Πλούσια και διδακτική ήταν η ιστορική αναδρομή που έκανε με την εισήγησή του ο Γιώργος Κ. Μωραΐτης, εκπαιδευτικός και μέλος του Τμήματος Παιδείας της ΚΕ του ΚΚΕ:

«Το πρόβλημα της εκπαίδευσης και της παιδείας του ελληνικού λαού υπήρξε από τα πρώτα μελήματα του ΚΚΕ, από την πρώτη ημέρα της ίδρυσής του. Οταν το Νοέμβρη του 1918 στο Πρόγραμμα του Α` Συνεδρίου του και στα άρθρα 16 και 17 έθετε το θέμα της εκλαΐκευσης της εκπαίδευσης, της αυστηρής εφαρμογής της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και της παροχής της τροφής και των μέσων διδασκαλίας για τα παιδιά, όταν καθιέρωνε ανώτατο αριθμό 25 μαθητών κατά δάσκαλο και δύο μόνο τάξεων για τον κάθε δάσκαλο. Οταν ζητούσε τον εκδημοκρατισμό της διοίκησης της εκπαίδευσης, την κατάργηση του άρθρου του Συντάγματος του 1911 για την επίσημη γλώσσα και την καθιέρωση της δημοτικής σ' όλη την εκπαίδευση, την εισαγωγή της γλώσσας όλων των εθνοτήτων για τους μαθητές των και την ανοικοδόμηση και τον πολλαπλασιασμό των σχολείων, περιέγραφε μια κατάσταση που δυστυχώς επρόκειτο να μας ταλανίσει ογδόντα χρόνια, χωρίς φυσικά να φαίνεται ότι σήμερα τελειώνει η κατάσταση που σηματοδοτούσαν τα αιτήματα αυτά για την κοινωνία μας.

Προκειμένου να δούμε την πραγματικότητα και να καταλάβουμε πώς έφθασαν τα εκπαιδευτικά μας πράγματα ως εδώ, αλλά και την ποιοτική διαφορά ανάμεσα στην αστική αντίληψη για την εκπαίδευση και την κομμουνιστική, θα κάνω μερικές επισημάνσεις:

1. Ανοίγοντας ο 20ός αιώνας υπήρχε έντονο πρόβλημα για εκπαιδευτική μεταρρύθμιση στην κοινωνία που φιλοδόξησε να θεραπεύσει η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων του Βενιζέλου. Απ' όλη αυτή την προσπάθεια που προσεκτικά ετοιμάστηκε από τους Τσιριμώκο - Γληνό, ελάχιστα πράγματα υλοποιήθηκαν, γιατί το παλιό σύστημα παρουσίαζε απρόσμενα μεγάλη αντοχή. Αυτής της εποχής προϊόν ήταν η αντίληψη ότι η πολιτεία πρέπει να οργανώσει για την κάθε μια κοινωνική τάξη ιδιαίτερο εκπαιδευτικό κύκλωμα.

2. Από τα μέσα της 20ετίας του '20-'30, καθώς η Μέση Εκπαίδευση των Βαυαρών κατακλύζεται από τα λαϊκά στρώματα, ξεκινάει το πρόβλημα της κοινωνικής επιλογής και καθιερώνονται το 1926 οι εξετάσεις για τα Πανεπιστήμια, που μας βασανίζουν μέχρι σήμερα. Το σύνθημα τότε ήταν ο περιορισμός του πνευματικού προλεταριάτου. Εδώ, χρονικά, ξεσπάει η κρίση του Εκπαιδευτικού Ομίλου. Ανάμεσα στα τεκταινόμενα της εποχής, ο Γεώργιος Παπανδρέου το 1930 επιχειρεί να εφαρμόσει με καθυστέρηση μιας 20ετίας τη μεταρρύθμιση που δεν έγινε το 1910 - 1911, καθορίζοντας τα πλαίσια μιας πολιτικής αστικής περιχαράκωσης, που την αξιοποίησε η Δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936, η Ξένη Κατοχή και η Μετεμφυλιοπολεμική και η κατοπινή κατάσταση μέχρι τη 10ετία '60-'70. Είναι η εποχή κατά την οποία επίσημα καθιερώνεται σαν κρατική ιδεολογία ο αντικομμουνισμός, ο οποίος θα κορυφωθεί μέχρι σημείου γελοιοποίησης σε κατοπινές 10ετίες.

3. Από το 1926 η διακήρυξη του Εκπαιδευτικού Ομίλου με την καθοδήγηση του Δ. Γληνού θέτει το θέμα της 12χρονης υποχρεωτικής εκπαίδευσης και καθορίζει τις αρχές και τα αιτήματα της Δημοκρατικής Εκπαίδευσης. Αυτή η διακήρυξη γίνεται πλατιά αποδεκτή, κάτι που ανάγκασε τον Γεώργιο Παπανδρέου (1931) να απειλήσει τους εκπαιδευτικούς με τη φράση: "Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να διαλέξει ανάμεσα στο επάγγελμά του και την ιδεολογία του".

