Αυτά τα ζεστά λόγια, τα οποία αναφέρονται στην επιμέλεια των χειρόγραφων του Μαρξ για τον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου, ανήκουν στον μεγάλο σύντροφο και συνεργάτη του Μαρξ, τον Φρίντριχ Ενγκελς, ο οποίος γεννήθηκε πριν από 200 χρόνια, το Νοέμβρη του 1820, στο Μπάρμεν (περιοχή του σημερινού Βούπερταλ) της γερμανικής Πρωσίας. Λίγο πριν από το θάνατό του και δεδομένου ότι o ίδιος είχε προλάβει να επιμεληθεί και να εκδώσει μόνο τον τόμο Ι του Κεφαλαίου, ο Μαρξ μέσω της κόρης του, Ελεονόρας, είχε εμπιστευτεί τα χειρόγραφα των μετέπειτα τόμων ΙΙ και ΙΙΙ του Κεφαλαίου στον Ενγκελς, ως τον μόνο κατάλληλο να επιμεληθεί την έκδοσή τους.

Η σχέση φιλίας, συνεργασίας και απεριόριστης εμπιστοσύνης ανάμεσα στους δύο άντρες είναι ένα από τα βασικά ζητήματα που αναδεικνύονται με παραστατικό τρόπο στην έκδοση με τίτλο «Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς. Αλληλογραφία για το Κεφάλαιο», ο δεύτερος τόμος της οποίας κυκλοφόρησε πρόσφατα από τη «Σύγχρονη Εποχή». Αυτός ο τόμος περιλαμβάνει, για πρώτη φορά στα Ελληνικά, τις επιστολές των Μαρξ και Ενγκελς που συνδέονται με τα ζητήματα περιεχομένου αλλά και επιμέλειας των τόμων ΙΙ και ΙΙΙ του Κεφαλαίου, καθώς και με τις διάφορες μεταφράσεις και τον διεθνή αντίκτυπο του έργου. Επίσης, σε ξεχωριστό παράρτημα περιλαμβάνονται εκείνα τα αποσπάσματα από τις διαδοχικές διαθήκες του Ενγκελς που συνδέονται με την κληρονομιά των χειρόγραφων (τόσο του ίδιου όσο και του Μαρξ) που βρίσκονταν στα χέρια του τη στιγμή του θανάτου του.

Το γεγονός ότι στον μετέπειτα μεταξύ τους καταμερισμό η μελέτη της Πολιτικής Οικονομίας ανήκε στον Μαρξ δεν πρέπει να μας κάνει να ξεχνάμε ότι ο Ενγκελς ήταν ο πρώτος που καταπιάστηκε με αυτήν, και μάλιστα με μεγάλη επιτυχία, όπως δείχνει και το πολύ πρώιμο κείμενό του με τίτλο «Περίγραμμα μίας κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας» (1844). Πρόκειται για ένα κείμενο του οποίου η οικονομική εμβρίθεια έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη του θεωρητικού ενδιαφέροντος του φιλοσόφου Μαρξ για την Πολιτική Οικονομία. Επίσης, οι περισσότερες συμβουλές που δίνονταν από τον Ενγκελς στον Μαρξ (όπως π.χ. η αλλαγή της μορφής της παρουσίασης για την αξία) γίνονταν αμέσως αποδεκτές από τον τελευταίο. Με αυτήν την έννοια, ο Ενγκελς θα μπορούσε εκ των υστέρων να χαρακτηριστεί ο πρώτος μαρξιστής οικονομολόγος.

