Κυριακή 1 Αυγούστου 1999
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
Σελίδα 38
ΕΠΙΛΟΓΗ ΙΙΙ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

O Σκιαθίτης Αλέξανδρος: "Αγιος", "κοσμοκαλόγερος" ή ποιητής ζωγραφών πτωχούς αγίους

Πρόκειται για τον τρίτο τόμο με 22 διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, που κυκλοφορεί η Σύγχρονη Εποχή, διατηρώντας και την ορθογραφία και τη γλώσσα του πρωτοτύπου. Κι αυτό είναι πολύ μεγάλη υπόθεση και αποτελεί εξαιρετική προσφορά στους σύγχρονους αναγνώστες, όχι μόνο ενός αποκλειστικά χώρου, αλλά σε όλους εκείνους που σκέφτονται, ενεργούν και πράττουν ανθρωποκεντρικά, μη έχοντας "άλλο στο νου τους πάρεξ ελευθερία και γλώσσα". Το έργο του Παπαδιαμάντη, όπως και του Σολωμού, του Κάλβου, του Σικελιανού, του Ρίτσου, του Ελύτη, του Παλαμά, του Βρεττάκου, είναι διαχρονικό, γιατί εστιάζεται στον άνθρωπο και εδραιώνεται πάνω στις πανανθρώπινες και διανθρώπινες, αιώνιες και αδιαμφισβήτητες, ακατάλυτες και απαρασάλευτες αξίες, κόντρα στα οποιαδήποτε αντιλαϊκά καθεστώτα και κοινωνικές ανακατατάξεις.

Θεωρώ πολύ σημαντικό το γεγονός αυτών των εκδόσεων. Τα αθάνατα έργα προορίζονται για όλο τον κόσμο. Δυστυχώς στον τόπο μας τα αρχαία κείμενα, η κλασική παράδοση, αλλά και η καθαρεύουσα, που έχει να παρουσιάσει σπουδαία έργα σημαντικών και μεγάλων δημιουργών, ταυτίστηκαν με το συντηρητισμό, γεγονός που οδήγησε στο να θεωρείται αναχρονιστικό και σκοταδιστικό ό,τι έχει σχέση με την αρχαία, την κλασική και τη χριστιανική Γραμματεία, απλούστατα γιατί ο συντηρητισμός τα χρησιμοποίησε όλα εναντίον των προοδευτικών δυνάμεων του τόπου. Κι αυτό ίσχυσε για μεγάλο χρονικό διάστημα, γιατί οι προοδευτικοί άνθρωποι καταδιωγμένοι, στερούμενοι του δικαιώματος στη μόρφωση και στην παιδεία, δε γνώριζαν το μέγα πλούτος της ελληνικής και της χριστιανικής οικουμένης από όπου προέρχεται, όπου γαλουχήθηκε κι όπου ανήκει ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, αυτό το ανεκτίμητο, το μοναδικό διαμάντι των νεοελληνικών Γραμμάτων.

* * *

Τα διηγήματα που περιέχει ο τρίτος τόμος είναι: Το Χριστόψωμο, Η χήρα παπαδιά, Ο Σημαδιακός, Ο πανταρώτας, Θέρος - Ερως, Φτωχός άγιος, Μεγαλείων οψώνια, Η βλαχοπούλα, Ο τυφλοσύρτης, Φιλόστοργοι, Ο έρωτας στα χιόνια, Ερως- Ηρως, Απόλαυσις στη γειτονιά, Τρελή βραδιά, Ο γείτονας με το λαγούτο, Η φαρμακολύτρα, Για τα ονόματα, Η άκληρη, Τα Βενέτικα, Τ' αστεράκι, Τα φραγκλέικα, Τα δύο τέρατα. Δημοσιεύτηκαν στη διάρκεια 22 χρόνων, ήτοι από το 1887 ως το 1909. Και μέσα σ' αυτά παρελαύνει ένας ολόκληρος κόσμος, ο κόσμος του Παπαδιαμάντη, ο φέρων "φορτίον ευάγκαλον" το έκπαγλον κάλλος και το όχθος των εκουσίων και ακουσίων αμαρτημάτων του...

