Ο Κάρλ Μάρξ το 1861. Αυτή είναι η πρώτη γνωστή φωτογραφία του.

Πριν απ' όλα ο Μαρξ μελέτησε πολύ βαθιά τις αγροτικές σχέσεις διαφόρων χωρών και τα νέα φαινόμενα της οικονομίας του καπιταλισμού. Σε γράμμα του προς τον παράγοντα του γερμανικού και του αμερικάνικου εργατικού κινήματος Ζ. Μέιερ στις 4 του Ιούλη 1868 τον παρακαλούσε να του στέλνει από καιρό σε καιρό αμερικάνικες εφημερίδες. «Ιδιαίτερα θα είχε για μένα μεγάλη αξία, αν θα μπορούσατε να συγκεντρώσετε κάτι το αντικεφαλαιοκρατικό σχετικά με τη γαιοκτησία και τις αγροτικές σχίσεις στις Ενωμένες Πολιτείες», (Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς. Απαντα, ρωσ. έκδ., τόμ. 23, σελ. 26). Τα υλικά αυτά τα χρειαζόταν ο Μαρξ για να αντικρούσει τον αστό οικονομολόγο Κέρι στην εξέταση του ζητήματος της γαιοπροσόδου. Στις 7 του Οχτώβρη 1868 γράφει στον Ντανιελσόν, ότι δεν μπορεί να ετοιμάσει το II τόμο για τύπωμα «εφόσον δεν τελειώσουν μερικές επίσημες έρευνες, που άρχισαν τον περασμένο χρόνο και το 1866 στη Γαλλία, τις Ενωμένες Πολιτείες και την Αγγλία, ή εφόσον δε δημοσιευτούν τα στοιχεία των ερευνών αυτών», (Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς. Απαντα, ρωσ. έκδ., τόμ. 32, σελ. 469). Τέλος στα μάτια του Μαρξ όλο και πιο αδρά διαγράφεται η εξαιρετική σημασία των ρούσικων υλικών. Ετσι το 1871 έφτασε στο συμπέρασμα, ότι χρειάζεται να ξαναδουλέψει ριζικά όλο το χειρόγραφο του δεύτερου τόμου.

Στα τέλη της έβδομης με αρχές της όγδοης δεκαετίας ο Μαρξ έκανε ό,τι ήταν δυνατό για να τελειώσει πιο γρήγορα «Το Κεφάλαιο». Ομως, δίπλα στο «Κεφάλαιο» είχε και άλλες σοβαρές υποχρεώσεις. Σε γράμμα προς τον Ντανιελσόν, στις 9 του Νοέμβρη 1871, παραπονούνταν ότι τους τελευταίους μήνες ήταν τόσο πολύ απασχολημένος, ώστε να μην του μένει καιρός για τη θεωρητική του εργασία. Στις 28 του Μάη 1872 ο Μαρξ του ομολογούσε: «Είμαι πολύ εξαντλημένος και συναντώ πολλά εμπόδια στις θεωρητικές μου ασχολίες, γι' αυτό μετά το Σεπτέμβρη σκοπεύω να βγω από την εμπορική υπόθεση, που τώρα πέφτει στις δικές μου κυρίως πλάτες και, όπως σας είναι γνωστό, έχει τις διακλαδώσεις της σε όλο τον κόσμο, (Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς. Απαντα, ρωσ. έκδ., τόμ. 33, σελ. 403). Για συνωμοτικούς λόγους ο Μαρξ ονομάζει εδώ «εμπορική υπόθεση» το Γενικό Συμβούλιο της Ι Διεθνούς. Για την πρόθεσή του να παραιτηθεί από την τρέχουσα πρακτική δουλιά στη Διεθνή ο Μαρξ είχε μιλήσει πολλές φορές και νωρίτερα. «Σας είπα στο Λονδίνο, ότι συχνά διερωτώμαι - έγραφε στις 24 του Νοέμβρη 1871 στον παράγοντα του βελγικού εργατικού κινήματος Ντε Παπ - δεν έφτασε άραγε ο καιρός να βγω από το Γενικό Συμβούλιο; Οσο πιο πολύ αναπτύσσεται η Ενωση, τόσο περισσότερος χρόνος μου φεύγει και στο κάτω κάτω της γραφής, θα πρέπει κάποτε να τελειώσει "Το Κεφάλαιο"», (Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς. Απαντα, ρωσ. έκδ., τόμ. 33, σελ. 287). Πραγματικά η επεξεργασία του «Κεφαλαίου» και η καθοδήγηση της Διεθνούς ήταν δυο εντελώς διαφορετικές σφαίρες δράσης και δεν μπορείς να μη θαυμάσεις, όταν σκέφτεσαι πόση δύναμη και ενέργεια αφιέρωνε ο Μαρξ και στη μια και την άλλη δουλιά, και δεν μπορείς, να το φανταστείς, πώς μπορούσε γενικά να συνδυάζει ένας άνθρωπος, που, εξάλλου, δεν ήταν νέος και γερός σωματικά, και που βασανιζόταν από τη μεγάλη ανέχεια και τις ατέλειωτες αντιξοότητες της ζωής. Αλήθεια, ο μεγάλος σκοπός γεννά μεγάλη ενέργεια, που κάνει θαύματα.