Πέρα από την ανταλλαγή απόψεων πάνω σε θεωρητικά οικονομικά ζητήματα στη μεταξύ τους αλληλογραφία, η οικονομική δεινότητα του Ενγκελς αναδεικνύεται και στις επιστολές που γράφτηκαν μετά το θάνατο του Μαρξ το 1883. Εκείνη την περίοδο, ο Ενγκελς κλήθηκε να μετατραπεί στο «πρώτο βιολί» - από «δεύτερο βιολί», όπως συνήθιζε να χαρακτηρίζει τον εαυτό του συγκριτικά με τον Μαρξ - ή ακόμα και στον «διευθυντή της ορχήστρας» του διεθνούς σοσιαλιστικού κινήματος, όπως λέγεται. Στις επιστολές αυτές αποτυπώνεται η ικανότητά του να περιφρουρεί το περιεχόμενο της οικονομικής θεωρίας του Μαρξ απέναντι στις διαστρεβλώσεις και τις επιθέσεις, οι οποίες - πριν από την έκδοση των τόμων ΙΙ και ΙΙΙ - έφταναν μέχρι το βαθμό να ισχυρίζονται ότι οι συνεχείς επικλήσεις του Μαρξ στην ολοκλήρωση της ανάλυσής του σε επόμενους τόμους αποτελούσαν ένα «έξυπνο τέχνασμα με το οποίο θα ξεγλιστρούσε από την κριτική των επιστημονικών επιχειρημάτων».

Μέσα από τις σχετικές επιστολές του Ενγκελς εκείνη την περίοδο, ζωντανεύει ο τεράστιος όγκος δουλειάς που αντικειμενικά επωμίστηκε με το θάνατο του Μαρξ στην προχωρημένη - ιδιαίτερα για τα δεδομένα της εποχής - ηλικία των 63 ετών, αλλά και η συμβολή της εξαιρετικής σωματικής και διανοητικής κατάστασής του στη διεκπεραίωσή τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι στα 12 χρόνια που μεσολάβησαν από το θάνατο του Μαρξ μέχρι το δικό του θάνατο, εκτός από την τιτάνια μεταφραστική, συντακτική και εκδοτική εργασία για το Κεφάλαιο, ο Ενγκελς παρακολουθούσε την «κολοσσιαία αύξηση της διεθνούς σοσιαλιστικής φιλολογίας», διατηρούσε συνεχή επαφή με όλους τους ηγέτες του διεθνούς σοσιαλιστικού κινήματος, έγραψε δεκάδες άρθρα και προλόγους σε έργα του Μαρξ, επιμελήθηκε την έκδοση μιας σειράς έργων του Μαρξ (π.χ. Μισθωτή εργασία και Κεφάλαιο και η γερμανική έκδοση της Αθλιότητας της Φιλοσοφίας), ολοκλήρωσε και εξέδωσε τις δικές του μελέτες για την Καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους (1884), καθώς και το φιλοσοφικό του έργο Ο Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας (1886).

Ο Ενγκελς διατήρησε την ικανότητα και την αγάπη του για εργασία μέχρι τις τελευταίες του μέρες. Είναι άλλωστε γνωστό ότι μαζί με όλα τα καθήκοντά του, ξεκίνησε σε ηλικία μεγαλύτερη των 70 ετών να μαθαίνει Νορβηγικά για να μπορεί να διαβάζει Ιψεν από το πρωτότυπο - πέρα από τις υπόλοιπες 6 γλώσσες που κατείχε άριστα και τις 20 στις οποίες «τραύλιζε», όπως έλεγε ο ίδιος! Ετσι, σε μία επιστολή του δύο μήνες πριν από το θάνατό του βλέπουμε τα σχέδιά του για μία εργασία με τίτλο Συμπλήρωμα και επίλογος στον τόμο ΙΙΙ του Κεφαλαίου (η οποία δεν πρόλαβε να ολοκληρωθεί και περιλαμβάνεται ως παράρτημα στην ελληνική έκδοση του τόμου ΙΙΙ), ενώ σε κάποιες από τις τελευταίες επιστολές της έκδοσης περιλαμβάνονται οι σχεδιασμοί του για την επιμέλεια και έκδοση των Θεωριών για την Υπεραξία, έργο το οποίο έβλεπε πια ότι δεν θα προλάβαινε να ολοκληρώσει ο ίδιος.

