Εάν η Ελλάδα είναι ένα απέραντο αρχαιολογικό μουσείο, το μόνο αληθινά "διαχρονικό", οι αρχαιότητές του εκτίθενται διαρκώς στο χρόνο, στο περιβάλλον, στους ανθρώπους, στην επιστήμη. Αναπνέουν, ζουν και έχουν το δικό τους λόγο ή καλύτερα αίτημα. Να μην ακολουθήσουν την πορεία των ζώντων οργανισμών προς το θάνατο. Μάλλον εδώ ακριβώς βρίσκεται η ουσία του έργου της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας: Να διατηρήσει μια ζωή χωρίς να σβήσει τις ρυτίδες της, να την προστατεύσει και να τη δείξει σε αυτές και τις μελλοντικές γενιές, να την κωδικοποιήσει και να την παραδώσει στην επιστήμη.

Ολα αυτά προϋποθέτουν κόπο, φροντίδα, προσοχή, γνώση, λεπτούς χειρισμούς, υποστήριξη και σεβασμό στις χιλιάδες ζωές, ανάγκες, ιστορικές, καλλιτεχνικές αξίες και πληροφορίες που μπορεί να περιέχει μόνο ένα αντικείμενο.

Παρακολουθώντας το έργο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, κατά το 1997,για πρώτη φορά στο σύνολό του και διαπιστώνοντας για άλλη μία φορά τις συνθήκες κάτω από τις οποίες πραγματοποιείται αυτό το έργο, ανακύπτουν ερωτήματα όπως:

Είναι σε θέση η Αρχαιολογική Υπηρεσία να ιεραρχήσει τις προτεραιότητες στις ανάγκες επέμβασης σε μνημεία, δεδομένου ότι παράλληλα οφείλει να ανταποκρίνεται στις εκατοντάδες τρέχουσες ανάγκες;Σαφώς είναι σε θέση να εκτιμήσει, αλλά ακόμα κι αν αναγνωρίζεται η επικινδυνότητα στο ναό του Επικούρειου Απόλλωνα στις Βάσσες Φιγαλείας,η Επιτροπή που ανέλαβε την αποκατάστασή του εγκαταλείφθηκε στη μοίρα της, δίχως κονδύλια και αρκετό επιστημονικό και τεχνικό προσωπικό. Ετσι η κατάσταση είναι στάσιμη επί μία δεκαετία και στο μη περαιτέρω. Στην απέναντι όχθη βρέθηκε η εκτεταμένη, για πρώτη φορά, καταγραφή από τη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαιοτήτων του ΥΠΠΟ της υπάρχουσας κατάστασης διατήρησης των ψηφιδωτών, των τοιχογραφιών, των κονιαμάτων και των επιχρισμάτων, η ιεράρχηση των επεμβάσεων και η εκπόνηση μελετών, που εγκρίθηκαν από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, για έναν άλλο σπουδαίο αρχαιολογικό χώρο εκείνο της Δήλου.

Πολλές φορές αναρωτηθήκαμε, επίσης, αν η Υπηρεσία μπορεί... "απερίσπαστη" να ιεραρχήσει προτεραιότητες.Το 1997 η πληθώρα των σωστικών ανασκαφών δεν προήλθε μόνο από αιτήματα ιδιωτών, αλλά και από δημόσια έργα που αποφασίστηκαν και ξεκίνησαν στο όνομα της ανάπτυξης. Ο προϊστορικός οικισμός στο Λόφο Ζάγανι στα Σπάτα ήταν ένα θύμα της, θύμα του νέου αεροδρομίου. "Ουδέν κακόν αμιγές καλού" θα έλεγε κανείς, αντιτάσσοντας ότι οι ανασκαφές του μετρό διεύρυναν τις γνώσεις μας για την τοπογραφία της Αρχαίας Αθήνας. Αλλά οι εκατοντάδες αρχαιότητες που αποκαλύφθηκαν, πώς αλήθεια αξιοποιούνται στις αποθήκες; Η πρόταση πολλών αρχαιολόγων, κυρίως εκείνων που ήρθαν πρόσωπο με πρόσωπο με την αναπτυξιακή λαίλαπα, να μορφοποιηθεί ένα θεσμικό πλαίσιο που θα θέτει όρια και θα προστατεύει τα μνημεία, τα ήδη αποκαλυμμένα και όσα ακόμα αποκαλύπτονται ενόψει της κατασκευής "δημόσιων έργων", δε βρήκε πρόσφορο έδαφος.

