Η πείνα και η δυστυχία των καλλιτεχνών στην Kατοχή ήτανε αφάνταστη. Οι περισσότεροι απ' αυτούς είχαν για μοναδικό πόρο ζωής το συσσίτιο. Κι όμως. Οχι μόνο δημιουργούσαν σημαντικά έργα, αλλά συμμετείχαν και σε όλες τις μορφές αντίστασης του λαού. Την προηγούμενη Κυριακή, δημοσιεύσαμε λίγα από τα έργα κάποιων δημιουργών, τα οποία αγαπήθηκαν γιατί μετέφεραν και μεταφέρουν την «ουσία» της Αντίστασης. Σήμερα συνεχίζουμε κι εμείς, θέλοντας να «τσιγκλήσουμε» κυρίως τους νέους ανθρώπους, να έρθουν σε επαφή με τις πράξεις και τα έργα αυτών των σημαντικών ανθρώπων. Γιατί όταν τα οράματα και τα ιδανικά είναι μεγάλα, μεγάλα και τα έργα των δημιουργών. Οδηγός μας, όπως και τις προηγούμενες Κυριακές, το βιβλίο του Ε. Μαχαίρα «Η Τέχνη της Αντίστασης».

«Από τις αρχές κιόλας του 1943, οργανώθηκε ένα συνεργείο από σπουδαστές της Σχολής Καλών Τεχνών και μία από τις κυριότερες ασχολίες τους ήταν να επιμελούνται τα παράνομα έντυπα της νεολαίας, που τυπώνονταν στον πολύγραφο.

Η πιο μεγάλη επίδοσή τους, όμως, ήταν η αφίσα τοίχου. Οι αφίσες που βγήκαν απ' αυτό το συνεργείο είναι πολλές χιλιάδες. Τις σχεδίαζαν, τις σκάλιζαν, τις τύπωναν και πολλές φορές έβγαιναν και τις κολλούσαν τις νύχτες στους τοίχους της Αθήνας οι ίδιοι. Ολα τα συνθήματα των Οργανώσεων της Αντίστασης, όλα τα πολιτικά αιτήματα της εποχής, πέρασαν σε τέτοιες αφίσες. Η συμβολή τους δεν περιοριζόταν στην καθαρά αισθητική τους προσφορά, ο ρόλος που έπαιζαν μέσα στο λαό ήταν πολλαπλός. Εδιναν κουράγιο, εκλαΐκευαν τα αντιστασιακά συνθήματα, κατατόπιζαν τις μάζες πάνω στην κατάσταση, τόνωναν την αντιστασιακή διάθεση. Κι όλα αυτά αποτελούσαν μια τεράστια ψυχολογική βοήθεια για να διαλυθεί το άγχος που δημιουργούσε σ' ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, τόσο η μαστορεμένη τρομοκρατία των κατακτητών, η πείνα και η εξαθλίωση, όσο και η αδυναμία του να βρει μια διέξοδο σ' αυτό το εφιαλτικό παρόν. Η συμβολή της μικρής αυτής αφίσας των παιδιών του συνεργείου προς αυτήν την κατεύθυνση ήταν πραγματικά ανεκτίμητη.

Ενα μέρος απ' τις αφίσες αυτές προερχόταν απ' τα συνεργεία ανώνυμων καλλιτεχνών, που, εκτός από τις άλλες εθνικές ασχολίες τους, δεν υστέρησαν και στον τομέα αυτό. Τις αφίσες αυτές δεν μπορούμε να τις δούμε σαν μια απλή δημοσιογραφική δουλιά. Πολλές απ' αυτές είχαν σοβαρές αισθητικές απαιτήσεις. Μπορούμε να πούμε πως ήταν η ζωγραφική της εποχής. Οι αντιστασιακές οργανώσεις είχαν καταρτίσει κεντρικά ειδικά συνεργεία για τη δουλιά αυτή. Οι καλλιτέχνες εκείνοι δε χάραζαν μόνο δικά τους σχέδια. Το κίνημα της Αντίστασης είχε τέτοιο καθολικό χαρακτήρα, που όλοι οι Νεοέλληνες καλλιτέχνες σχεδίαζαν τέτοιες αφίσες, που τις χάραζαν και τις τύπωναν τα συνεργεία εκείνα. Υστερα τις παραλάβαιναν τα συνεργεία των Οργανώσεων που είχαν ειδικευτεί στο τοιχοκόλλημα. Σοβαρή κι επικίνδυνη ήταν η σχεδίαση ή η χάραξη των επαναστατικών παραστάσεων.

