Με τον τίτλο υποθέτει κανείς ότι το περιεχόμενο του βιβλίου είναι μια περιήγηση στα οχυρωματικά κτίσματα του χαρισματικού, ανεξερεύνητου αυτού νησιού.

Ωστόσο, και εδώ βρίσκεται η ιδιαίτερη σημασία του, το βιβλίο προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες και προκαλεί τον αναγνώστη σε διαρκή πνευματική εγρήγορση, σε αδιάκοπες διαδρομές στο παρελθόν της ιστορίας και στο παρόν της κοινωνίας, καθώς μικρές παρατηρήσεις του συγγραφέα σχολιάζουν εύστοχα ολόκληρη την πολιτιστική συμπεριφορά του κράτους και των ιδιωτών.

Πώς μπορεί ένας εφήμερος τοπικός άρχων ή υπάλληλος, ένας αδίσταχτος καταπατητής, κάποιος ασήμαντος στρατιωτικός «νους» ή μια αδελφότητα, να γκρεμίζουν κάστρα και μνημεία για να φτιάξουν με τις πέτρες τους αποθήκες, ναούς, μάντρες, εξοχικά;

Βέβαια, όποιος αγαπάει τα απόμερα, ειδυλλιακά, απόκρημνα, αρχαία και πρωτεϊκά ελληνικά τοπία, αυτήν την έλλειψη σεβασμού στην ιστορική μνήμη τη γνωρίζει και μελαγχολεί. Κυρίως αγανακτεί.

Η Εύβοια, όπως επισημαίνει ο Θ. Σκούρας εισαγωγικά, έχει τα πιο πολλά οχυρά στην Ελλάδα. Το μακρόστενο νησί φαντάζει σαν πραγματική ασπίδα, που προστατεύει όλη τη χώρα από το φόβο εχθρών, προδοτών και αποστάσεων. Από την αρχαιότητα ως τα βυζαντινά χρόνια, από την Ενετοκρατία ως τον Αγώνα, πάνω στους λόφους, στους βράχους, στα ακρωτήρια της Εύβοιας υψώνονται επιβλητικές οικοδομές, σε επάλληλες βαθμίδες ιστορίας.

Ο συγγραφέας, οδηγημένος από τις γραπτές πηγές, ιστορίες, μαρτυρίες, παλιούς (παραπλανητικούς συχνά) χάρτες των περιηγητών και πορτολάνους (χάρτες λιμανιών), πραγματοποίησε ο ίδιος ένα θαυμαστό οδοιπορικό ιχνηλατώντας τις αρχιτεκτονικές του φόβου. Μελέτησε, σύγκρινε και φωτογράφισε 160 οχυρά, σωζόμενα και ισοπεδωμένα από τη βιομηχανική αδηφαγία, μερικά εξαφανισμένα λόγω βλάστησης, πύργους πολιορκημένους από κατοικίες, επάλξεις κάποτε τρομερές, επαύλεις τώρα ανέμων και περιστεριών.

Ο συγγραφέας έχει δημοσιεύσει πολλά βιβλία και άρθρα για μνημεία και σπήλαια της Εύβοιας, έχει κάνει ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές παρουσιάσεις αυτού του υλικού και κινηματογραφικές προβολές ταινιών λαογραφικού ευβοϊκού και σκυριανού περιεχομένου. Καρπό του ερευνητικού πάθους του αποτελεί και η παρούσα μελέτη, μακρόχρονη όπως φαίνεται από τις χρονολογίες των φωτογραφιών, που ξεκινούν στη δεκαετία του 1960 και συνεχίζονται μέχρι το 2003 και η λεπτομερής καταγραφή των ευβοϊκών οχυρωματικών κτισμάτων, που συνοδεύεται από πλούσιες παραπομπές σε μελέτες, αρχεία, χάρτες και δημοσιεύσεις.

Τι ακριβώς είναι αυτά τα κτίσματα;

Καθώς - άπατρις, γεννημένη σε μια Αθήνα που δεν υπάρχει πια - έχω κάνει σχεδόν πατρίδα μου την Εύβοια, ορισμένα από αυτά τα κτίσματα τα γνωρίζω, τα βλέπω, ακούω τις ιστορίες και τα παράπονά τους.

