερους εμπειρικούς γιατί αντικείμενο του στοχασμού του δεν είναι η φύση παρά ο άνθρωπος κι η ζωή του στην κοινωνία και το ιστορικό του γίγνεσθαι γενικά. Ο Γληνός είναι φιλόσοφος της ιστορίας και του πολιτισμού στην έννοια του Χέγκελ και της νεότερης διαλεχτικής. Φιλόσοφος και άνθρωπος της δράσης, ενδιαφέρεται με πάθος για τα κοινωνικά προβλήματα και τις πνευματικές αξίες. Στην κατεύθυνση αυτήν είχε στραφεί αποφασιστικά τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια και είταν γιομάτος σχέδια και δούλευε επίμονα σ' αυτή. Δείγματα υποθέτομεν πως θα βρεθούν στα χειρόγραφά του.

Σαν ώριμος καρπός του μακρόχρονου αυτού στοχασμού μας κληροδότησε στην Εισαγωγή του Σοφιστή του Πλάτωνα. Με μιαν αριστοτεχνική εφαρμογή της διαλεχτικής πάνω στις ανθρωπιστικές σπουδές φθάνει συμμαζεύοντας και συμπυκνώνοντας συγκινήσεις και πόθους εφηβικής και νεανικής ηληκίας και στοχασμούς της ωριμότερης, ο φιλόλογος και μελετητής των αρχαίων σε μια σύνθεση σ' ένα ρωμαλέο σχήμα που τοποθετεί και κάνει όπως λέει ο ίδιος πιο κατανοητό κάθε μερικό στοιχείο. Ο,τι μας γράφει εκεί στα δύο κεφάλαια της Εισαγωγής για ιστορική μνήμη, για επιβίωση και αναβίωση, για φορμαλισμό και ρεαλισμό στις ανθρωπιστικές σπουδές και την κοσμοθεωρητική και βιοθεωρητική σκοπιά απ' όπου κοιτάζομε το ιστορικό γίγνεσθαι, η ανάλυση της προσωπικότητας του καλλιτέχνη που δίνει, είναι από τις σπάνιες φιλοσοφικές συνθέσεις πάνω σε προβλήματα πολιτισμού που έχουμε στη γλώσσα μας. Τα κλασσικά γράμματα φωτίζονται από καινούριο και ιδιόρυθμο φως κι η αρχαιότητα παίρνει ασυνήθιστη αίγλη. Ορισμένες σελίδες του βιβλίου είναι ένας συγκρατημένος μα βαθύς ύμνος στο αρχαίο πνεύμα τέτοιος που δεν τον άκουσε από κανένα αρχαιολάτρην ή αρχαιοκάπηλον της ντουζίνας.

Δε θέλω να μειώσω την εντύπωση από τη ρωμαλέα κατασκευή του Γληνού με πρόχειρη ανάλυση. Συνιστώ σ' όσους τον αγάπησαν να διαβάσουν ή να ξαναδιαβάσουν τις εξαίρετες αυτές σελίδες.

Δεν είναι οι μόνες με την ίδια δύναμη που γεννήθηκαν από τη διάνοια που έσβησε προχτές σε μια κλινική. Πόση θέρμη, πόση μάθηση και πόση συνθετική ικανότητα κρύβει το έργο του θα φανεί όταν παρουσιασθή το έργο αυτό σε ολοκληρωμένη έκδοση.