Αγιάσος, Μιστεγνά, Κάπη, Μανταμάδος, Αναξος, Σκουτάρος, Μόλυβος, Ερεσσός, Μεσότοπος, Αγία Παρασκευή, Πλαγιά, Πλωμάρι, Παλιοχώρι.

Η Λέσβος ή αλλιώς Μυτιλήνη "αναλύεται" στις επαρχίες της και αυτές με τη σειρά τους σε ατελείωτες παραδόσεις, μουσικές, στίχους, χορούς. Τι να 'ναι αυτό που διαφοροποιεί τη Λέσβο από τα άλλα νησιά; Γιατί άραγε ο τοπικός χορός των Μυτιληνιών δεν είναι ο μπάλος, αλλά το ζεϊμπέκικο και ο καρσιλαμάς; Σε όλα αυτά απαντάει η έρευνα (ένα βιβλίο και δύο CD) που πριν από λίγο καιρό κυκλοφόρησε από τις "Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης" και την Επιτροπή Ερευνών Πανεπιστημίου Αιγαίου με τίτλο "Λέσβος Αιολίς",αλλά και ο Νίκος Διονυσόπουλος,που ανέλαβε τη συλλογή και την τελική επιλογή του μουσικού υλικού.

"Η Λέσβος αποτελεί έναν άγνωστο, πλούσιο και ζωντανό μουσικό θύλακα, που μας παραπέμπει άμεσα στο πρόσφατο παρελθόν της μουσικής ζωής της Μικράς Ασίας και ιδιαίτερα της Σμύρνης και μας παρέχει τη δυνατότητα να προσεγγίσουμε μουσικές καταστάσεις που έχουν παρέλθει ανεπιστρεπτί",μας λέει ο Ν. Διονυσόπουλος, καθώς ξετυλίγει το νήμα των μουσικών παραδόσεων της Λέσβου.

Ο μουσικός απόηχος του νησιού καθρεφτίσει την πολιτιστική κίνηση στην ευρύτερη περιοχή του Ανατολικού Αιγαίου. Και δεν είναι τυχαίο. Η γεωπολιτική θέση της Μυτιλήνης δίνει την απάντηση... "ουσιαστικά αποτελεί την προέκταση των απέναντι παραλίων. Αλλωστε η οικονομία της είναι γεωργική και οι πολιτιστικές της εκφράσεις περισσότερο στεριανές".Βέβαια, το εντόπιο στοιχείο έχει χαρακτηριστικά που συναντάει κανείς στα μεγάλα αστικά κέντρα. "Ο απόηχος της μουσικής ζωής της Σμύρνης", αναφέρεται στη σχετική έκδοση, "γίνεται συνεχώς αισθητός στη Λέσβο ως τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα, ενώ επιβίωσε στο νησί έως τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Αμανέδες, οργανικοί σκοποί και τραγούδια μας παραπέμπουν συχνά σε γνωστές ηχογραφήσεις των αρχών του αιώνα στη Σμύρνη και στην Πόλη, σε δίσκους 78 στροφών. Το παλαιότερο, λοιπόν, μουσικό πρόσωπο της Λέσβου είχε πολλά μικρασιατικά και ειδικότερα αστικά σμυρναίικα χαρακτηριστικά. Ωστόσο, αυτή η πληθώρα στοιχείων αφομοιώθηκε σε μεγάλο βαθμό, συνεισφέροντας αποφασιστικά στη διαμόρφωση του μυτιληναίικου ύφους, το οποίο εντάσσεται στην αιγαιοπελαγίτικη παραδοσιακή μουσική.Ομως, αν και είναι νησί, στο μουσικό της ρεπερτόριο βρίσκουμε ελάχιστα τραγούδια σχετιζόμενα με τη ναυτική ζωή και αυτά κυρίως στην περιοχή Πλωμαρίου".

Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιλογή του μουσικού υλικού αρχίζει από τα τέλη που περασμένου αιώνα μέχρι το 1960. Εκτοτε η διάδοση του μπουζουκιού, η μετανάστευση, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση άλλαξαν το μουσικό τοπίο."Αρχίζουν να κυριαρχούν τα λαϊκά της ξενιτιάς, λέει ο Ν. Διονυσόπουλος, και η Μυτιλήνη έχει πολλούς ξενιτεμένους, οι οποίοι όταν έρχονται στο νησί φέρνουν μαζί τους αυτό το τραγούδι. Είναι δε και μία μόδα όπου ανοίγουν αρκετά τέτοια κέντρα, τα οποία υιοθετούν ορχήστρες με μπουζούκια".