«Στα ριζά του πύργου ήταν ένα σπιτάκι./ Εκεί καθόταν η νεράιδα με τον άντρα τς/ και τα δυο παιδάκια τς./ Ολη μέρα έκανε/ τς δλειές, το νοικοκυριό το βράδυ,/ με το φεγγάρι, έβγαινε στο παραθυράκι/ του πύργου, καθόταν εκεί που β(γ)αίνει/ η καπαριά, από κάτ', έβ(γ)αινε κει,/ κι είχε ένα ασημένιο χτένι και χτενιζότανε./ Και να δεις, τα μαλλιά τς, από κει πάν',/ φτάνανε δω χάμω!».¹

Οι περισσότεροι πύργοι της Εύβοιας, είναι πέτρινα ψηλά τετράγωνα κτίσματα, τρίπατα, με στενά παράθυρα - πολεμίστρες σε κάθε πλευρά, με μπαλκονόπορτα σε μεγάλο ύψος, στεφανωμένοι με επάλξεις, οι περισσότεροι μισογκρεμισμένοι και σε συνεχή φθορά. Ονομάζονται φρυκτωρίες, επειδή στις επάλξεις τους άναβαν φωτιές από φρύγανα. Σκοπός της ανέγερσης αυτών των πύργων ήταν να ελέγχουν το γύρω τόπο και να μεταφέρουν μηνύματα, την ημέρα με τον καπνό, τη νύχτα με τη λάμψη της φλόγας. Οπως κάθε φρυκτωρία είχε οπτική επαφή με άλλες δύο, μπορεί κανείς να φανταστεί την ταχύτητα της διασποράς του μηνύματος!

Κάτοικος του χωριού Πολιτικά, διηγόταν ότι, με τις φρυκτωρίες «οι παλαιοί» μάθαιναν τα νέα από την Κύμη μέσα σε μια ώρα, χωρίς να κουνήσουν από την πλατεία του χωριού! (το οποίο διαθέτει έναν καλοδιατηρημένο ακόμη πύργο). Ελέγχοντας με το χάρτη του Θ. Σκούρα αυτή τη διήγηση, είδα ότι ίσως και να μπορούσε αυτό να γίνει με την αλυσίδα δεκαπέντε περίπου πύργων.

Είναι εντυπωσιακό να αντικρίζεις το πέτρινο ανάστημα ενός τέτοιου πύργου, μοναχικού κι ειρηνικού πια. Φρυκτωρίες μισογκρεμισμένες, με συκιές για πόρτες, με πουλιά για βιγλάτορες. Θυμάμαι τον αγαπημένο φίλο, τον αείμνηστο Μήτσο Σέττα, θαυμαστή του νησιού, που μαγνητοφώνησε όλα τα τραγούδια της Βόρειας Εύβοιας, τις παροιμίες και τα αινίγματα, περιέγραψε κυνήγια, φορεσιές, λαϊκές συνήθειες και ίδρυσε το μουσείο της Αγίας Αννας. Τον βλέπω μπροστά στον πύργο στο Παλιοχώρι της Λιχάδας, όπου «δεν απομένουν άνθρωποι, μόνο πέτρες, αλλά πέτρες που τραγουδάνε».

Και τι να λένε οι πέτρες, τώρα που δεν ανάβουν πια φωτιές και δεν αντηχούν αρματωσιές στα μπεντένια;

«Εσείς, βουνά μου όμορφα, βουνά μου ξακουσμένα,/ μην είδατε τον αρνητή τον ψεύτη της αγάπης;/ Με φίλησε, με πρόδωσε, μου πήρε την καρδιά μου».²

Στον οξυδερκή δημοσιογράφο Δημήτρη Δεμερτζή, εκδότη της εφημερίδας «Προοδευτική Εύβοια», καθώς και στον ακάματο ερευνητή, ποιητή και βιβλιοθηκάριο Σπύρο Κοκκίνη, οφείλω την πρώτη γνωριμία μου στα 1979, με το κάστρο στα Φύλλα, κάστρο των θρύλων, των ιπποτικών και ερωτικών ιστοριών, με πρωταγωνιστή τον αινιγματικό Λικάριο, πότε σύμμαχο των Βενετσιάνων και πότε ναύαρχο των Βυζαντινών, πότε μισητό και πότε λατρεμένο, πότε ήρωα, πότε φυγάδα. Το κάστρο στεφανώνει το βραχώδη λόφο στα Φύλλα, υποβλητικό, με τις πύλες και τις αψίδες του, με ορατά τα σημάδια από τις μεγάλες κάμαρες, όπου ο τρικυμιώδης Λικάριος θα χαιρόταν την αγάπη της όμορφης Φελίζας. Ενώ κάτω από το λόφο, στο δρόμο για το χωριό Φύλλα, εξίσου ωραίοι και πασίγνωστοι υψώνονται οι δύο πύργοι και αντιστέκονται στις επιδρομές του χρόνου, των καιρών και των ανθρώπων.