Βέβαια το πώς εννοείται η ανάδειξη και η αξιοποίηση των μνημείων είναι ένα ακόμα ερώτημα που σχετίζεται άμεσα με την κακώς εννοούμενη τουριστική ανάπτυξη.Ανάδειξη πολλές φορές σημαίνει άνοιγμα εισόδου επίσκεψης και αξιοποίηση... η έκδοση εισιτηρίου. Σε αυτή τη λογική θυμίζουμε ότι κινήθηκε πέρσι το αίτημα να "αναδειχτεί", δηλαδή να γίνει επισκέψιμος, ο τάφος των Λύσωνα και Καλλικλή στα Λευκάδια της Νάουσας. Εάν το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο είχε εγκρίνει το αίτημα, το αποτέλεσμα θα ήταν το ακόλουθο: Με αντίτιμο τον τουρισμό θα είχε διαταραχτεί ένα περιβάλλον εξαιτίας του οποίου διατηρήθηκαν ως σήμερα σχεδόν άθικτες οι τοιχογραφίες. Αξιζε άραγε τον κόπο; Παραμένοντας ο τάφος ως έχει, μη επισκέψιμος, μπορεί να αποδώσει σημαντικά συμπεράσματα για την προστασία και συντήρηση των τοιχογραφιών των Μακεδονικών Τάφων.Ηδη ολοκληρώθηκε από τη Διεύθυνση Συντήρησης η μελέτη των περιβαλλοντικών συνθηκών στο εσωτερικό του μνημείου, τα συμπεράσματα της οποίας θα τεκμηριώσουν τη μεθοδολογία της προληπτικής συντήρησης.Παράλληλα, βρίσκεται σε εξέλιξη από το Πανεπιστήμιο Αθηνών (καθ. Ηλίας Μαριολάκος) η εκπόνηση υδρογεωλογικής μελέτης της περιοχής των μακεδονικών τάφων.Αλλωστε στην ίδια περιοχή βρίσκεται ένας ακόμα σημαντικός τάφος, εκείνος της Κρίσεως, στον οποίο ολοκληρώθηκαν εργασίες στερέωσης των κονιαμάτων της ανάγλυφης ζωφόρου, καθώς και η στερέωση και προστασία των τοιχογραφιών και των επιχρισμάτων ενόψει της έναρξης αποσυναρμολόγησης του μνημείου.

Οι παραπάνω μελέτες αποτελούν ίσως τα ελάχιστα χειροπιαστά δείγματα προβληματισμού σχετικά με τους τρόπους προληπτικής προστασίας των μνημείων και τη μεθοδολογία των επεμβάσεων, ώστε να εξασφαλίζεται η ακεραιότητά τους και μάλιστα με διεπιστημονική συνεργασία.

Ανάλογου ίσως χαρακτήρα είναι η έκθεση που συνέταξαν από κοινού η Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων και η Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων σχετικά με τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η χώρα για τη διάσωση και προστασία των εντός των αστικών κέντρων ανευρισκόμενων αρχαίων. Αυτή η έκθεση, μαζί με αντίστοιχες είκοσι ευρωπαϊκών χωρών, θα εκδοθεί από το Συμβούλιο της Ευρώπης το 1998.

Ως παράδειγμα υποδειγματικής ανάδειξης αρχαιολογικού χώρου μέσω της διαμόρφωσης πορείας επισκεπτών (έργο της Διεύθυνσης Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων) θα μπορούσε αναφερθεί το ανάκτορο της Κνωσού.Μία πορεία που δεν οδηγεί μόνο τον επισκέπτη, βοηθώντας στην κατανόηση της καθημερινής ζωής, στο μινωικό ανάκτορο, αλλά αποτελεί ταυτόχρονα επέμβαση προληπτικής προστασίας των αρχαιοτήτων, αποτρέποντας τους επισκέπτες από την καταπάτησή τους! Επειδή, όμως, προστασία, ανάδειξη και τουριστική αξιοποίηση σημαίνει και διαφύλαξη του περιβάλλοντος χώρου των μνημείων,πρέπει να επισημάνουμε ότι ουδέποτε μέχρι σήμερα, εντός και εκτός αρχαιολογικών χώρων, είδαμε το αποτέλεσμα μιας σοβαρής συνεργασίας μεταξύ ΥΠΠΟ - ΥΠΕΧΩΔΕ και υπουργείου Ανάπτυξης.Αντίθετα είδαμε την πλήρη διάσταση φιλοσοφίας και αντίληψης περί μνημείων και κατ' επέκταση πρακτικής μεταξύ των παραπάνω υπουργείων.