Οι αφίσες αυτές ήταν ξυλογραφίες, χαραγμένες συνήθως σε όρθιο ξύλο ή λινόλεουμ, κι έμοιαζαν με τη λεπτή χάραξή τους σαν παλιές γκραβούρες. Είχαν πολλά χρώματα και γι' αυτό η διαδικασία της χάραξης και του τυπώματος απαιτούσε πολύ κόπο και δεξιοτεχνία. Οι ειδικές συνθήκες της ζωής, η πιο αυστηρή παρανομία, που υπαγόρευε ειδικούς τρόπους ζωής στους αντιστασιακούς, υποχρέωνε και τους καλλιτέχνες σε ειδικότατους τεχνολογικούς χειρισμούς που είχαν άμεσες επιπτώσεις πάνω στο παραστατικό αποτέλεσμα.

Η πρώτη αφίσα του ΕΑΜ κυκλοφόρησε στις 25 του Μάρτη του 1943. Αυτή που καλούσε το λαό σε κείνη τη μεγαλειώδη εθνική εκδήλωση, που έγινε τότε μπροστά στο μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη. Στο βάθος πάνω σ' έναν ήλιο ήταν γραμμένο το ΟΧΙ του Λαού και μπροστά κυμάτιζε περήφανη η γαλανόλευκη. Πάνω και κάτω ήταν γραμμένα τα φλογερά συνθήματα των αντιστασιακών οργανώσεων. Αλλες τέτοιες αφίσες είχαν σαν θέμα τις μεγάλες συμμαχικές νίκες, τις επιτυχίες των ένοπλων αντιστασιακών δυνάμεων, την αναγκαιότητα του αγώνα για την επιβίωση του Λαού, κι άλλες στιγμάτιζαν το αίσχος της πείνας όπου είχαν καταδικάσει το λαό οι κατακτητές. Τέλος, υπήρχαν αφίσες που κήρυτταν την αλληλεγγύη του Λαού στους χιλιάδες φυλακισμένους αγωνιστές και την προσπάθεια ν' αφεθούν ελεύθεροι.

Για τις αφίσες χρησιμοποιήθηκαν όλοι οι γνωστοί τρόποι στο τύπωμα και αρκετοί άλλοι πρωτότυποι, που τους επινόησαν οι ίδιοι. Ενας δικός τους τέτοιος τρόπος ήταν ένα είδος τύπωμα με ύφασμα, περίπου κάτι ανάλογο με τη σημερινή μεταξοτυπία, μα εγκαταλείφτηκε γρήγορα, γιατί δεν έβγαιναν πολλές αφίσες. Μεγάλη βοήθεια τούς έδωσε ένα πρόχειρο, μα καταπληκτικό, πιεστήριο δικής τους κατασκευής, που επινόησε ένας σπουδαστής της Σχολής, ο πιο πολυμήχανος της παρέας τους. Ο Γ. Στεφανίδης. Το κατασκεύασε ο συνεργάτης του Στάθης Ζυμαρίδης. Αυτό το πιεστήριο διαμόρφωσε σε πολύ σημαντικό βαθμό την όλη πορεία της δουλιάς τους. Χρησιμοποίησαν χαραγμένα λινόλεουμ και κλισέ σε τσίγκο, που τα έστελναν και σ' άλλα συνεργεία για να τυπωθούν με άλλα μέσα, και συχνά τέτοιο υλικό στελνόταν και στις επαρχίες και έτσι η φωνή του μικρού αυτού συνεργείου έφτανε ως τις άκρες της χώρας.

