Από την εφηβεία ήθελα να ταξιδέψω στην Ιαπωνία. Θες η συναρπαστική ιστορία της, οι θρύλοι κι οι παραδόσεις της, ο Λευκάδιος Χερν, οι γκέισες, η Χιροσίμα, οι σαμουράι, ο Οσιμα, ο Νταζάι, το σούσι, η Γιόκο Ονο, ο Μεγάλος Βούδας, ο Τοσίρο Μιφούνε, το Φούτζι... Ολα αυτά μαζί με γοήτευαν και πάνω από όλα εκείνος ο Κουροσάβα, που στους «Εφτά Σαμουράι» του και στο «Καγκεμούσα» του, μας έδειξε την επική διάσταση της αλήθειας.

Μπορεί ν' άργησα κάπου πενήντα χρόνια, αλλά τελικά τα κατάφερα. Είκοσι μέρες στη χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου, των Χρυσανθέμων, των άνιμε και των μάνγκα. Τόκιο, Οσάκα, Κιότο, Νάρα, Ούτζι, Κόμπε, Γιοκοχάμα.

«Οποιος επισκεφτεί την Ιαπωνία για πρώτη φορά, θα πρέπει να είναι προετοιμασμένος για πολλά πράγματα», με προϊδέασε ο φίλος Στέλιος Πρεζεράκος, που είναι καθηγητής Φυσικής σε διεθνές Λύκειο στο Τόκιο και συγγραφέας, προσθέτοντας:

Π.χ. να ξεπεράσει το αναπόφευκτο πολιτισμικό σοκ της καθαριότητας, να μάθει να παραγγέλνει σε σερβιτόρους - ρομπότ ή να αφεθεί στη νιρβάνα μιας ηλεκτρονικής τουαλέτας. Αν τώρα θελήσει να γνωρίσει (ή να φλερτάρει) με ντόπιους, θα πρέπει να είναι προετοιμασμένος να απαντήσει σε κάτι που θα ερωτηθεί άπειρες φορές: «Τι ομάδα αίματος έχεις;»

Ομως η χώρα των bullet train, των ρομπότ, των αυστηρών κανόνων και της σχεδόν εξεζητημένης ευγένειας, αυτός ο φουτουριστικός πλανήτης, που κρύβει χιλιάδες εκπλήξεις σε κάθε βήμα του ξένου επισκέπτη, η χώρα στην οποία ο πρωθυπουργός Shigeru Ishiba συνεχίζει και επεκτείνει την ...εκσυγχρονισμένη εκδοχή του καπιταλισμού, τη «new form of capitalism», έχει κι ένα άλλο πρόσωπο.

Παρότι γνώριζα πως η Ιαπωνία είναι η πιο γηρασμένη χώρα στον κόσμο, αυτό που μου έκανε εντύπωση από την πρώτη μέρα εκεί, ήταν οι πολλοί ηλικιωμένοι που συναντούσα παντού, να δουλεύουν σε εργοτάξια, ταμεία, εστιατόρια, σούπερ μάρκετ, ακόμη και στα ταξί. Υπάρχουν πάνω από 9 εκατομμύρια εργαζόμενοι με ηλικία άνω των 65.

Παρατηρώντας στους δρόμους, αεικίνητους ογδοντάρηδες παππούδες με φωσφοριζέ γιλέκα να κατευθύνουν την κίνηση, γιαγιάδες να τακτοποιούν ράφια σε σούπερ μάρκετ, σχεδόν αιωνόβιους να οδηγούν ταξί και να φυλάνε σχολεία, σκεφτόμουν πως σίγουρα δεν έχω ξανασυναντήσει χώρα που να στηρίζεται τόσο πολύ στους γέροντές της. Γιατί συμβαίνει αυτό;

Οι συντάξεις είναι περιορισμένες και το κόστος ζωής είναι υψηλό, ενώ το κοινωνικό πρότυπο λέει ότι η αξία του ανθρώπου μετριέται και από το αν παραμένει ενεργός. Ετσι, για πολλούς ηλικιωμένους, το να συνεχίζουν να εργάζονται είναι ταυτόχρονα ανάγκη και τιμή.

Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν περιπτώσεις που πιέζονται να συνεχίσουν, συχνά και με εξαντλητικά ωράρια, ακόμη κι όταν η υγεία τους δεν το επιτρέπει.