4. Τις θέσεις του Εκπαιδευτικού Ομίλου τις υλοποίησε στη διάρκεια της Κατοχής το Πρόγραμμα για μια "Λαϊκή Παιδεία" της ΠΕΕΑ - ΕΠΟΝ. Είναι μια πραγματικά μεγαλειώδης προσπάθεια που δείχνει το ενδιαφέρον του επαναστατικού κινήματος, με επικεφαλής το ΚΚΕ, για την παιδεία και τον πολιτισμό. Τα Παιδαγωγικά Φροντιστήρια σε Ευρυτανία, Θεσσαλία, Μακεδονία, Βοιωτία και αλλού, η συνδιάσκεψη των εκπαιδευτικών στη Λάσπη Ευρυτανίας και σε άλλες περιοχές, τα σχολεία που λειτούργησαν στην Ελεύθερη Ελλάδα, τα συσσίτια που οργανώθηκαν στην Ελεύθερη Ελλάδα και τις κατακτημένες περιοχές για τη σωτηρία των παιδιών αποτελούν μικρά δείγματα. Στην Πελοπόννησο, που βρισκόταν κατά τον Εμφύλιο σε κατάσταση εκκαθαριστικών επιχειρήσεων, λειτούργησε μια Λαϊκή Παιδαγωγική Ακαδημία, που έδωσε δύο σειρές δασκάλων, δύο Λαϊκά Γυμνάσια (Τρόπαια και Ανδρίτσαινα) και λειτούργησαν όσα Δημοτικά Σχολεία στεκόταν κάθε φορά δυνατό και μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις με δασκάλους - αντάρτες, που εναλλάσσανε το όπλο με το βιβλίο και την κιμωλία. Σαν σήμερα 23 Φλεβάρη, πριν από 60 χρόνια, μετά το ΕΑΜ των ΝΕΩΝ, το 1943 με πρωτοβουλία της ΟΚΝΕ ιδρύθηκε η ΕΠΟΝ, που συνήγειρε τους νέους και, όχι μόνο με τις ανταρτοΕΠΟΝίτικες ομάδες, γράψανε χρυσές σελίδες στην ιστορία της Εθνικής Αντίστασης, συμβάλανε συγχρόνως στην ανάπτυξη της εκπαιδευτικής δραστηριότητας και του πολιτισμού κάτω από την καθοδήγηση των Γεωργαλά, Ρόζας Ιμβριώτη, Κώστα Σωτηρίου, Μιχάλη Παπαμαύρου και άλλων υπέροχων δασκάλων. Αλλωστε στο ΠΓ του ΚΚΕ, στην ΚΕ και σ' όλα τα όργανα του Κόμματος, οι εκπαιδευτικοί αποτελέσανε δίπλα στους εργάτες και τους αγρότες μεγάλη δύναμη. Ξαναγυρίζοντας στην ΕΠΟΝ, προσθέτουμε πως δεν είναι μόνο η νεολαία της επανάστασης, είναι η οργάνωση του πολιτισμού των νέων, η νεολαία που αποτέλεσε την πρώτη ομάδα κρούσης εναντίον των ναρκωτικών που μας λανσάρισε η δεύτερη, η Αγγλοαμερικανική Κατοχή, που κρατάει μέχρι σήμερα και τα οποία αποτελούν μάστιγα της νεολαίας μας. Αυτής της ΕΠΟΝίτικης ιδεολογίας γέννημα είναι το Κίνημα των Λαμπράκηδων. Η σημερινή ΚΝΕ συνεχίζει την παράδοση.

4. Η 10ετία '60-'70 άνοιγε με την έξαρση του λαϊκού κινήματος (το αίτημα του 114, η προίκα της παιδείας, το 15%) που βρίσκεται η ανατροπή της Δεξιάς και η Χούντα των Συντεχνιών. Σ' αυτή την περίοδο, σε μια 4ετία, υπήρξε μια άτυπη σύγκλιση ανάμεσα στις προοδευτικές εκπαιδευτικές δυνάμεις της εποχής για την αύξηση των χρόνων της υποχρεωτικής φοίτησης από τα 6 στα 9 χρόνια, σαν ενδιάμεσο σταθμό για την καθιέρωση των 12 χρόνων. Φυσικά όλα αυτά ακυρώθηκαν από την κατάσταση που ακολούθησε. Και αφού όλα αυτά τα χρόνια το ΚΚΕ μέσα από την παρανομία ή τη νομιμότητα αγωνίστηκε με κάθε μέσο σε όλα τα μέτωπα της εκπαιδευτικής ζωής, περνάει τώρα σε μια άλλη ποιοτικά επιδίωξη, τέτοια που την προδιαγράφουν και όλες οι αποφάσεις του Κόμματος και η Διακήρυξη του Εκπαιδευτικού Ομίλου του 1926 και όπως την υλοποίησε, στο μέτρο που στάθηκε δυνατό, η πολιτική δραστηριότητα της ΠΕΕΑ».