* * *

Τον είπαν "κοσμοκαλόγερο", "άγιο των ελληνικών Γραμμάτων". Ηταν καλύτερα ποιητής, ζωγραφών καθημερινούς πτωχούς αγίους. Γεννήθηκε και μεγάλωσε: φτωχικά, υιός πτωχού ιερέως, ανάμεσα στους απλούς ανθρώπους του νησιού του. Μ' αυτούς ήταν πάντα συντροφιασμένος ακόμα κι όταν αργότερα βρέθηκε στους κύκλους των ατάλαντων, που αποτελούσαν την πνευματική ηγεσία του καιρού του στην πρωτεύουσα. Εζησε μια ζωή ανεπιτήδευτη, ρακοενδεδυμένος (κάποτε που είχαν διοργανώσει μια εκδήλωση για να τον τιμήσουν, οι πονόψυχες κυράδες του"καλού κόσμου" τον θεώρησαν επαίτη και έριχναν τον "οβολόν" τους στο τριμμένο καπέλο του, ενώ εκείνος στεκόταν στην είσοδο βαριεστημένος κι αναποφάσιστος) απλά, αθόρυβα, διακριτικά, παίρνοντας θέση στα δρώμενα με το δικό του τρόπο, στηλιτεύοντας την αδικία, μη ανεχόμενος τη βαρβαρότητα και την αλαζονεία, την υποκρισία και τη διαφθορά των ανθρώπων των Γραμμάτων της εποχής του, τις κλίκες. Πέρασε από τον κόσμο τούτο λάθρα βιώσας, ανυποχώρητος, ο ανυπόταχτος της ζωής, που δεν υπέκυψε ποτέ και δεν προσκύνησε κανέναν, δεν κολάκεψε, δε φοβήθηκε και δεν υπηρέτησε ούτε με την τέχνη ούτε με τη ζωή του καμιά συμβατικότητα, έχοντας πάντα στο νου και στην καρδιά του τον κόσμο των απλών ανθρώπων με τις χάρες και τα ελαττώματα, τις αδυναμίες και τις μικροκακίες, τους κουβαλούσε μέσα του όπου κι αν βρισκόταν, αυτοί τον ενέπνεαν, του υπαγόρευαν ό,τι έγραφε, μαζί τους δημιουργούσε. Από "τον άνω βυθό των ακαταλήπτων πραγμάτων" και από το βιος της ειδυλλιακής, αμέριμνης, τρυφερής, νησιώτικης οικουμένης που διαφύλαττε σαν "τα Αγια των Αγίων", αντλούσε δύναμη και αντοχή. Ο αποθησαυρισμένος μέσα του παιδικός κι εφηβικός παράδεισος, τον ενέπνεε και απαθανάτισε "την παραμερισμένη και περιφρονημένη τάξη των φτωχών ανθρώπων. Κάθε σελίδα πάλλεται από τους πόθους και τις λαχτάρες του ταπεινού και ανώνυμου λαού, όλοι οι ήρωές του ανήκουν" σ' αυτή την τάξη. "Η ψυχή του λαού ξεχύνεται μέσα" στο έργο του Παπαδιαμάντη, όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί στο εισαγωγικό σημείωμα ο Γιάννης Σκυλλάς. Ποτέ δεν έμεινε αδιάφορος μπροστά στη δυστυχία και την ομορφιά. Με τη γραφίδα του και με τον τρόπο του σατίρισε τα πάντα και τους πάντες και κυρίως τους ποιούντες την ανομία σε κάθε επίπεδο, μιλώντας για λογαριασμό όλων όσοι είχαν ανάγκη και του υπαγόρευαν σιωπηλά, μέσω της ατομικής του δυστυχίας και ξεχωριστής περίπτωσης ο καθένας, να κλείσει στην αιωνιότητα της τέχνης του τους πόθους, τις λαχτάρες, αλλά και τα πάθη, τα μίση, τις έχθρητες, τους ανεκπλήρωτους έρωτες, ξοδεύοντας την ποίηση / την ψυχή του, ολοκληρώνοντας και δικαιώνοντάς τους, μέσω των ρόλων τους. Ως δημιουργός διέρρηξε τα δεσμά της κοινωνικής και της "παιδαγωγικήςδουλοσύνης" και στάθηκε ολόρθος ανάμεσα στο πλήθος των νηπιαζόντων εραστών της τέχνης του λόγου, που αρθρωνόταν τότε στα σαλόνια και στα συμπόσια, στάθηκε ορθός, τίμιος, αιώνιος εραστής του ωραίου και πένης, υψηλό και διάφανο ποιητικό μέγεθος. Είχε υπερβεί τη φαυλότητα, τον καιροσκοπισμό, την επιδειξιομανία των ομοτέχνων της εποχής του, μιας εποχής που δεν παραλλάσσει από τη δική μας πραγματικότητα...