Πώς ήταν, όμως, οι ορχήστρες μέχρι το 1960; Τα χάλκινα, δηλαδή η ορχήστρα με τα "φυσερά", είναι το κυρίαρχο στοιχείο. Η τυπική μυτιληναίικη μπάντα."Σε πρώτη επαφή τα βλέπει κανείς με κάποιο σκεπτικισμό και συγκρατημένα. Θεωρείς ότι πρόκειται για ευκαιριακή και όχι τυπική περίπτωση. Τελικά, η χρήση των χάλκινων είναι το κυρίαρχο στοιχείο από τα μέσα του περασμένου αιώνα και τις αρχές του 20ού. Ηταν η τυπική κομπανία Χίου, Μυτιλήνης και Σάμου, αλλά και στα απέναντι παράλια".Οι λόγοι της καθιέρωσής τους μοιάζουν σαν παραμύθι... "Ερχονται στην περιοχή πιθανά μαζί με το κλαρίνο μετά το 1827, όπου γίνεται η αναδιάρθρωση του τούρκικου στρατού. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία φωνάζει Γάλλους αξιωματικούς να αναδιαρθρώσουν το τουρκικό στράτευμα, κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Διαλύουν τα γενιτσαρικά τάγματα και ταυτόχρονα τη μουσική που τ' ακολουθεί. Ενώ μέχρι τότε ήταν ζουρνάδες και νταούλια, μπαίνουν μπάντες ευρωπαϊκές με χάλκινα. Οι άνθρωποι που παίζουν εκεί μαθαίνουν αυτή την τέχνη και τη διαδίδουν προς τα έξω. Συνήθως βρίσκουμε τέτοιες μπάντες γύρω από τα αστικά κέντρα όπου ήταν και τόποι που είχαμε στρατεύματα". Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτά τα όργανα απέδιδαν με τον καλύτερο τρόπο τη διθυραμβικότητα και αυστηρότητα που απαιτούσαν τα ζεϊμπέκικα και οι καρσιλαμάδες.

Η εισβολή, όμως, του ηλεκτρισμού μετά το 1960, ουσιαστικά αδρανοποίησε τα χάλκινα αφού υποκατέστησε το σημαντικότερο πλεονέκτημά τους, δηλαδή την έντασή τους.

Αλλά πώς και πότε διαμορφώνεται τόσο ξεκάθαρα το λαϊκό στοιχείο στην παράδοση της Λέσβου και μάλιστα με τέτοιο τρόπο που να μπορεί κανείς να το διακρίνει από το αστικό στοιχείο; Ο ένας λόγος αφορά στη γειτνίαση με τη Σμύρνη. Ο Νίκος Διονυσόπουλος κατά τη διάρκεια της έρευνάς του διαπίστωσε ότι οι Μυτιληνιοί πήγαιναν "απέναντι" για να μάθουν μουσική. Αλλά επίσης για να εμπορευτούν, να καλλιεργήσουν, να αγοράσουν διάφορα προϊόντα κ.ά. Πρώτα όμως στη Λέσβο απ' όλες τις περιοχές της Ελλάδας, στα τέλη του 19ου αιώνα, συντελείται μια πρώιμη βιομηχανική ανάπτυξη, λόγω της μονοκαλλιέργειας της ελιάς.Δηλαδή την εποχή που στη Μυτιλήνη έχουμε ατμοκίνητα ελαιοτριβεία τελευταίας τεχνολογίας, όπως στη Μασσαλία και στη Σμύρνη, στην υπόλοιπη Ελλάδα έχουμε ελαιοτριβεία που τα γυρνάνε τα μουλάρια. Η συστηματοποίηση της μονοκαλλιέργειας φέρνει πλούτο στο νησί και μοιραία οδηγεί σε ταξική διαστρωμάτωση. Ετσι βρίσκουμε: τους πλούσιους, τη "μεσαρία" και τους "ανθρώπους" (οι φτωχοί).Οι πλούσιοι είναι μεγαλογαιοκτήμονες που με την πάροδο του χρόνου και όσο προχωράει η διάδοση της ελιάς και τα παράγωγά της συσσωρεύουν όλο και μεγαλύτερο πλούτο. Η ψαλίδα μεταξύ των ακτημόνων και των πλουσίων μεγαλώνει. Η μεσαρία είναι μικροκτηματίες και στην πλειοψηφία είναι οι φτωχοί ακτήμονες, που ζουν από τη μονοκαλλιέργεια της ελιάς, αλλά σαν εργάτες. "Αυτό ίσως και να ερμηνεύσει το γιατί η αριστερή ιδεολογία στο νησί έχει τόσα πολλά ερείσματα",μας λέει ο Ν. Διονυσόπουλος. Αλλά η αστική τάξη εισάγει καλλιτεχνικά πρότυπα από τα μικρασιατικά και αστικά κέντρα.

