Στις 2 Νοεμβρίου του 1940, σ' όλες τις αθηναϊκές εφημερίδες δημοσιεύτηκε μια επιστολή, που έμελλε να αποτελέσει ένα από τα σημαντικότερα ντοκουμέντα της σύγχρονης ιστορίας της Ελλάδας. Ηταν το ανοιχτό γράμμα του ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ Ν. Ζαχαριάδη «προς το λαό της Ελλάδας».

«Ο φασισμός του Μουσολίνι - έλεγε το γράμμα¹ - χτύπησε την Ελλάδα πισώπλατα, δολοφονικά και ξετσίπωτα, με σκοπό να την υποδουλώσει και να την εξανδραποδίσει. Σήμερα, όλοι οι Ελληνες παλεύουμε για τη λευτεριά, την τιμή, την εθνική μας ανεξαρτησία. Η πάλη θα είναι πολύ δύσκολη και πολύ σκληρή. Μα, ένα έθνος που θέλει να ζήσει πρέπει να παλεύει, αψηφώντας τους κινδύνους και τις θυσίες. Ο λαός της Ελλάδας διεξάγει σήμερα έναν πόλεμο εθνικοαπελευθερωτικό, ενάντια στο φασισμό του Μουσολίνι. Δίπλα στο κύριο μέτωπο και Ο ΚΑΘΕ ΒΡΑΧΟΣ, Η ΚΑΘΕ ΡΕΜΑΤΙΑ, ΤΟ ΚΑΘΕ ΧΩΡΙΟ, ΚΑΛΥΒΑ ΜΕ ΚΑΛΥΒΑ, Η ΚΑΘΕ ΠΟΛΗ, ΣΠΙΤΙ ΜΕ ΣΠΙΤΙ, ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ.

Κάθε πράκτορας του φασισμού πρέπει να εξοντωθεί αλύπητα. Στον πόλεμο αυτό που τον διευθύνει η κυβέρνηση Μεταξά, όλοι μας πρέπει να δώσουμε όλες μας τις δυνάμεις, δίχως επιφύλαξη. Επαθλο για τον εργαζόμενο λαό και επιστέγασμα για το σημερινό του αγώνα πρέπει να είναι και θα είναι, μια καινούρια Ελλάδα της δουλιάς, της λευτεριάς, λυτρωμένη από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική εξάρτηση, μ' έναν πραγματικά παλλαϊκό πολιτισμό.

Ολοι στον αγώνα, ο καθένας στη θέση του και η νίκη θα 'ναι νίκη της Ελλάδας και του λαού της. Οι εργαζόμενοι όλου του κόσμου στέκουν στο πλευρό μας.

Αθήνα, 31 του Οχτώβρη 1940, Νίκος Ζαχαριάδης

Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ».

Η δικτατορία του Μεταξά υποχρεώθηκε να δημοσιεύσει το γράμμα, ελπίζοντας ότι θα μπορούσε να το αξιοποιήσει προς όφελός της. Ετσι πλαστογράφησε τον τίτλο του, για να προσδώσει μεγαλύτερη αξία στον εαυτό της. «Το γράμμα του σ. Ζαχαριάδη - αποκάλυπτε ο μεταπολεμικός «Ριζοσπάστης»² - δημοσιεύτηκε στις αθηναϊκές εφημερίδες στις 2 Νοέμβρη 1940 και σε φωτοτυπία, με μια πλαστογραφία που έκανε τότε ο Μανιαδάκης. Ο σ. Ζαχαριάδης την ίδια μέρα που έστελνε το ανοιχτό γράμμα προς τον ελληνικό λαό, έγραψε και ένα άλλο για τον υφυπουργό Δημοσίας Ασφαλείας Ι. Μανιαδάκη. Με το δεύτερο αυτό γράμμα, ο σ. Ζαχαριάδης καθιστούσε υπεύθυνο τον Μανιαδάκη για την τύχη των φυλακισμένων στην απομόνωση της Κέρκυρας που κινδύνευαν απ' τους βομβαρδισμούς της φασιστικής αεροπορίας εναντίον της Κέρκυρας. Οι βομβαρδισμοί είχαν αρχίσει από την πρώτη μέρα του πολέμου. Ο σ. Ζαχαριάδης ζητούσε να σταματήσει η απομόνωση για να 'χουν τη δυνατότητα οι φυλακισμένοι να προστατεύονται καλύτερα στις ώρες του συναγερμού. Η πλαστογράφηση βρίσκεται σε τούτο δω: Ο Μανιαδάκης πήρε την επικεφαλίδα αυτού του δεύτερου γράμματος που απευθυνόταν προς τον "Υφυπουργόν της Δημοσίας Ασφαλείας Κον Μανιαδάκην" και την έβαλε σαν επικεφαλίδα στο "Ανοικτό Γράμμα", θέλοντας έτσι να δείξει ότι και αυτό σ' αυτόν το έστειλε ο σ. Ζαχαριάδης».