Μέσα από τις επιστολές ανιχνεύουμε τα θεωρητικά ζητήματα που απασχόλησαν τους Μαρξ και Ενγκελς κατά τη συγγραφή και επιμέλεια του Κεφαλαίου. Συναντάμε την πορεία διαμόρφωσης της σκέψης τους για τη σχέση ανάμεσα στο ποσοστό της υπεραξίας και το ποσοστό του κέρδους, τη σχέση ανάμεσα στην αξία και την τιμή παραγωγής ενός εμπορεύματος, την κρίση, το ρόλο του χρηματιστηρίου, τη γαιοπρόσοδο, το ρόλο του πάγιου και του κυκλοφοριακού κεφαλαίου κ.λπ. Παράλληλα, σε αυτές θίγονται σημαντικά μεθοδολογικά ζητήματα της Πολιτικής Οικονομίας, όπως η εφαρμογή της διαλεκτικής σε αυτήν, η σχέση ανάμεσα στην αντικειμενική οικονομική πραγματικότητα και τη θεωρητική απεικόνισή της, η πορεία εκχυδαϊσμού της αστικής Πολιτικής Οικονομίας, ακόμα και η κριτική της χυδαίας «θεωρίας της χρησιμότητας» των Τζέβονς, Μένγκερ κ.ά., που κυριάρχησε στην αστική οικονομική σκέψη τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα.

Ιδιαίτερα ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης ο τρόπος με τον οποίο οι Μαρξ και Ενγκελς προσπαθούν να «καταναλώσουν θεωρητικά», όπως χαρακτηριστικά λέει ο Μαρξ, μια σειρά από νέα οικονομικά φαινόμενα από τη δεκαετία του 1870 και έπειτα, αφού, όπως γράφει σε μια επιστολή του το 1880, «ακριβώς αυτήν τη στιγμή συγκεκριμένα οικονομικά φαινόμενα εισέρχονται σε ένα νέο στάδιο εξέλιξης, άρα απαιτούν νέα επεξεργασία». Σε αυτά ανήκουν τα νέα χαρακτηριστικά που παρουσιάζει η οικονομική ύφεση από το 1873, ο αυξανόμενος ρόλος της μετοχικής εταιρείας και η γεωγραφική μετατόπιση της πρωτοκαθεδρίας της οικονομικής ανάπτυξης από την Ευρώπη στις ΗΠΑ, στις οποίες «μετασχηματισμοί - οι οποίοι χρειάστηκαν στην Αγγλία αιώνες για να εδραιωθούν - πραγματοποιήθηκαν εδώ [μόλις] σε λίγα χρόνια». Ιδιαίτερα για τις ΗΠΑ, ο Μαρξ κάνει λόγο π.χ. για «την ισχύ των μονοπωλίων και τη διαβρωτική (όσον αφορά την άμεση ευημερία των μαζών) επιρροή των μεγάλων εταιρειών που εξουσιάζουν τη βιομηχανία, το εμπόριο, την ιδιοκτησία της γης, τους σιδηρόδρομους και την πίστη - με όλο και μεγαλύτερη επιτάχυνση από την έκρηξη του εμφύλιου πολέμου».

Πολύ σημαντικές για τη διαχρονική ιδεολογική διαπάλη των κομμουνιστών είναι και οι αναφορές του Ενγκελς στο νέο - εκείνη την εποχή - φαινόμενο της αυξημένης κρατικής παρέμβασης στην καπιταλιστική οικονομία, το οποίο στην πολιτική αντιπαράθεση της εποχής στη Γερμανία πήρε τον τίτλο «μπισμαρκικός σοσιαλισμός». Ο Ενγκελς διέβλεπε τον κίνδυνο να μετατραπεί το εργατικό κίνημα σε ουρά του αστικού κράτους μέσω του ιδεολογικού οχήματος «κράτος=σοσιαλισμός», ενώ εξαπέλυε επίθεση ενάντια σε «εκείνους που στην κρατικοποίηση του οτιδήποτε βλέπουν ένα ημισοσιαλιστικό ή τουλάχιστον προσοσιαλιστικό μέτρο».

