«Πονάνε» τα αντικείμενα ή πρόκειται περί «ποιητικής αδείας», σαν αυτή που έκανε τον Καρυωτάκη να αναφέρεται στον «πόνο των ανθρώπων και των πραγμάτων»; Τα αντικείμενα «μιλούν» ή πρόκειται απλά για έναν ακραίο ιδεαλισμό που «θέλει» τα πάντα γύρω να «υπάρχουν» αποκλειστικά σε σχέση με την ανθρώπινη συνείδηση; Τα αντικείμενα δεν «πονούν» και δε «μιλούν». Κι όμως, ένα βιβλίο «επιμένει» πως ακόμη και μια πέτρα μπορεί να έχει «μνήμη», χωρίς να περιλαμβάνει ποιήματα και χωρίς να έχει ιδεαλιστικές φιλοσοφικές «ανησυχίες». Κάθε άλλο μάλιστα...

Ο λόγος για το βιβλίο «Μνήμη της πέτρας - ένα οδοιπορικό στα πέτρινα δημοτικά σχολεία της ηπειρωτικής Ελλάδας» (εκδόσεις «Κλειδάριθμος» με την υποστήριξη της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας) που υπογράφει ο Θωμάς Σίδερης. Ο χαρακτηρισμός «οδοιπορικό» είναι ο πλέον κατάλληλος για ένα κείμενο που βασίζεται μεν στη μεθοδολογία μιας ερευνητικής εργασίας, αλλά νιώθεις ότι είναι κάτι περισσότερο από έρευνα. Ισως αυτή η αίσθηση να προέρχεται και από τη λογοτεχνική αφετηρία του συγγραφέα, ο οποίος έχει καταθέσει τα συγγραφικά του «διαπιστευτήρια» με συλλογές διηγημάτων στο παρελθόν. Ισως όμως να είναι και το ίδιο το θέμα που δεν «αφήνει» να το προσεγγίσεις με την «ψυχρότητα» μιας επιστημονικής έρευνας. Κάτι που απέφυγε - ευτυχώς και επιτυχώς - το βιβλίο.

Πώς θα μπορούσε άλλωστε να γίνει αλλιώς, όταν τα πέτρινα δημοτικά σχολειά και διδακτήρια της χώρας μας χτίστηκαν με τα υλικά του τόπου τους και - κυριολεκτικά - με το αίμα και τον ιδρώτα του λαού; «Εκείνο όμως που πραγματικά τα θεμελίωσε και τα ρίζωσε στις μικρές και συχνά παραμελημένες κοινότητες της υπαίθρου», σημειώνει ο συγγραφέας στον πρόλογο, «ήταν η αγωνία των κατοίκων τους να μάθουν τα παιδιά τους γράμματα. Πήραν μόνοι τους τις βαριοπούλες, τους κασμάδες και τα καλέμια και ξερίζωσαν την γκρίζα και καφετιά πέτρα της Ελλάδας. Κουβάλησαν στις πλάτες τους το χαρμάνι και τις πέτρες, ταξίδεψαν μερόνυχτα με τα ζώα τους για να φέρουν τα οικοδομικά υλικά που τους έλειπαν από τις κοντινότερες πόλεις, κάλεσαν και φιλοξένησαν στα σπίτια τους πετράδες και κομπανίες χτιστάδων από διπλανά χωριά, αλλά και από μέρη μακρινά. Στα τσιμεντοκονιάματα και στα υπόλοιπα μείγματα των υλικών που βοήθησαν να στεριωθούν οι πέτρες των δημοτικών σχολείων, βρίσκονται σε ισόποσες αναλογίες το κρυστάλλινο νερό της υπαίθρου και ο ζεστός ιδρώτας των κατοίκων της».