Κατά τ' άλλα, το περιεχόμενο του γράμματος παρέμεινε αναλλοίωτο για να αποτελέσει τον καθοδηγητικό μπούσουλα των κομμουνιστών και να προκαλέσει το θαυμασμό ακόμη και των αντιπάλων τους. «Η πρώτη αντίδραση του Κόμματος - γράφει ο Ευάγ. Αβέρωφ, αναφερόμενος στη στάση του ΚΚΕ στον ελληνοϊταλικό πόλεμο³ - υπήρξε απρόβλεπτη. Στις 30 Οκτωβρίου του 1940 (σ.σ. 31 Οκτωβρίου είναι το σωστό), ο Ζαχαριάδης από τη φυλακή, όπου βρισκόταν τριάμισι περίπου χρόνια, απηύθυνε μια επιστολή προς τον Μανιαδάκη. Δημοσιεύτηκε αμέσως σε όλες τις εφημερίδες. Επρόκειτο για μια ωραία έκκληση υπέρ της αμύνης και κατέληγε ως εξής: "Ολοι στον αγώνα, καθένας στη θέση του, η νίκη θα ανήκη στην Ελλάδα και στο λαό της. Οι εργάτες όλου του κόσμου βρίσκονται στο πλευρό μας". Ηταν κείμενο επιδέξιο από την πλευρά του (η νίκη στο λαό, όχι στη δικτατορία, οι εργάτες όλου του κόσμου), αλλά ήταν συγχρόνως κείμενο χρήσιμο για τον αγώνα».

Τα σημεία του γράμματος που στρέφονται κατά της δικτατορίας δεν είναι μόνον αυτά που επισημαίνει ο Αβέρωφ. Η φράση «Κάθε πράκτορας του φασισμού πρέπει να εξοντωθεί αλύπητα» είναι ίσως το ισχυρότερο χαστούκι κατά της δικτατορίας και μία σαφέστατη έκκληση προς τον ελληνικό λαό να είναι εχθρικός απέναντί της κι απέναντι στα όργανά της. Αλλά το γράμμα δε σταματούσε εκεί. Εδινε προοπτική στο λαό και προσδιόριζε με ακρίβεια το χαρακτήρα της πάλης του, όταν έλεγε πως «Επαθλο για τον εργαζόμενο λαό και επιστέγασμα για το σημερινό του αγώνα πρέπει να είναι, και θα είναι, μια καινούρια Ελλάδα της δουλιάς, της λευτεριάς, λυτρωμένη από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική εξάρτηση, μ' έναν πραγματικά παλλαϊκό πολιτισμό».

Ας δούμε, όμως, τι έχει πει ο ίδιος ο Ν. Ζαχαριάδης για το γράμμα.

Ο Ν. Ζαχαριάδης δε συνήθιζε να μιλάει για τις πράξεις του, παρά μόνον όταν ήταν υποχρεωμένος να το κάνει, για να δώσει διευκρινίσεις και να βοηθήσει τους συνομιλητές του να κατανοήσουν βαθύτερα το θέμα και τα κίνητρα των πράξεών του. Μια τέτοια περίπτωση ήταν και η ομιλία του στην 7η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, το 1957, όπου μιλώντας για το ιστορικό του γράμμα δεν έκρυψε τις δυσκολίες και τις ταλαντεύσεις που είχε, όχι μόνον όταν το έγραφε, αλλά και μετά. «Αυτό το γράμμα - είπε⁴ - για να γίνει δυσκολεύτηκε αυτός που το 'γραψε. Ταλαντεύσεις είχε μέσα εκεί στην Ασφάλεια, "είναι σωστό, για δεν είναι σωστό;". Κι οι ταλαντεύσεις του αυτές ξέρετε πότε διαλύθηκαν, σύντροφοι, και ανέπνευσε; Ηταν στις 22 του Ιούλη 1941 οριστικά^5». Εχει σημασία να δούμε σε τι αποσκοπούσε ο Ν. Ζαχαριάδης γράφοντάς το γράμμα αυτό. Ο ίδιος αναφέρει⁶: «Το γράμμα μου που δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες στις 2 του Νοέμβρη 1940 αποβλέπει στα παρακάτω: 1) Να δώσει έγκυρη ενιαία κατεύθυνση στους κομμουνιστές όλης της χώρας. 2) Να κινητοποιήσει το λαό στην αντιφασιστική εξόρμηση για την εθνική ανεξαρτησία και λευτεριά. 3) Να αποκαταστήσει στο εσωτερικό τις λαϊκές ελευθερίες, μια λαϊκή αντιπλουτοκρατική πολιτική. 4) Να κάμει τον πόλεμο εθνικό, αντιφασιστικό, αντιιμπεριαλιστικό, με βασικό και μοναδικό σκοπό την εξασφάλιση της εθνικής μας ανεξαρτησίας, της ειρήνης και ουδετερότητας μας, έξω από το γενικό ιμπεριαλιστικό πόλεμο».

