Το ενδιαφέρον για τη ρωσική τέχνη του 20ού αιώνα έγινε κοινός τόπος και στη χώρα μας μέσω της περίφημης συλλογής Κωστάκη με έργα καλλιτεχνών της Ρωσικής Πρωτοπορίας που τώρα ανήκουν στην Ελλάδα και έχουν παραχωρηθεί στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη. Κάθε δραστηριότητα γύρω από τη συλλογή φέρει - δικαίως - το χαρακτηρισμό της είδησης. Το διεθνές ενδιαφέρον γι' αυτήν θα αναζωπυρωθεί στις 2 του Νοέμβρη, οπότε εγκαινιάζεται η έκθεση με τίτλο «Φως και Χρώμα στη Ρώσικη Πρωτοπορία - Η Συλλογή Κωστάκη του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη», στο διεθνούς φήμης εκθεσιακό χώρο Martin Gropius Bau του Βερολίνου.

Με αφορμή την έκθεση αξίζει να δούμε τη σημερινή κατάσταση της ρωσικής τέχνης από την οικονομική της πλευρά. Μεταξύ των πολλών και μεγάλων δεινών που επέφερε η αντεπανάσταση στην ΕΣΣΔ και η διάλυσή της στο εσωτερικό των πρώην Σοβιετικών Δημοκρατιών (αλλά και στο εξωτερικό βέβαια) σε όλους τους τομείς, περιλαμβάνεται και το ξεπούλημα της πολιτιστικής κληρονομιάς της. Με τον όρο ξεπούλημα εννοείται και η ιδιωτικοποίηση έργων τέχνης από την αστική τάξη αυτών των χωρών και όχι μόνο η «εξαγωγή» τους στις αγορές της Δύσης.

Βέβαια, αυτό το ενδιαφέρον γενικά για τη ρωσική τέχνη έχει και τις σκοτεινές πλευρές του και εκφράζεται όχι μόνο με θεμιτά μέσα, όπως η διοργάνωση εκθέσεων σαν την προαναφερθείσα, αλλά και με αθέμιτα: Με τη γνωστή «μαύρη αγορά» της τέχνης. Βέβαια, στον καπιταλισμό η αγορά είναι έτσι κι αλλιώς «μαύρη» ακριβώς γιατί σκοπός είναι το κέρδος. Η διαφορά έγκειται σε επιμέρους «λεπτομέρειες», όπως η φορολογία και οι τιμές «εκκίνησης» των έργων-«προϊόντων».

Στη Σοβιετική Ρωσία τα λεφτά και η τέχνη ήταν τελείως διαφορετικά πράγματα, εκτός εάν επρόκειτο για αντίκες. Η ρωσική εφημερίδα «Ιζβέστια» ωστόσο διαπιστώνει ότι, πλέον, όχι μόνο η παλιά, αλλά και η σύγχρονη τέχνη «έχει τιμή... και καθόλου χαμηλή». Για παράδειγμα, μόνο κατά το πρώτο εξάμηνο του 2004, οι Ρώσοι «ολιγάρχες» (όπως έχει «βαφτίσει» ο λαός την αστική τάξη στη Ρωσία) ξόδεψαν το λιγότερο 150 εκατομμύρια δολάρια για αγορά έργων τέχνης. Βέβαια, αυτό είναι το επίσημο ποσό (το οποίο συμπεριλαμβάνει και τις αγορές ρωσικών έργων που έκαναν Ρώσοι «συλλέκτες» από τις ξένες αγορές), αφού το ύψος του ποσού στην αγοραπωλησία στις γκαλερί, στα μαγαζιά με αντίκες και στους ιδιώτες «ντίλερ» είναι γνωστό μόνο στο ρωσικό «ΣΔΟΕ». Σύμφωνα με «μετριοπαθείς» υπολογισμούς πάντως, αυτό το ποσό ξεκινά από 300 εκατομμύρια δολάρια και φτάνει το 1,5 δισ. δολάρια. Δηλαδή, από δύο έως δέκα φορές μεγαλύτερο από το ποσό που διακινείται στη «νόμιμη» αγορά.