Μα η δουλιά του συνεργείου δεν περιοριζόταν μόνο στις αφίσες. Πάνω σε κομμάτια λάστιχο χάραζαν διάφορες παραστάσεις και μ' αυτό ύστερα, απαράλλαχτα σαν να σφράγιζαν, τύπωναν χιλιάδες μικρά χαρτάκια, με λιγόλογα συνθήματα και παραστάσεις, τα πασίγνωστα τρικ. Τα ένσημα για τους εράνους και τις συνδρομές στις αντιστασιακές οργανώσεις τυπώνονταν μ' αυτόν τον τρόπο. Για να τυπώνουν στις λείες επιφάνειες των τοίχων είχαν επινοήσει έναν άλλο πρωτότυπο τρόπο. Σε μια μεμβράνη πολυγράφου, χάραζαν την παράσταση που ήθελαν και την κολλούσαν ύστερα πάνω σ' ένα μελανωμένο χαρτόνι. Η μεταφορά της παράστασης πάνω στον τοίχο γινόταν γρήγορη και εύκολη. Το ίδιο αυτό συνεργείο κατασκεύαζε και τις περίφημες «χειροβομβίδες» από τρικ. Τα χαρτάκια τυλίγονταν σφιχτά πάνω σ' ένα κομμάτι ξύλο, κι από πάνω περνούσαν ένα στριμμένο λάστιχο που τα συγκρατούσε δεμένα. Στους υπαίθριους ή στους κλειστούς κινηματογράφους, ένας απ' το συνεργείο πετούσε ψηλά ένα τέτοιο δέμα όταν τα φώτα ήταν σβηστά. Το λάστιχο ξετυλιγόταν, τα χαρτάκια ελευθερώνονταν, έπεφταν από ψηλά κι απλώνονταν σ' ολόκληρη τη σάλα. Για χρόνια, οι Γερμανοί και οι συνεργάτες τους απορούσαν από πού πέφτουν αυτά τα χαρτιά, χωρίς να μπορούν να βρουν μια ικανοποιητική εξήγηση.

Απ' όσα είπαμε προκύπτει πως οι καλλιτέχνες που δούλεψαν στην Αντίσταση ήταν χαράκτες ή εργάστηκαν σαν χαράκτες. Το έργο έπρεπε να βγει σε πολλά αντίτυπα. Υπήρχε, όμως, και καθαυτό παράνομη ζωγραφική. Δηλαδή, πολλοί ζωγράφοι, μεγάλοι ή νέοι, φρουρούμενοι από τις ένοπλες δυνάμεις της Αντίστασης, ζωγράφιζαν στους τοίχους μεγάλες παραστάσεις κι έγραφαν και τ' ανάλογα συνθήματα. Η Καισαριανή ήταν μια απ' τις συνοικίες όπου καλλιεργήθηκε αυτή η τέχνη, μα και σ' άλλες συνοικίες αντιστασιακοί καλλιτέχνες δούλεψαν μ' αυτόν τον τρόπο.

Αλλοτε πάλι νέοι καλλιτέχνες κρέμαγαν τις νύχτες μεγάλα χαρτόνια που είχαν ζωγραφίσει με το χέρι μεγαλύτερες παραστάσεις. Τα κρέμαγαν συνήθως στα σύρματα που κρατούσαν τα ηλεκτροφόρα καλώδια των τραμ. Οι Γερμανοί και οι συνεργάτες τους έβρισκαν τον μπελά τους για να ξεκρεμάσουν αυτά τα συνθήματα, που στο μεταξύ εκπλήρωναν τον προορισμό τους. Κάποιο βράδυ που οι καλλιτέχνες κρεμούσαν τέτοιους πίνακες, μπλέχτηκαν οι σπάγκοι που χρησιμοποιούσαν για να τους δένουν στα σύρματα και παραλίγο να πιαστούν. Συνέχισαν, όμως, τη δουλιά τους. Τέλος, απ' το ίδιο συνεργείο βγήκε και το πρώτο παράνομο λεύκωμα του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ, που χάραξαν οι καλλιτέχνες Α. Τάσσος, Β. Κατράκη. Λ. Μαγγιώρου και Γ. Βελησσαρίδης. Οχτώ καλλιτέχνες φιλοτέχνησαν ειδικά για το σκοπό αυτό από ένα σχέδιο. Τα σχέδια αυτά τα συνόδευαν στα άλμπουμ ανάλογα αγωνιστικά ποιήματα».