«Οποιον δρόμο και να πάρεις που να περνάει μέσα ή στις άκρες του Λιλάντιου πεδίου», γράφει ο Θ. Σκούρας «θα δεις το κάστρο αυτό. Η θέση του εξουσιάζει την αιματοβαμμένη πεδιάδα του Λίλαντα».

Μια και δεν μπορούμε να ακολουθήσουμε όλες τις ατραπούς του συγγραφέα, ας σταθούμε σε μια. Στη Χαλκίδα.

Ακροπόλεις, κάστρα, οχυρά, διέθετε κυρίως η Χαλκίδα, η κυρά και κλειδοκρατόρισσα των στενών του Ευρίπου, προς την οποία τείνουν όλα τα οχυρωματικά οικοδομήματα της Εύβοιας. Η Χαλκίδα είχε από τα πανάρχαια χρόνια μια ύψιστη στρατηγική θέση. Τα αρχαία τείχη και τα μεσαιωνικά ερείπια είναι διάσπαρτα στα υψώματα, παραδομένα στην αναλγησία δημόσιων έργων, νταμαριών και κεραιών κινητής τηλεφωνίας.

Αλλά σχεδόν χθόνια, παραμονεύουν κάτω από την Παλιά Γέφυρα. Μερικά ασφυκτιούν, σφιχτά πιασμένα στον αστικό ιστό, όπως ο Πύργος της (πολεμικής) σειρήνας. Ελάχιστα χνάρια από τα αρχαία τείχη διακρίνονται στο πεδίο βολής και στο τούρκικο φρούριο του Καράμπαμπα. Οπως σχολιάζει ο Θ. Σκούρας για το φρούριο του Negroponte: «Από το μοναδικό, ξακουστό και πανέμορφο Κάστρο της Χαλκίδας, μόνο μερικά λείψανα σώζονται». Ενα μοναδικό κάστρο, που κάποτε διέθετε δεκαέξι πύργους με πύλες, κινητές γέφυρες, τάφρο, το πολεοδομικό διάγραμμα του οποίου βρήκε ο Σπύρος Κοκκίνης και μη υπάρχουσας καμιάς κρατικής φροντίδας, το διάγραμμα εκείνο δημοσιεύτηκε με έξοδα του συγγραφέα!

Μεγαλόπρεπα και ρημαγμένα είναι πολλά άλλα τέτοια κτίσματα σε όλο το σώμα του νησιού, άλλοτε αρχαία, άλλοτε ελληνιστικά, ενετικά, κάποτε αδελφωμένα μπροστά στην ανάγκη απόκρουσης του φόβου - συνταιριασμένα τα αρχαία θεμέλια με τους μεσαιωνικούς τοίχους, οι γκρίζοι δρακόλιθοι με τα κοκκινωπά περίτεχνα κεραμικά. Μερικά όρθια - σχεδόν - ακόμη.

Πύργοι στο Βέλος και στο Αυλωνάρι, στο Τραχήλι, στο Βασιλικό, στο Σκουντέρι, στον Πισώνα, στη Λίμνη - ο πύργος της μονής Γαλατάκη -, στις Γούβες - ο πύργος του Δροσίνη -, πύργοι ανάμεσα στα χωράφια, όπως της Τριάδας, ή μέσα στις βιομηχανίες, όπως ο πύργος πλάι στη ΔΕΗ στο Αλιβέρι, πύργοι χαμένοι σε παραμυθένια δάση, όπως ο πύργος του Μπεζά στη μικρή Δαφνούσα, ή σφηνωμένοι ανάμεσα σε σπίτια και φορτηγά, όπως ο γεμάτος θρύλους πύργος στα Πολιτικά. Ακροπόλεις όπως της Φυλάγρας στο Αιγαίο, της Βρύσης, οχυρά όπως το Silosa στο Ακταίον (Σκούασι) - οχυρό της Σιωπής, όπου οι άνεμοι από το Καβοντόρο σωπαίνουν...