* * *

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ήταν, παραμένει και θα παραμένει, πρωτοπόρος στη ρεαλιστική αντιμετώπιση της κοινωνικής ανισότητας, ο προοδευτικότερος ανάμεσα στους προοδευτικούς, στους πιο προχωρημένους, ασυμβίβαστος, καθαρός, ανυπέρβλητος ποιητής των απλών ανθρώπων, των απλών πραγμάτων, της απλής φυσικής ζωής, της "χαμοζωής", ο θαυμαστός τεχνίτης του λόγου, εραστής της φύσης, ουρονοδρόμος ζωγράφος και εικονοπλάστης, νοσταλγός, εμπεριεχόμενος στους ταπεινούς και καταφρονεμένους είτε καλούς είπε κακούς ήρωές του, τραγικούς αισθηματίες, κακούς άκοντες, νοσταλγούς. Ολους τους περιβάλλει με στοργή και κατανόηση, με αγάπη, συμμετέχει και συμμερίζεται τον πόνο και τη δυστυχία τους, τη χαρά και τη λύπη, την αγωνία τους. Εζησε με την τέχνη του ανεκπλήρωτους έρωτες και ενεδύθη πάθη και παθήματα των ηρώων του, πέρασε μέσα από τον παράδεισο, αλλά κι από την κόλασή τους και του δόθηκε έτσι η χάρη να ζει και την ανάστασή τους στην όποια αιωνιότητα του ανήκει.

Οσο για τη "γλώσσα" του, ο Σκιαθίτης ποιητής έγραφε, δημιουργούσε με το δικό του τρόπο, χρησιμοποιούσε λέξεις και φράσεις από όλες τις διαστρωματώσεις και τις περιοχές της ελληνικής γλώσσας, που είναι μία και αδιαίρετη, η ίδια από τον Ομηρο και τον Ησίοδο ως τις μέρες μας κι ως την αιωνιότητα, όσο υπάρχουν Ελληνες πάνω στον πλανήτη και μιλιέται αυτή η γλώσσα, ανεξάρτητα από τις μορφές και τους τύπους που παίρνει, εξελισσόμενη στη μακρά και διαιώνια πορεία της και τα ξένα στοιχεία που εγκολπώνεται και αφομοιώνει. Καμιά γλώσσα και κανένας λαός που έρχεται σ' επαφή με άλλους δεν είναι αμιγής. Η γλώσσα δεν είναι τύποι και δεν καθορίζεται από τις καταλήξεις των λέξεων, αλλά από τη δομή της, από το πώς αρθρώνεται και λειτουργεί. Και η δομή της γλώσσας του Παπαδιαμάντη είναι δημοτική. Και είναι κατανοητή, όπως και η γλώσσα του Ευαγγελίου, που είναι η δημοτική της εποχής, η αλεξανδρινή κοινή. Ελληνικά διανοείται και γράφει ο Σκιαθίτης Αλέξανδρος! Και μάλιστα υποδειγματικά, χωρίς να φοβάται, κρυστάλλινα, δροσερά και τρυφερά ελληνικά, σαν τους όμορφους, τρυφερούς διανοητικούς του έρωτες, χωρίς προσποίηση, χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια. Οπως χωρίς καμιά "ιδιαίτερη προσπάθεια εξέφρασε τη λαϊκή ψυχή", όπως και "δε σπούδασε χαρακτήρες, αλλά έψαξε μέσα στην ίδια την ψυχή του" κι εκεί τους βρήκε σωρευμένους. Η ψυχή και η ουσία του έργου του είναι η ίδια η ψυχή των ταπεινών, των απόκληρων, των καταφρονεμένων, όπως και κείνων του μεγάλου Ντοστογιέφσκι.

* * *

Ο "Παπαδιαμάντης" δεν απλοποιείται, γιατί είναι απλός κι ατόφιος, δε μεταφράζεται ούτε διασκευάζεται. Το ίδιο το έργο με την παντοδυναμία της αλήθειας του δεν επιτρέπει επεμβάσεις στο άφθαρτο σώμα του. Είναι έργο τελειωμένο, κατορθωμένο, υποστυλωμένο από την ακατάλυτη πίστη στον άνθρωπο και δη στον ταπεινό και καταφρονεμένο, τον αδικημένο και το περιεχόμενό του είναι ό,τι συνιστά ουσία και περιεχόμενο ζωής. Είναι ποίημα περιγεγραμμένο από τον ήλιο της δικαιοσύνης, εγγεγραμμένο στον κύκλο του φωτός ανεσπέρου. Και γι' αυτό, απρόσβλητο, μη αναθεωρήσιμο, αύταρκες και πάντα προσπελάσιμο, όπως τα αθάνατα έπη του Ομήρου, που κι εκείνος εποίησε στη γλώσσα που μιλούσαν οι άνθρωποι της εποχής του και εποίησε για την αιωνιότητα. Κάτι που πρέπει να αποτελεί το μέγιστο μάθημα για τους ανυποψίαστους εμάς: αναγνώστες, αλλά και παρίες της τέχνης του λόγου.

Κλείνοντας, θυμίζω τους στίχους του Ο. Ελύτη από το Αξιον Εστί, σ. 54:

"Οπου και να σας βρίσκει το κακό, αδελφοί,

όπου και να θολώνει ο νους σας,

μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό

και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη".

Ελένη ΧΩΡΕΑΝΘΗ


Κορυφή σελίδας
Ο καθημερινός ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 1 ευρώ