Σε πολλές επιστολές περιλαμβάνονται εξαιρετικές συνόψεις θεμελιωδών θέσεων του ιστορικού υλισμού στα ζητήματα της σχέσης οικονομικής βάσης και ιδεολογικού - θρησκευτικού - νομικού εποικοδομήματος, της σχέσης τυχαίου και αναγκαίου στην Ιστορία, του τρόπου με τον οποίο συνδέονται οι «ατομικές θελήσεις» και στοχεύσεις με την εξέλιξη της Ιστορίας ως «φυσικού προτσές», κ.λπ. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι επιστολές με τις οποίες οι Μαρξ και Ενγκελς επιτίθενται στην εξάπλωση στις κοινωνικές επιστήμες του λεγόμενου κοινωνικού δαρβινισμού, αναδεικνύοντας τις αντιφάσεις του αλλά και το γεγονός ότι «η ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στην ανθρώπινη και τη ζωική κοινωνία είναι ότι τα ζώα κατά κύριο λόγο συλλέγουν, ενώ οι άνθρωποι παράγουν».

Μέσα από τα κείμενα της έκδοσης αναδεικνύεται επιπλέον το μεγάλο ενδιαφέρον των Μαρξ και Ενγκελς για τις εξελίξεις στη Ρωσία, για την παρακολούθηση των οποίων έμαθαν και οι δύο μόνοι τους Ρωσικά. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που τράβηξε την προσοχή τους ήταν το αμάλγαμα μιας αρχέγονης κοινοτικής αγροτικής παραγωγής και μιας γρήγορα αναπτυσσόμενης καπιταλιστικής βιομηχανικής παραγωγής, στη βάση του οποίου υπήρχε έντονη συζήτηση για την προοπτική του ρωσικού καπιταλισμού. Αυτό το ζήτημα συνδεόταν με μια σειρά από ζητήματα καθοριστικής σημασίας για τους Ρώσους μαρξιστές, τα οποία θα σημαδέψουν αργότερα και την αντιπαράθεση του Λένιν αρχικά με τους ναρόντνικους και στη συνέχεια με τους εσέρους και τους μενσεβίκους. Ο Ντάνιελσον μάλιστα, που εμφανίζεται ως ο βασικός επιστολικός συνομιλητής των Μαρξ και Ενγκελς γι' αυτά τα ζητήματα (και ήταν ο συνδημιουργός της «αριστουργηματικής» κατά τον Μαρξ ρωσικής μετάφρασης του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου), ήταν ο βασικός οικονομολόγος των ναρόντνικων.

Η σημασία της έκδοσης αυτής αυξάνεται από το γεγονός ότι με αφορμή διάφορες σχετικές επετείους, τα τελευταία χρόνια επανέρχονται με μεγαλύτερη σφοδρότητα διάφορες απόψεις που προσπαθούν να παραποιήσουν τη σχέση των δύο θεμελιωτών της κομμουνιστικής κοσμοθεωρίας, φτάνοντας να υποστηρίζουν μέχρι και ότι ο Ενγκελς διαστρέβλωσε τα χειρόγραφα του Μαρξ, τα οποία ο ίδιος του εμπιστεύτηκε. Υπό αυτό το πρίσμα, η έκδοση αυτή συμβάλλει στη διαπάλη με απόψεις οι οποίες, μέσω του διαχωρισμού Μαρξ και Ενγκελς, προσπαθούν να αμβλύνουν την επαναστατική αιχμή της σκέψης του ίδιου του Μαρξ.

Τα τελευταία χρόνια υπήρχαν διάφορες επέτειοι που συνδέονταν με τους Μαρξ - Ενγκελς και με την έκδοση του «Κεφαλαίου». Πιο συγκεκριμένα, το 2020 συμπληρώθηκαν 200 χρόνια από τη γέννηση του Ενγκελς, το 2018 συμπληρώθηκαν 200 χρόνια από τη γέννηση του Μαρξ ενώ το 2017 συμπληρώθηκαν 150 χρόνια από την έκδοση του πρώτου τόμου του «Κεφαλαίου».

Σε αυτό το πλαίσιο, ξανάρθε στο προσκήνιο από αστικές και οπορτουνιστικές πηγές η προσπάθεια αντιπαράθεσης του έργου και της σκέψης του Ενγκελς στο έργο και τη σκέψη του Μαρξ. Στο επίκεντρο αυτής της επιχειρηματολογίας βρέθηκε η επιμέλεια και έκδοση από τον Ενγκελς του δεύτερου και τρίτου τόμου του «Κεφαλαίου», η οποία δήθεν διαστρέβλωνε σημαντικές πλευρές της σκέψης του Μαρξ.