Αφού μελέτησε σε σύντομο διάστημα μερικά στοιχεία γραμματικής, ο Μαρξ άρχισε αμέσως να διαβάζει ρώσικα κείμενα με λεξικό. Στα πρώτα μαθήματα χρησιμοποίησε ένα αντίτυπο από το βιβλίο του Χέρτσεν «Φυλακές και εξορίες» (το μέρος «Παρελθόν και σκέψεις») με το ίδιο βιβλίο κάποτε είχε ασχοληθεί ο Ενγκελς. Οι μεταφράσεις και οι ρώσικες ρίζες, που είχε σημειώσει στο περιθώριο ο Ενγκελς, διευκόλυναν πολύ τον Μαρξ στην αφομοίωση της γλώσσας. Πολύ γρήγορα μπόρεσε να καταπιαστεί και με το βιβλίο του Φλερόβσκι. Στις 10 του Φλεβάρη 1870 με ικανοποίηση έγραφε στον Ενγκελς, ότι διάβασε κιόλας 150 σελίδες.

Ο Μαρξ σημείωνε στο περιθώριο μεταφρασμένες τις άγνωστες λέξεις και όσο πλησίαζε προς το τέλος τόσο λιγότερες σημειώσεις έκανε. Διάβαζε πια αρκετά γρήγορα. Τώρα έκανε παρατηρήσεις πάνω στην ουσία του κειμένου μαζί και κριτική. Οσο μεγάλη αξία κι αν έδωσε ο Μαρξ στο περιεχόμενο αυτής της εργασίας και στα στοιχεία, που απέδειχναν την ύπαρξη στη Ρωσία κεφαλαιοκρατικού τομέα, την αποσύνθεση της κοινότητας και την ανάπτυξη της εμπορευματικής παραγωγής, δεν μπορούσε να μη δει και τις αδύνατες πλευρές της κοσμοθεωρίας του συγγραφέα, την εξιδανίκευση των κοινοτικών σχέσεων, τις συγγενικές με ορισμένες αντιλήψεις του Προυντόν αυταπάτες του για «αρμονία των τάξεων». Ετσι στη σελίδα του βιβλίου, όπου ο Φλερόβσκι διατύπωνε την ευχή, να αισθάνονται ο κεφαλαιοκράτης και ο εργάτης τον εαυτό τους όχι σαν «εργοδότης και μισθωτός», αλλά σαν «σύντροφος» και «αδελφός» ο Μαρξ έκανε την ακόλουθη πολυσήμαντη παρατήρηση: «Παλιά αυταπάτη!» (Αρχείο Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς. Μόσχα - Λένινγκραντ, 1929, Βιβλίο ΙΥ, σελ. 376).

Το μεγάλο γενικά, κατάμεστο από πραγματικά στοιχεία βιβλίο του Φλερόβσκι έδωσε στον Μαρξ εκείνο, που μόνο εν μέρει θα μπορούσε να βρει σε άλλες πηγές διαστρεβλωμένες από την επίσημη αισιοδοξία ή από τις υποκειμενικές αντιλήψεις. «Διαβάζοντας το έργο του φτάνω στην ακράδαντη πεποίθηση ότι στη Ρωσία είναι αναπόφευκτη και κοντά η πιο μεγάλη κοινωνική επανάσταση - φυσικά στις πρωταρχικές εκείνες μορφές, που ανταποκρίνονται στο σύγχρονο επίπεδο ανάπτυξης της Μόσχας - έγραφε ο Μαρξ στους Λαφάργκ. Καλές ειδήσεις. Η Ρωσία και η Αγγλία - δυο μεγάλα στηρίγματα του σύγχρονου ευρωπαϊκού συστήματος». (Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς. Απαντα, ρωσ. έκδ., τόμ. 32, σελ. 549).