Κάστρα στα Στύρα, στον Πλατανιστό (Καρυστία) - το περίφημο κάστρο των Ανεμοπυλών, που ορίζει τους ανέμους, το εξαίρετο Κοκκινόκαστρο της Καρύστου ή το Μπούρτζι με τις καμάρες του. Κάστρο Ποτήρ, Αρχάμπολη (Αρχαία πόλη), ονόματα ποιητικά, σπαράγματα ιστορίας, τραγωδίας και μύθου.

Στα λήμματα με καταγραφές και περιγραφές των οχυρωμάτων εμφιλοχωρεί μια θλίψη, δικαιολογημένο παράπονο ανθρώπου που τα περπάτησε, τα μελέτησε, τα αποτύπωσε, αναζήτησε την καταγωγή και τη μοίρα τους σε τόμους και χάρτες. Σε διάφορα σημεία του βιβλίου διαβάζουμε ως επωδό:

-- «Εδώ το μόνο που κάνουμε είναι να μετράμε τις καταστροφές των μνημείων μας κάθε κατηγορίας». «Η καταστροφή μου έκανε εντύπωση γιατί προχωράει πολύ γρήγορα. Αν ήταν σε καμιά άλλη χώρα θα διατηρούσε όχι μόνο τα τείχη του, μα και τα κανόνια του και τους ανθρώπους του και την ιστορία του». «Τώρα δεν υπάρχει τίποτα απολύτως και όπως μου έλεγε ένας βοσκός "πήραν όλες τις πέτρες και μια γούρνα με ένα τρακτέρ"». «Το πέτρινο χώρισμα του ορόφου έδειχνε τη μοναδικότητα αυτού του πύργου. Κανένας όμως δεν ενδιαφέρθηκε γι' αυτό το μνημείο και τώρα γκρεμίστηκε, κατέπεσαν οι τοίχοι του και η οροφή του πρώτου πατώματος η πέτρινη και σε λίγο θα γίνει όλος ένας λιθοσωρός, θα πάρουν τις πέτρες του για να χτίσουν σπίτια ή ό,τι άλλο...».³

Απάντηση στην αδιαφορία των αρμόδιων πολιτειακών φορέων, στην αναλγησία όσων καταργούν την ιστορική μνήμη και ισοπεδώνουν την πολιτισμική ιδιαιτερότητα είναι η μελέτη του Θ. Σκούρα, η οποία προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για μια περαιτέρω συστηματική και υπεύθυνη εργασία συντήρησης και ανάδειξης των σωζόμενων μνημείων. Το ότι η μελέτη εκδόθηκε από τη ΝΑ Ευβοίας δίνει ελπίδες ότι υπάρχει, ίσως, βούληση των ιθυνόντων για διάσωση των μνημείων αυτών.

Ωστόσο, χρειάζεται να ενδιαφερθούν οι άνθρωποι του κάθε τόπου, όσοι ζουν κοντά στα ερείπια της ιστορίας. Χρειάζεται ν' αγκαλιάσουν οι ίδιοι με σεβασμό και δέος τα πέτρινα σημάδια της εθνικής μνήμης, και περήφανοι γι' αυτά, να διεκδικήσουν τη συντήρηση και ανάδειξή τους. Να κινητοποιηθούν τα σχολεία, οι τοπικοί σύλλογοι, τα λαογραφικά μουσεία. Τα μαθήματα της τοπικής ιστορίας είναι το πρώτο βήμα για την κοινωνική συνειδητοποίηση και αυτογνωσία.

Σημειώσεις

1. «Το μαντίλι της νεράιδας», θρύλος του χωριού Πολιτικά, δήμου Μεσσαπίων. βλ και Ζωής Βαλάση «Το Τεσσεροφύλλι» («Κέδρος»).

2. Δημ. Χρ. Σέττα «Δημοτικά Τραγούδια της Βόρειας Εύβοιας», Αθήνα 1984.

3. Στον Πύργο του χωριού Σκουντέρι.