Οι παλαιότεροι ξέρουν το ρόλο του σχολειού στο χωριό. Δεν ήταν απλά ένα εκπαιδευτικό κέντρο, αλλά ένα ευρύτερα παιδαγωγικό - πνευματικό «μελίσσι», ένα σύμβολο της αρχέγονης ανάγκης του ανθρώπου για γνώση, αλλά και για να «ξεφύγουν» οι νέες γενιές από το «ριζικό» των παλαιότερων. Επιπλέον, αποτέλεσαν και το «σκηνικό» μικρών και μεγάλων χαρών, μικρών και μεγάλων δραμάτων στην πολυτάραχη διάρκεια του ενός αιώνα (1860-1960), την οποία πραγματεύεται το βιβλίο μέσα από το «πρίσμα» των σχολείων. «Εγιναν στρατόπεδα συγκέντρωσης και τόποι μαρτυρίου, εκτελέστηκαν μέσα σ' αυτά δάσκαλοι και μαθητές, πυρπολήθηκαν από τους κατακτητές και ενίοτε ισοπεδώθηκαν από κάποιους που στα συντρίμμια τους οραματίστηκαν τον εξωραϊσμό και τον εκσυγχρονισμό», γράφει ο συγγραφέας. Αλλά μέσα σε δημοτικό σχολειό πήρε την πρώτη της «ανάσα» η ελπίδα για μια ανεξάρτητη και λαοκρατούμενη Ελλάδα στις Κορυσχάδες, γεγονός για το οποίο αφιερώνεται ειδικό μέρος στο επίμετρο του βιβλίου.

Το σημαντικό με αυτή την εργασία είναι ότι στερείται παντελώς ακαδημαϊσμού και στην προσέγγισή της και στη μεθοδολογία της. Ο Θ. Σίδερης ερεύνησε τη βιβλιογραφία, αλλά τη συνδύασε με την επιτόπια έρευνα, με προσωπικές συνεντεύξεις δασκάλων και υπέργηρων πλέον παλιών μαθητών και μαστόρων, καθώς και με σπάνιο αρχειακό υλικό. Η τέχνη των μαστόρων, τα μαστορόπουλα και η ιεραρχική δομή των μπουλουκιών τους, αλλά και οι πρώτες γραπτές αναφορές στη νεοελληνική γραμματεία για την αναγκαιότητα δημιουργίας σχολειών είναι μερικές από τις πληροφορίες που περιλαμβάνονται. Τέτοιες αναφορές περιλαμβάνονται στο «Λόγιο Ερμή» το 1816, όπου διατυπώνονται απόψεις για την κατασκευή που θα πρέπει να έχει ένα τέτοιο κτίριο. Ο πρώτος, ωστόσο, που θα φέρει την έννοια της «σχολικής αίθουσας» στη σχετική προβληματική στην Ελλάδα θα είναι ο παιδαγωγός Σπυρίδων Μωραΐτης με τη «Διδασκαλική» του στα τέλη του 19ου αιώνα. Θα ακολουθήσει το διάταγμα του 1894, γνωστό και ως «διάταγμα Καλλία» από το όνομα του πολιτικού μηχανικού Δ. Καλλία, για να φτάσουμε το 1895 και το νόμο για τη δημοτική εκπαίδευση, στον οποίο περιλαμβάνεται και ένα κεφάλαιο για τα «δημοτικά διδακτήρια».

Τα κείμενα που συνοδεύουν τις φωτογραφίες, αν και ξεκινούν από πληροφορίες για τα εμφανιζόμενα σχολειά, αντικειμενικά προσφέρουν και «κομμάτια» της ιστορίας του κάθε τόπου. Αλλά και η ίδια η χρηματοδότηση της κατασκευής κρύβει ανθρώπινες ιστορίες που αφορούν σε ένα μεγάλο και τραγικό μέρος της νεοελληνικής ιστορίας, αυτό της μετανάστευσης. Τέλος, στο επίμετρο και στους πίνακες που παρατίθενται, η «ψυχρή γλώσσα» των αριθμών κρύβει επίσης την πραγματικότητα της σημερινής ερήμωσης της επαρχίας. Χαρακτηριστικά να αναφέρουμε ότι τα Δημοτικά Σχολειά που καταργήθηκαν στο Νομό Φθιώτιδας από το 1975 μέχρι το 1992 ανέρχονται σε εξήντα εννέα...