Μετά το βιβλίο του Φλερόβσκι ο Μαρξ, όπως φαίνεται, στο πρώτο εξάμηνο του 1870 διάβασε τον τόμο της συλλογής έργων του Μ. Γ. Τσερνισέβσκι, έκδοση Γενεύης, που περιλάβαινε την εργασία «Προσθήκες και παρατηρήσεις στο πρώτο βιβλίο πολιτικής οικονομίας του Τζον Στιούαρτ Μιλ». Το καλοκαίρι του ίδιου χρόνου παράγγειλε στη Γενεύη τον τέταρτο τόμο. Ο Μαρξ θεωρούσε υπέροχες τις εργασίες του μεγάλου Ρώσου σοσιαλιστή και δημοκράτη.

Ενα χρόνο αργότερα ο Μαρξ μπορούσε πια να κάνει τον πρώτο απολογισμό των ασχολιών του στην εκμάθηση της ρούσικης γλώσσας: «Το αποτέλεσμα αξίζει τις προσπάθειες, που έπρεπε να καταβάλει ένας άνθρωπος της ηλικίας μου για να μάθει μια γλώσσα, που τόσο πολύ διαφέρει από τις κλασικές, τις γερμανικές και τις λατινικές γλώσσες - έγραφε στο Μέιερ. Η ιδεολογική κίνηση, που συντελείται σήμερα στη Ρωσία, αποδείχνει, ότι στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα υπάρχει αναβρασμός. Τα μυαλά συνδέονται πάντοτε με αόρατα νήματα με το σώμα του λαού». (Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς. Απαντα, ρώσ. έκδ., τόμ. 33, σελ. 147).

Τα μεγάλα και πολλά αποσπάσματα με τα σχετικά σχόλια από τις «Εργασίες της φορολογικής επιτροπής», από τις «Εισηγήσεις της επιτροπής για τη μελέτη της κατάστασης της αγροτικής οικονομίας», από τον «Κώδικα με τις γνώμες των κυβερνείων για τις αγροτικές υποθέσεις», από τις συλλογές «Στατιστική της γαιοκτησίας και των κατοικημένων σημείων της Ευρωπαϊκής Ρωσίας», από τις εργασίες διάφορων Ρώσων συγγραφέων αυτά καθ' αυτά φανερώνουν τον πλατύ ορίζοντα και τα ενδιαφέροντα του Μαρξ, δείχνουν πόσες δυνάμεις και δουλιά αφιέρωσε στο «Κεφάλαιο» ακόμα και όταν ο πρώτος τόμος του είχε γίνει το απαραίτητο βοήθημα των πρωτοπόρων προλετάριων των διαφόρων χωρών και υπήρχε προκαταρκτικό χειρόγραφο για τους άλλους τόμους.

Τα στοιχεία μιας γεωγραφικής περιοχής ή χώρας ο Μαρξ προσπαθούσε να τα συμπληρώσει με στοιχεία άλλων περιοχών και άλλων χωρών.

Τον Απρίλη του 1876 ο Μαρξ ρωτούσε τον Ζόργκε, αν μπορεί με πληρωμή να προμηθευτεί από τη Νέα Υόρκη τους αμερικανικούς καταλόγους βιβλίων με σκοπό να μάθει «αν βγήκε κάτι το χρήσιμο» στις ΕΠΑ μετά το 1873 για την αμερικάνικη γεωργία και τη γαιοκτησία, για την πίστη και τις οικονομικές χρηματικές σχέσεις. (Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς. Απαντα, ρώσ. έκδ., τόμ. 34, σελ. 143).

Και αμέσως σημείωνε ότι από τις αγγλικές εφημερίδες είναι αδύνατο να βρεις άκρη στις σημερινές σκανδαλώδικες ιστορίες (είναι φανερό, ότι γινόταν λόγος για τις κερδοσκοπίες πάνω στη γη και τις οικονομικές τυχοδιωκτικές επιχειρήσεις, που είχαν σχέση με την πλατιά κατασκευή σιδηροδρομικών γραμμών κλπ.) των ΕΠΑ και ενδιαφέρθηκε να μάθει αν ο Ζόργκε κρατούσε αμερικανικές εφημερίδες.

