"Ο θεσμός της Αυτοδιοίκησης έχει τη σημασία ότι ο λαός παίρνει ενεργό μέρος στη διοίκησή του, με σκοπό την άμεση και καλύτερη ικανοποίηση των κοινών συμφερόντων των πολιτών", σημειωνόταν στο άρθρο 1 των "Διατάξεων για την Αυτοδιοίκηση και τη Λαϊκή Δικαιοσύνη", που με διαταγή του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ μπήκαν σε ισχύ, από την 1η Γενάρη 1944, σε όλες τις ελεγχόμενες από τον ΕΛΑΣ περιοχές της χώρας. Η διάταξη αυτή, όπως εφαρμόστηκε και στην πράξη, στα χρόνια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, έκανε τον λαό "νοικοκύρη στο σπίτι του".

Το πώς συνέβη αυτό - ζητούμενο σήμερα - αλλά και το πώς πρέπει να "περπατήσει" ο θεσμός για να επανακτήσει τον αγωνιστικό και λαϊκό του χαρακτήρα, ανέπτυξε σε σχετική διάλεξη - συζήτηση που οργάνωσε η "Δημοτική Πρωτοβουλία Ζωγράφου",ο ιστορικός, Χρήστος Τσιντζιλώνης.Το σήμερα του θεσμού ανέπτυξε, προλογίζοντας τη συζήτηση, ο επικεφαλής της Κίνησης και υποψήφιος δήμαρχος, Νίκος Παπακωνσταντίνου: "Ο θεσμός της Τοπικής Αυτοδιοίκησης λειτουργεί κάτω από ένα ασφυκτικό νομοθετικό πλαίσιο, σχεδόν απαγορευτικό για την άσκηση μιας πολιτικής υπέρ των λαϊκών συμφερόντων. Μάλιστα το ασφυκτικό αυτό πλαίσιο λειτουργίας προβάλλεται και επιβάλλεται, με ευχολόγια περί "αποκέντρωσης"", είπε. Ο ίδιος συνέχισε πως η ανατροπή της σημερινής κατάστασης επιβάλλει να ανατρέξουμε στην ιστορία της Αυτοδιοίκησης στα χρόνια του ΕΑΜ. Να αντλήσουμε γνώση και διδάγματα από την περίοδο εκείνη, όπου οι κάτοικοι ήταν αυτοί που έβαζαν προτεραιότητες, αποφάσιζαν, δημιουργούσαν, όπου ο θεσμός αναδείχτηκε σε όργανο ανάπτυξης των δημοκρατικών θεσμών".

Χαρακτηριστικά στην εισήγησή του ο Χρ. Τσιντζιλώνης σημείωσε: "Με πρωτοβουλία των Λαϊκών Συμβουλίων των χωριών και τη βοήθεια των οργανώσεων, ιδιαίτερα της ΕΠΟΝ, με προσωπική εργασία των κατοίκων και όταν χρειαζόταν με πόρους των κοινοτήτων, φτιάχναν βρύσες, χτίζονταν γεφύρια, διορθώνονταν δρόμοι, κατασκευάζονταν τηλεφωνικές γραμμές, καθορίζονταν τα μεροκάματα, πραγματοποιούνταν αποκαταστάσεις ακτημόνων σε ακαλλιέργητα τσιφλίκια, ιδρύονταν προμηθευτικοί συνεταιρισμοί, ενοικιάζονταν σε κτηνοτρόφους λιβάδια, προστατεύονταν τα δάση, ρυθμίζονταν ειρηνικά εδαφικές διαφορές ανάμεσα σε χωριά. Με τη φροντίδα των Λαϊκών Συμβουλίων λειτούργησαν στα χωριά πάνω από το 80% των δημοτικών σχολείων. Ιδρύθηκαν παιδικοί σταθμοί και παιδικά συσσίτια. Ο νέοι της ΕΠΟΝ δημιούργησαν ερασιτεχνικούς θιάσους, κουκλοθέατρα, σχολές κοπτικής και ραπτικής, οικοκυρικής, σχολές αναλφάβητων".

Πώς φτάσαμε, όμως, σ' αυτόν τον τύπο λαϊκής εξουσίας, υπό τον βραχνά μάλιστα του ξένου κατακτητή; Ο Χρ. Τσιντζιλώνης σημείωσε: "Πολλά από τα κοινοτικά συμβούλια που είχαν διοριστεί από την 4η Αυγούστου 1936 καθώς και η κυβέρνηση, ήταν όργανα της δικτατορίας, που συνεργάστηκαν με τους κατακτητές και ξέπεσαν εντελώς στη συνείδηση των Ελλήνων πατριωτών. Ετσι προέκυψε επιτακτικά η ανάγκη της δημοκρατικής ανάδειξης νέων διοικητικών οργάνων, η ανάγκη δημιουργίας μιας νέας εξουσίας, της λαϊκής εξουσίας. Η ανάγκη αυτή, στα χρόνια της Εθνικής Αντίστασης, πήρε, στις διάφορες περιοχές της χώρας, τις πιο ποικίλες μορφές. Για ένα διάστημα, οι συνελεύσεις των αντάρτικων ομάδων ήταν το όργανο που ρύθμιζε τις σχέσεις μεταξύ των μελών της. Στα απελευθερωμένα χωριά η αντάρτικη ομάδα, άλλοτε μόνη, άλλοτε σε συνεργασία με την τοπική ΕΑΜική οργάνωση και άλλοτε με τη συμμετοχή των κατοίκων του χωριού δίκαζε και έλυνε υποθέσεις που αφορούσαν πολιτικές ή ποινικές διαφορές των κατοίκων ή πράξεις που στρέφονταν κατά του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα".

Οι λαϊκοί θεσμοί που δημιουργήθηκαν στη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα κατοχυρώθηκαν με το ψήφισμα των Κορυσχάδων, τον Μάη του 1944, όπου κυρώνεται η ιδρυτική πράξη της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) ή "Κυβέρνησης του Βουνού". "Η ΠΕΕΑ ήθελε την Αυτοδιοίκηση μέσο συμμετοχής του λαού στη διοίκηση του τόπου. Ηθελε την Αυτοδιοίκηση μέσο προστασίας της υγείας, της πρόνοιας, του πολιτισμού των πόλεων και των χωριών. Ηθελε την Αυτοδιοίκηση μοχλό δραστηριοποίησης ολόκληρου του λαού", τόνισε ο Χρ. Τσιντζιλώνης. "Αλλωστε - συνέχισε - η συμμετοχή στην πολιτική ζωή του τόπου μονάχα μέσα από μία ζωντανή Αυτοδιοίκηση, μέρος ενός άλλου κράτους, μπορεί να πραγματοποιηθεί".