Το γράμμα είχε μεγάλη επίδραση στον ελληνικό λαό, στο μαζικό κίνημα, στους Ελληνες κομμουνιστές, όχι μόνον εκείνες τις δύσκολες πρώτες ημέρες του ελληνοϊταλικού πολέμου, αλλά και μετά, όταν η χώρα βρέθηκε υπό το καθεστώτος της τριπλής φασιστικής κατοχής κι έπρεπε να οργανωθεί ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας. Μιλώντας, το Δεκέμβρη του 1942, από το βήμα της 2ης Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης του Κόμματος, ο Γ. Σιάντος είχε πει πως ολόκληρη η εθνικοαπελευθερωτική δουλιά του ΚΚΕ στηριζόταν στο ιστορικό γράμμα του Ν. Ζαχαριάδη για τον ελληνοϊταλικό πόλεμο και στις θέσεις που είχε διατυπώσει το 1939 η Εκτελεστική Επιτροπή της Κομιντέρν⁷.

Ομως, παρόλο που το γράμμα έφερε την προσωπική του σφραγίδα, ο Ζαχαριάδης αρκούνταν να πει πως εκείνο το γράμμα «ήταν αποτέλεσμα, συνισταμένη όλης της δουλιάς του Κόμματος που έκανε προηγούμενα»⁸. Αυτό κατά βάση ήταν σωστό, γιατί χωρίς την προηγούμενη κομματική δράση ήταν αδύνατη μια γενίκευση και μια συμπύκνωση του κομματικού λόγου σε τέτοιο υψηλό επίπεδο, όπως είναι το επίπεδο του γράμματος.

Το γράμμα, που αποτελούσε το αντιφασιστικό, αντιιμπεριαλιστικό, διεθνιστικό, πατριωτικό «ΟΧΙ» του ΚΚΕ, ήταν και το πρώτο παλλαϊκό κάλεσμα αντίστασης, από τη σκοπιά πραγματικά των λαϊκών συμφερόντων, αλλά και του καθήκοντος της στιγμής. Και, ουσιαστικά, έβαλε τη βάση της πάλης της εργατικής τάξης και των άλλων λαϊκών στρωμάτων ενάντια στο φασισμό και τον πόλεμο, αλλά και στο καθεστώς που θα 'πρεπε να προκύψει απ' αυτήν την πάλη μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από το φασισμό και την ξενική κατοχή. Η συνέχεια είναι γνωστή. Το ΚΚΕ πρωτοστάτησε στη δημιουργία του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, βρέθηκε στην πρώτη γραμμή του αγώνα που έγραψε το μεγάλο έπος της Εθνικής Αντίστασης. Και παρά το γεγονός ότι μετά την απελευθέρωση δεν ευοδώθηκαν οι σκοποί της λαϊκής πάλης για μια Ελλάδα λαϊκοδημοκρατική με την επέμβαση και των Αγγλοαμερικάνων, εντούτοις η ιστορική αλήθεια, ότι η εργατική τάξη ηγήθηκε της εθνικοαπελευθερωτικής πάλης και το Κόμμα της την καθοδήγησε, δεν μπορεί ούτε να παραχαραχτεί, ούτε να αλλοιωθεί, παρά τις αντίθετες επιδιώξεις των αστών ιδεολόγων, πολιτικών και ιστορικών.

1 «Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 5ος, σελ. 9-10.

2 «Ριζοσπάστης» 28/10/1945.

3 Ευάγγελου Αβέρωφ: «Φωτιά και τσεκούρι», εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, σελ. 93.

4 «Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 8ος, σελ. 693.

5 Πρόκειται για λάθος στην ημερομηνία που οφείλεται ή στον Ζαχαριάδη ή στους πρακτικογράφους. Η ημερομηνία πρέπει να είναι 22 Ιουνίου 1941, ημέρα επίθεσης της χιτλερικής Γερμανίας στην ΕΣΣΔ.

6 «Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα», «Το 3ο ανοιχτό γράμμα του Ν. Ζαχαριάδη», τόμος 5ος, σελ. 274-275.

7 «Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 5ος, σελ. 296.

8 «Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 8ος, σελ. 693.