Για να είναι πάνοπλος σε στοιχεία, συνέχιζε ταυτόχρονα να μελετά την παγκόσμια φιλολογία για την αγρονομία, την αγροχημεία, τη φυσιολογία των φυτών. Οι νεότερες επιτεύξεις των αγροτικών επιστημών έπρεπε να χρησιμοποιηθούν για να κάνει βαθύτερη και πειστικότερη κριτική στον αντεπιστημονικό «νόμο της ιθύνουσας γονιμότητας του εδάφους».

Το Μάη - Αύγουστο του 1875 ο Μαρξ έκανε πολλούς υπολογισμούς για να παρουσιάσει τη διαφορά ανάμεσα στο ποσοστό της υπεραξίας και το ποσοστό του κέρδους. Οι υπολογισμοί αυτοί αποτέλεσαν τη βάση του τρίτου κεφαλαίου του III τόμου του «Κεφαλαίου» - «Σχέση του ποσοστού του κέρδους προς το ποσοστό της υπεραξίας». Στα μέσα του Φλεβάρη 1876 έγραψε το μικρό, αλλά πλούσιο από θεωρητική άποψη «Η διαφορική γαιοπρόσοδος και η γαιοπρόσοδος μόνο σαν τόκος του τοποθετημένου στη γη κεφαλαίου». Στο κείμενο του III τόμου του «Κεφαλαίου» ο Ενγκελς συμπεριέλαβε την ύλη αυτή στο 44 κεφάλαιο. (Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς. Απαντα, ρώσ. έκδ., τόμ. 25, μέρος ΙΙ, σελ. 303-305).

Ωστόσο, στα τέλη της όγδοης και στις αρχές της ένατης δεκαετίας, ο Μαρξ σκόπιμα καθυστερούσε την ετοιμασία του τελειωτικού κειμένου. Οι λόγοι αυτής της συγγραφικής «αναβολής» εξηγούνται σε μια σειρά γράμματα:

«Πρώτο: Με κανένα τρόπο δε θα συμφωνούσα - έγραφε ο Μαρξ στον Ντανιελσόν στις 10 του Απρίλη 1879 - να εκδοθεί ο δεύτερος τόμος προτού φτάσει η σημερινή αγγλική βιομηχανική κρίση στο αποκορύφωμά της. Οι εκδηλώσεις της αυτή τη φορά είναι πολύ ιδιόμορφες, από πολλές απόψεις, είναι διαφορετικές από κείνες, που παρουσιάζονταν στο παρελθόν...

Γι' αυτό είναι ανάγκη να παρακολουθήσεις προσεχτικά τη σημερινή πορεία των γεγονότων ως που να ωριμάσουν πλήρως, ως που να μπορέσεις να "χρησιμοποιήσεις" τα στοιχεία αυτά "παραγωγικά", έχω υπόψη μου "θεωρητικά"...

Δεύτερο: Η τεράστια μάζα των υλικών, που πήρα όχι μόνο από τη Ρωσία αλλά και από τις Ενωμένες Πολιτείες κλπ. μου δίνουν την ευχάριστη "αφορμή" να συνεχίσω τις έρευνές μου αντί να τις ετοιμάζω τελειωτικά για δημοσίευση.

Τρίτο: Ο γιατρός με προειδοποιεί να περιορίσω πολύ την "εργάσιμη μέρα" μου, αν δε θέλω να βρεθώ στην κατάσταση όπου βρισκόμουν το 1874 και τα επόμενα χρόνια, όταν είχα ζαλάδες και δεν μπορούσα να εργαστώ ύστερα από μερικές ώρες σοβαρή απασχόληση». (Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς. Απαντα, ρώσ. έκδ., τόμ. 37, σελ. 288-290). Τον όρο «εργάσιμη μέρα» ο Μαρξ τον βάζει σε εισαγωγικά, γιατί όπως φαίνεται, «η μέρα» αυτή συχνά κρατούσε ως αργά τη νύχτα, παρ' όλες τις προειδοποιήσεις.