Στην έξοδο του μετρό στο Σιντζούκου, συνάντησα έναν γκριζομάλλη φύλακα με κίτρινο γιλέκο. Ηταν - όπως μου είπε - 78 χρονών και δούλευε δώδεκα ώρες τη μέρα κατευθύνοντας πεζούς γύρω από ένα εργοτάξιο. «Πρέπει να ζήσω. Αν κάτσω σπίτι θα είμαι μόνος μου και θα πεινάσω αν δεν δουλέψω» (Αυτό μετέφρασε ο ηλεκτρονικός μεταφραστής μου).

Εζησα σχεδόν τρεις εβδομάδες σε μια χώρα απρόβλεπτη, συντηρητική αλλά ταυτόχρονα υπερμοντέρνα και με μοναδικές, σουρεαλιστικές εμπειρίες, όπως οι εξής:

Υπάρχει μια υπηρεσία που ονομάζεται «Εντάξει γιαγιάδες» και προσφέρει τη δυνατότητα να έρχονται στον χώρο σου - για 15 ευρώ την ώρα συν τα έξοδα μετακίνησης - ηλικιωμένες γυναίκες έως 95 χρονών για να σου μεταδώσουν τις εμπειρίες και τις γνώσεις τους.

Η πλειοψηφία των πελατών είναι νεαρές Γιαπωνέζες που ενοικιάζουν μια γιαγιά για να τους μάθει να μαγειρεύουν ή για να τους δώσει συμβουλές για τη σχέση με το αγόρι τους, και μαθητές που χρειάζονται βοήθεια σε σχολικές εργασίες στην Ιστορία. Αλλοι τις χρησιμοποιούν ως καλλιγράφους για επιστολές ή γράμματα, ως μεσάζοντες σε οικογενειακές διαμάχες, ενώ πολλοί τις θέλουν ως συναισθηματική υποστήριξη πριν ανακοινώσουν στους γονείς τους ότι είναι γκέι.

Αυτά μου είπε ο φίλος καθηγητής και συγγραφέας του best seller «Ενας Ελληνας στο Edο», υπογραμμίζοντας: «Οταν κάποιος νομίσει ότι το "πρόσωπο" κινδυνεύει να φθαρεί ανεπανόρθωτα, το σώζει ενοικιάζοντας φίλους, οικογένεια ή συγγενείς. Υπάρχουν αρκετές υπηρεσίες Ενοικίασης Ανθρώπων στην Ιαπωνία και κοστίζουν γύρω στα 200 ευρώ για λίγες ώρες.

Οι λόγοι είναι πολλοί: Μια γυναίκα ήθελε να πάει στο νοσοκομείο για μια σημαντική εγχείρηση και ενοικίασε έναν "συγγενή" για να την συνοδεύσει, έχοντας την εντολή να φαίνεται ταραγμένος. Μια κοπέλα ήθελε να τραβήξει την προσοχή του αγοριού της και ενοικίασε έναν όμορφο νεαρό για να την φλερτάρει στον δρόμο. Ενας άντρας πιεζόταν από τους γονείς του να παντρευτεί, ενοικίασε μια κοπέλα και την παρουσίασε στους γονείς του ως δική του.

Μια γυναίκα έπρεπε να πάει στις γυμναστικές επιδείξεις του σχολείου των παιδιών της και ενοικίασε έναν "σύζυγο" γιατί δεν ήθελε να μαθευτεί ότι ήταν χωρισμένη. Ενας νεαρός, ορφανός από πολύ μικρός, ενοικίαζε κάθε μήνα έναν ηλικιωμένο "πατέρα" για να νιώσει τη στοργή που πάντα του έλειπε. Ενας συνταξιούχος είχε αποξενωθεί από την οικογένειά του και ενοικίαζε μια "σύζυγο" και μια "κόρη" για να τρώνε μαζί του τα κυριακάτικα πρωινά. Μια κυρία είχε να δει τον γιο της πολλά χρόνια και ενοικίαζε έναν νεαρό για να κάθεται δίπλα της με εντολή να την αφήνει να τον συμβουλεύει».

Τέλος, υπάρχει και άλλη μια υπηρεσία με τον απίθανο τίτλο «Ομορφοι άντρες που θρηνούν». Ο ρόλος τους είναι να συνοδεύουν γυναίκες σε γάμους ή κηδείες με σκοπό να τους συμπαραστέκονται, σκουπίζοντας τα δάκρυά τους, ενώ τις αγκαλιάζουν σφιχτά.