Τα μουσεία και οι εκθέσεις αποτελούν ένα ακόμα μεγάλο κομμάτι της δραστηριότητας της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Δραστηριότητα, η οποία πρέπει ή τουλάχιστον θα έπρεπε να λαμβάνει υπόψη πολλές παραμέτρους, ώστε να επιτυγχάνεται μία άρτια παρουσίαση. Σε αυτή την περίπτωση η παρουσίαση των αντικειμένων με τέτοιο τρόπο ώστε να ανταποκρίνονται στον παιδευτικό και εκπαιδευτικό χαρακτήρα, που από από τη φύση τους διαθέτουν είναι το τελευταίο στάδιο. Προηγείται μία αλυσίδα ειδικών και εργασιών αρχής γενομένης από το στάδιο της μελέτης και της κατασκευής. Με την παραδοχή ότι το αντικείμενο είναι η πρώτη ύλη ενός μουσείου, είναι απαραίτητο να εξασφαλίζεται η καλή διατήρησή τους και να αναχαιτίζεται οποιοσδήποτε παράγοντας θα μπορούσε να την απειλήσει.Ενας τρόπος είναι η εξασφάλιση κατάλληλων περιβαλλοντικών συνθηκών εντός των μουσείων.Στις περισσότερες περιπτώσεις οι μελέτες δεν ασχολούνται με αυτό το κομμάτι, περιορίζοντας συχνά τον προβληματισμό τους στην εξασφάλιση ανέσεων για τους επισκέπτες. Επιπλέον, το ΥΠΠΟ και ειδικότερα η Διεύθυνση Μελετών Μουσείων δε διαθέτει το ανάλογο σε ειδικότητα επιστημονικό προσωπικό, ούτε καν μουσειολόγο, που θα προσαρμόζει τις περιβαλλοντικές προδιαγραφές, που δίνονται συνήθως από τη Συντήρηση, στο κτιριολογικό πρόγραμμα.Εξάλλου μεγάλο κομμάτι των μελετών αναλαμβάνουν ιδιώτες, που καθώς βρίσκονται εκτός της λογικής "προστασία - διατήρηση", απασχολούνται περισσότερο με τον εντυπωσιασμό, ο οποίος συνοδεύεται και από υπερβολικές ή περιττές κατασκευές, οι οποίες με τη σειρά τους ανεβάζουν και το κόστος της μελέτης...

Η διαδικασία προετοιμασίας μιας έκθεσης, επίσης, απαιτεί την εμπλοκή πολλών ειδικών που θα αναλάβουν τη διατήρηση των αντικειμένων και την προβολή τους. Ως προς το πρώτο σκέλος καθοριστικός είναι ο ρόλος του Τομέα της Συντήρησης,τόσο στην προετοιμασία μιας έκθεσης, όσο και στη διαρκή φροντίδα για την καλή κατάσταση διατήρησης των εκθεμάτων, αν και αυτό δεν αντανακλάται στην οργάνωση των αντίστοιχων εργαστηρίων στα μουσεία. Ωστόσο, κατά το 1997 ήταν υποδειγματική η προετοιμασία της έκθεσης των Κειμηλίων του Αγίου Ορους,αφού στη διάρκεια ενός έτους απασχολήθηκαν 100 περίπου ειδικευμένοι συντηρητές, που ασχολήθηκαν με όλες τις κατηγορίες αντικειμένων και για πρώτη φορά με υφάσματα και αντικείμενα μεταλλοτεχνίας, οργανώνοντας εργαστήρια στα μοναστήρια ή απασχολούμενοι στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Κι επιπλέον η συσκευασία, μεταφορά και τοποθέτηση του υπό έκθεση υλικού εκτελέστηκε με τις προδιαγραφές και την επίβλεψη των Κεντρικών Υπηρεσιών.

Υποδειγματική στην προετοιμασία και διατήρηση των αντικειμένων, στην οργάνωση και την τελική παρουσίαση του υλικού ήταν και η έκθεση των ευρημάτων της Βεργίνας στο χώρο του στεγάστρου των Βασιλικών Τάφων,που εγκαινιάστηκε το Νοέμβρη του 1997. Στον τομέα της συντήρησης αντιμετωπίστηκαν για πρώτη φορά τα προβλήματα διατήρησης των επιτύμβιων στηλών και των οργανικών ευρημάτων, προκειμένου να ανασυντεθούν οι νεκρικές κλίνες. Στο κομμάτι της παρουσίασης αξίζει να σημειωθεί το πρωτότυπο της έκθεσης ταφικών ευρημάτων στο χώρο του τύμβου με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτυγχάνεται η κατανόηση του χώρου και της ιστορίας, αλλά και η αίσθηση του περάσματος από τη ζωή στο θάνατο.

Το παζλ του έργου της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας πριν λίγες μέρες έγινε εικόνα, με πολλές "λεπτομέρειες" στην παρατήρησή της και δύσκολη στην αξιολόγησή της, αφού κάθε λεπτομέρεια, δηλαδή κάθε δραστηριότητα, δεν υποτάσσεται σε μία ενιαία και μορφοποιημένη πολιτική για τις ανασκαφές, τα μουσεία, τις εκθέσεις, τα δημόσια έργα, τις χρήσεις σε αρχαιολογικούς χώρους (σ. σ. αρχαία θέατρα), το περιβάλλον των αρχαιοτήτων (σ. σ. τουριστικά καταστήματα, μπαρ κ. ά). Πολύ περισσότερο, από την αλυσίδα αποκάλυψη, τεκμηρίωση, διατήρηση, προστασία, ανάδειξη, έκθεση λείπει η τελική επιστημονική θωράκιση.

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