Για να γίνει ακόμη πιο κατανοητή η διαφορά μεταξύ του «μαύρου» και του «νόμιμου» χρήματος στη ρωσική αγορά τέχνης, αναφέρουμε το παράδειγμα του «οίκου» δημοπρασιών «Γκέλος», ο οποίος είναι ο μοναδικός που κάνει δημοπρασίες τέχνης στη Ρωσία και ο οποίος υποτίθεται - σύμφωνα πάντα με την «Ιζβέστια» - θα βάλει «τάξη» στο χάος της αγοράς τέχνης. Για να κερδοσκοπήσει ο ίδιος βεβαίως. Πρόσφατα, ο εν λόγω «οίκος» έκανε μια δημοπρασία έργων του 20ού αιώνα με εντελώς πενιχρά αποτελέσματα. Αγνωστοι οι ζωγράφοι, μέτρια η ποιότητα. Τα ποσά που «έπαιξαν» ήταν από μερικές εκατοντάδες δολάρια μέχρι ελάχιστες χιλιάδες. Αντίθετα, πέρσι, ο γνωστός «οίκος» «Σόθμπις» έκανε δύο δημοπρασίες ρωσικής σύγχρονης τέχνης (με καλό «πράμα» εννοείται), από τις οποίες προέκυψαν 20 εκατομμύρια δολάρια! Γι' αυτό κι ετοιμάζονται άλλες τρεις δημοπρασίες για φέτος. Χαρακτηριστικό για τη «στροφή» των διεθνών «συλλεκτών» στην εικαστική κληρονομιά της Ρωσίας είναι και το γεγονός ότι, ενώ πέρσι στη διεθνή αγορά «έσπασαν» το «φράγμα» των 100.000 δολαρίων μόλις δέκα πίνακες, φέτος το ξεπέρασαν τουλάχιστον σαράντα.

Προς το παρόν, το σημερινό καθεστώς στη Ρωσία δεν ασχολείται με το να βάλει «τάξη» στην αγορά τέχνης, αφού προηγείται η βαριά βιομηχανία και η ανάδειξη των νέων «τζακιών» που ήταν εκτός ανταγωνισμού επί Γιέλτσιν. Αυτός είναι και ο λόγος που οι «οίκοι» δημοπρασιών έργων τέχνης στη Ρωσία δεν έχουν αναπτυχθεί. Ετσι εξηγείται και η διαπίστωση της «Ιζβέστια» ότι «το κράτος, απλώς, δεν παρεμβαίνει» στη «μαύρη» αγορά. Σιγά σιγά όμως αυτό θα αλλάξει. Ηδη, το ιδιωτικό κεφάλαιο αρχίζει να «επενδύει» στο καλλιτεχνικό δυναμικό της Ρωσίας, προσβλέποντας σε μεγάλα κέρδη. Το φθινόπωρο στη Μόσχα ανοίγουν τρεις μεγάλες και ισχυρές - όπως όλα δείχνουν - γκαλερί, με τη μία από αυτές να προσανατολίζεται στους νέους καλλιτέχνες.

Τα μεγάλα, παλιά, σημαντικά και πασίγνωστα μουσεία της Ρωσίας, όπως η γκαλερί «Τρετιακόφ» (που μόνο κατ' όνομα είναι κρατική αφού τα κονδύλια «πέφτουν» με το σταγονόμετρο), προσπαθούν να απαντήσουν με σπουδαίες εκθέσεις. Οχι για να πουλήσουν, αλλά για κάτι εξίσου άσχημο: Για να «θυμίσουν» την αξία τους στο κεφάλαιο έτσι ώστε να βρουν χρήματα και να μπορέσουν να πλουτίσουν τις συλλογές τους με σπουδαία έργα Ρώσων ζωγράφων που γίνονται αντικείμενα αγοραπωλησίας στο εξωτερικό. Ο Βαλεντίν Ροντιόνοφ, γενικός διευθυντής της «Τρετιακόφ», δηλώνει ότι «θα χαιρετίζαμε την ιδιωτική πρωτοβουλία μόνο» γι' αυτό το σκοπό και φτάνει στο σημείο να ζητά και τη βοήθεια της «Ιζβέστια» να «διαφημίσει» αυτό το αίτημα...