Η έκδοση κάνει λόγο για μουσικούς θιάσους, οπερέτες και ευρωπαϊκούς χορούς "μια τοπική αστική κουλτούρα, η οποία αντιδιαστέλλεται προς της λαϊκή, που θεωρείται υπανάπτυκτη και ανατολίτικη. Ωστόσο, οι Μυτιληνιοί συνεχίζουν να διασκεδάζουν με σαντούρια, κλαρίνα, βιολιά στα καφενεία και στους υπαίθριους χώρους".Ομως στην καλλιτεχνική έκφραση δεν υπάρχουν στεγανά. Αστικά ακούσματα διαχέονται και σε κατώτερα στρώματα και υιοθετούνται από λαϊκές κομπανίες. Αυτό το εκμεταλλεύονται οι λαϊκές κομπανίες και υιοθετούνται σκοποί "αστικοί". Αυτό επιτείνεται με την είσοδο των ξεριζωμένων της Μικράς Ασίας το 1922. Αξίζει να σημειωθεί ότι, πολύ συχνά, θέματα από οπερέτες γίνονται τόσο αγαπητά στον κόσμο, ώστε εντάσσονται οργανικά στο τοπικό παραδοσιακό ρεπερτόριο ως πατινάδες, καθιστικοί σκοποί και χοροί

Μια "παραφωνία", άξια για περαιτέρω έρευνα, σε όλα τα παραπάνω αποτελεί το Πλωμάρι και ο "Πλωμαρίτικος"."Αυτό είναι τραγούδι των "ανθρώπων", λέει ο Ν. Διονυσόπουλος. Είναι σαν μοιρολόι και ποτέ δεν το τραγούδησε κανένας πλούσιος, γιατί το θεωρούσαν ντροπή τους. Οι αστοί ακόμα κι αν χόρευαν σε συγκεκριμένες στιγμές ζεϊμπέκικα ή καρσιλαμάδες δε σημαίνει ότι υιοθετούσαν τη λαϊκή έκφραση. Πολύ περισσότερο δεν τραγουδούσαν αυτά τα τραγούδια, με ακραία περίπτωση τον πλωμαρίτικο που είναι πολύ βαρύς. Είναι δε καθολικό τραγούδι, δηλαδή το λένε είτε πρόκειται για πόνο είτε για χαρά. Πρέπει να ξέρουμε ότι το Πλωμάρι έχει καταπιεστεί πάρα πολύ από τους τσιφλικάδες. Δηλαδή έχει ένα άλλο κοινωνικό πρόσωπο και η μουσική εκφορά του πλωμαρίτικου το αποδεικνύει ίσως. Για παράδειγμα, η κάθε φωνή κρατάει την αυτονομία της, αλλά είναι όλοι μαζί. Οταν είσαι στην ταβέρνα και τραγουδάς με άλλους γίνεστε ένα. Κι αυτό είναι η παρηγοριά τους. Η επιβεβαίωση της συντροφικότητας που φαίνεται ότι αυτή τους κρατάει. Το βάλσαμο για τη μοίρα τους είναι το τραγούδι και αυτό απηχεί μία ξεχωριστή στάση ζωής, έναν τύπο κοινωνική συνείδησης και ένα ιδιαίτερο ήθος".

Πάντως, η αστική τάξη της Λέσβου άρχισε να φθίνει μετά το 1912 και την ενσωμάτωση του νησιού στην Ελλάδα, αφού κόπηκαν πολλές από τις αγορές που διατηρούσε μέχρι τότε. Και επίσης, αν και οι πλούσιοι πριμοδοτούσαν τη μετανάστευση (διότι έτσι πίστευαν ότι θα απαλλαγούν από τους κομμουνιστές) όταν επιστρέφουν οι μετανάστες αγοράζουν πολλές από τις εκτάσεις των αστών.Αλλά τότε είναι πια αργά. Το νησί από το επίσημο κράτος είναι ήδη στη "μαύρη λίστα".Οι μετανάστες όμως φέρνουν και άλλα πράγματα μαζί τους, όμως τα γραμμόφωνα και τις πρώτες πλάκες. Ο συνομιλητής μας λέει ότι "η Μυτιλήνη είναι παράδεισος για τους συλλέκτες δίσκων 78 στροφών".

Βέβαια, η εν λόγω έρευνα περιλαμβάνει ηχογραφήσεις από το 1986 και έκτοτε. Ενώ στο αρχείο των ερευνητών υπάρχουν ακόμα 1.500 κομμάτια, εκ των οποίων 250 καρσιλαμάδες.Οι μουσικοί που παίζουν έχουν μέσο όρο ηλικίας 75 χρόνων. Κι αν σας δημιουργήθηκε το ερώτημα "τι επιβιώνει σήμερα;",η απάντηση δεν είναι και τόσο ενθαρρυντική: "πολύ λίγα πράγματα. Βέβαια οι "χορευταράδες" στα πανηγύρια διαλέγουν να χορέψουν κάποιο ζεϊμπέκικο ή καρσιλαμά, άλλωστε αυτοί είναι οι τοπικοί χοροί, αλλά τώρα παίζονται με βιολί και με αρμόνια".Οσο για τη συνέχεια των χάλκινων οργάνων... Μόνο ένας νεαρός προσπαθεί να μάθει κορνέτα μαθητεύοντας σε έναν γέροντα του νησιού.

Να σημειωθεί ότι για την έρευνα συνεργάστηκαν εκτός από τον Νίκο Διονυσόπουλο οι: Γιώργος Νικολακάκης, Ζωή Μάργαρη και Αντα Χατζηγεωργίου.

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