Με το δικαίωμα και το χρέος του πιο στενού φίλου και του φιλολογικού εκτελεστή της εντολής του Μαρξ, ο Ενγκελς άφησε κατά μέρος τα δικά του επιστημονικά σχέδια και αμέσως καταπιάστηκε να πραγματοποιήσει την επιθυμία του Μαρξ - να ετοιμάσει για τύπωμα τα υπόλοιπα χειρόγραφα του «Κεφαλαίου». Χώρισε τα χειρόγραφα του δεύτερου τόμου σε δύο ξεχωριστούς τόμους II και III. Με τη χαρακτηριστική γι' αυτόν σεμνότητα και με αίσθημα συγκινητικής, σχεδόν ευλαβικής, στάσης απέναντι στον φίλο του, που είχε φύγει πρόωρα, προσπαθούσε να το κάνει «αποκλειστικά στο πνεύμα του συγγραφέα», περιορίζοντας τη δική του δουλιά, όσο ήταν δυνατό, «σε μια απλή εκλογή ανάμεσα στις διάφορες παραλλαγές», (Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς. Απαντα, ρώσ. έκδ., τόμ. 24 σελ. 9). Στην πραγματικότητα, όμως, η δουλιά του Ενγκελς, ιδιαίτερα στον τρίτο τόμο, ήταν τόσο σημαντική, ώστε θα μπορούσες την έκδοση του II και III τόμου του «Κεφαλαίου» με την επιμέλεια του Ενγκελς να τη θεωρήσεις, όπως σωστά τόνιζε ο Β. Ι. Λένιν, έργο και των δυο - των Μαρξ και Ενγκελς, (Β. Ι. Λένιν. Απαντα, 5η ρώσ. έκδ., τόμ. 2, σελ. 12).

Ο Ενγκελς έδωσε στον τρίτο τόμο τελειωτική διάρθρωση, έβαλε στα διάφορα κεφάλαια υποσημειώσεις, έγραψε πολλές προσθήκες για να συνδέσει τα αποσπασμένα κείμενα, με βάση τις σημειώσεις του συγγραφέα, έγραψε νέο κείμενο του τέταρτου κεφαλαίου, τρεις φορές ξαναδούλεψε όλο το πέμπτο μέρος, έγραψε τον πρόλογο και την προσθήκη στον τόμο «Ο νόμος της αξίας και το ποσοστό του κέρδους» και «χρηματιστήριο». Ολη η δουλιά του Ενγκελς στον τόμο αυτό κράτησε γύρω στα δέκα χρόνια.

Λιγότερο κοπιαστική, αλλά το ίδιο δύσκολη και σύνθετη ήταν και η δουλιά στο δεύτερο τόμο. Ακόμα και το πιο καλά ετοιμασμένο κείνον τον καιρό μέρος του χειρογράφου αυτού του βιβλίου δεν μπορούσε να τυπωθεί αμέσως. Επρεπε να γίνουν αλλαγές ανάλογα με τις μεταγενέστερες διατυπώσεις και έρευνες του Μαρξ. Το μεγαλύτερο μέρος της ύλης δεν ήταν δουλεμένο στιλιστικά. Από τα τέσσερα χειρόγραφα του 1865-1870 και τα τέσσερα του 1877 και αργότερα έπρεπε να γραφτεί μια ενιαία διατύπωση του κειμένου. Συνολικά ο Ενγκελς δούλεψε για το II τόμο του «Κεφαλαίου» πάνω από δυο χρόνια.

Ο δεύτερος τόμος εκδόθηκε το 1885 και ο τρίτος το 1894. Στον πρόλογο του II τόμου ο Ενγκελς αναφέρει ειδικά ότι ο Μαρξ επιθυμούσε να αφιερωθεί το δεύτερο και τρίτο βιβλίο του «Κεφαλαίου» στη γυναίκα του Ζένι.

Ο Ενγκελς σχεδίαζε να εκδώσει το Ιστορικό - κριτικό μέρος του έργου - «θεωρίες της υπεραξίας» σαν τέταρτο, τελευταίο τόμο του «Κεφαλαίου». Ωστόσο δεν πρόλαβε να πραγματοποιήσει το σχέδιό του.

• «ΜΑΡΞ, "Το Κεφάλαιο", σύντομη παρουσίαση των βασικών επιστημονικών και θεωρητικών του θέσεων», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»