Είναι αλήθεια ότι στην Ιαπωνία και ειδικά στο Τόκιο βρίσκεις τα πάντα. Ο,τι μπορείς να φανταστείς. Από παγωτό με τσούχτρες, μέχρι αυτόματους πωλητές μεταχειρισμένων εσωρούχων και ηλεκτρονικές τουαλέτες - διαστημόπλοια, με πολλά κουμπιά για ...διάφορες διευκολύνσεις. Κάποια πράγματα ακροβατούν στα όρια του παράνομου, του εκκεντρικού, του παρανοϊκού, ενώ κάποια άλλα βρίσκονται στα όρια του ανήθικου - όπως π.χ. τα wakaresaseya, που σημαίνει κυριολεκτικά «χαλαστές» ή «χωριστές» και προσφέρουν ακριβώς αυτό, δηλαδή τη διάλυση μιας σχέσης. Μεσολαβούν για να χωρίζουν ζευγάρια ή φιλίες.

Επίσης να ξέρετε πως σ' αυτήν τη χώρα οι υπέρβαροι είναι σπάνιο είδος. Υπάρχει νόμος που υποχρεώνει την ετήσια μέτρηση της περιμέτρου μέσης σε άτομα ηλικίας 40-75 ετών, από εργοδότες και τοπικές αρχές. Αν παχύνεις, δηλαδή, ο προϊστάμενός σου θεωρείται υπεύθυνος και πληρώνει πρόστιμο!

Στην Ιαπωνία υπάρχει μια σκοτεινή, σχεδόν μυθιστορηματική πραγματικότητα, οι άνθρωποι που «εξατμίζονται». Τους λένε johatsu, «ατμούς», μου λέει ο Στέλιος Πρεζεράκος. Είναι άντρες και γυναίκες που αποφασίζουν να εξαφανιστούν από τις οικογένειες, τις δουλειές, τη ζωή τους, σαν να μην υπήρξαν ποτέ.

Στο παρασκήνιο λειτουργούν εξειδικευμένες επιχειρήσεις, γνωστές ως yonige-ya («εταιρείες νυχτερινής φυγής»). Με λίγα χρήματα αναλαμβάνουν να εξαφανίσουν κάποιον μέσα σε μια νύχτα. Να μαζέψουν πράγματα, να κανονίσουν νέο σπίτι, να εξαφανίσουν ίχνη από παλιές διευθύνσεις και λογαριασμούς.

Δεν είναι παράνομες, εκτός αν σχετίζονται με χρέη ή εγκληματικές υποθέσεις. Στην πραγματικότητα, λειτουργούν σαν γραφεία διαχείρισης ...της ντροπής, έτσι τις λένε. Σ' αυτές απευθύνονται όσοι δεν αντέχουν την κοινωνική πίεση και θέλουν μια δεύτερη ζωή. Γιατί όμως εξαφανίζονται;

Ενας λόγος είναι τα χρέη και η ντροπή όταν δεν μπορούν να τα ξεπληρώσουν. Είναι επίσης οι οικογενειακές συγκρούσεις, η ψυχική κόπωση ανθρώπων που απλώς δεν αντέχουν τον ρυθμό της κοινωνίας και σίγουρα η αποτυχία στην καριέρα ή στις σπουδές. Στην Ιαπωνία η αποτυχία στιγματίζει.

Το πιο σοκαριστικό είναι ότι οι αρχές συχνά δεν αναζητούν τους johatsu. Αν δεν υπάρχει έγκλημα, θεωρείται προσωπική επιλογή. Η οικογένεια μένει με το κενό και η κοινωνία κάνει πως δεν βλέπει. Αυτό συνδέεται με την ιαπωνική νοοτροπία της ντροπής, «καλύτερα - λένε - να χαθείς παρά να εκθέσεις τους δικούς σου ή να παραδεχθείς την αποτυχία».

Για έναν ξένο επισκέπτη, το φαινόμενο αυτό μοιάζει αδιανόητο: Μια τόσο οργανωμένη κοινωνία να δέχεται ότι χιλιάδες πολίτες κυριολεκτικά «σβήνουν» από τον χάρτη. Στην Ιαπωνία, όμως, και σε μια κοινωνία που αποστρέφεται την αποτυχία, φαίνεται πως είναι απλώς ένα ακόμη μυστικό συμβόλαιο ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία της σιωπής.

Η συνέχεια στο επόμενο φύλλο...