Το ΚΚΕ αντιπαρατίθεται σταθερά με αυτές τις απόψεις με τη συγγραφική, μεταφραστική και εκδοτική του δραστηριότητα. Σε αυτό το πλαίσιο, άλλωστε, εντάσσεται και η δίτομη έκδοση «Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς. Αλληλογραφία για το Κεφάλαιο», από τη «Σύγχρονη Εποχή».

Εχοντας υπόψη τα όρια της δημοσίευσης μεμονωμένων αποσπασμάτων, παραθέτουμε κάποια ενδεικτικά από τους δύο τόμους της έκδοσης που αναδεικνύουν - στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό - την επιστημονική και προσωπική σχέση ανάμεσα στον Ενγκελς και τον Μαρξ. Αυτά τα αποσπάσματα μπορούν να λειτουργήσουν ως σπινθήρας της περιέργειας και του ενδιαφέροντος για τη βαθύτερη μελέτη της πραγματικής σχέσης Μαρξ - Ενγκελς, τόσο μέσα από τη συγκεκριμένη έκδοση όσο και μέσα από τις υπόλοιπες σχετικές εκδόσεις και αρθρογραφία.

«Δεν μπορείς να έρθεις εδώ για μερικές ημέρες; Στην "Κριτική" μου ανέτρεψα τόσα πολλά από τα παλιά πράγματα, που υπάρχουν ορισμένα σημεία που θα ήθελα πρώτα να συζητήσω μαζί σου πριν προχωρήσω» (Μαρξ στον Ενγκελς, 20 Αυγούστου 1862).

«Σήμερα έστειλα το 14οδιορθωμένο φύλλο ελέγχου. Τα περισσότερα από αυτά τα φύλλα τα έλαβα όσο ήμουν με τον Ενγκελς, ο οποίος είναι υπερβολικά ευχαριστημένος με αυτά και, με εξαίρεση τα φύλλα 2 και 3, τα βρίσκει πολύ εύκολα κατανοητά. Η κρίση του με καθησύχασε, γιατί εμένα δε μου αρέσουν ποτέ, καθόλου, τα δικά μου γραπτά, όταν τα βλέπω εκτυπωμένα, ειδικά στην πρώτη ανάγνωση» (Μαρξ στον Κούγκελμαν, 10 Ιούνη 1867).

«Ελπίζω να είσαι ευχαριστημένος με τα 4 τυπογραφικά φύλλα. Η μέχρι τώρα ικανοποίησή σου είναι για μένα πιο σημαντική als anything (απ' οτιδήποτε) μπορεί να πει γι' αυτό ο υπόλοιπος κόσμος» (Μαρξ στον Ενγκελς, 22 Ιούνη 1867).

«Παρομοίως, και ο "Πρόλογος" εστάλη διορθωμένος εχτές. Ετσι, αυτός ο τόμος είναι έτοιμος. Μόνο σε εσένα το χρωστάω που αυτό κατέστη δυνατό! Χωρίς τη δική σου αυτοθυσία για εμένα, θα μου ήταν αδύνατο να κάνω την τεράστια δουλειά που απαιτείται για τους 3 τόμους. I embrace you full of thanks (σε αγκαλιάζω γεμάτος ευγνωμοσύνη)! (Μαρξ στον Ενγκελς, 16 Αυγούστου 1867).

«Ζήτω! Αυτό το επιφώνημά μου ήταν αδύνατο να το καταπιέσω όταν επιτέλους είδα γραμμένο ότι ο 1ος τόμος είναι έτοιμος και ότι θέλεις να τον πας αμέσως στο Αμβούργο. Για να μη σου λείψει το nervus rerum (νεύρο των πραγμάτων), σου στέλνω τα μισά [αποκόμματα] από εφτά συναλλαγματικές των 5 λιρών, σύνολο 35 λίρες, και θα στείλω και τ' άλλα μισά αμέσως μετά την παραλαβή του συνηθισμένου τηλεγραφήματος» (Ενγκελς στον Μαρξ, 4 Απρίλη 1867).

«Το πράγμα συνέβη εξαιρετικά γρήγορα. Οι ελπίδες μας ήταν στο υψηλότερο σημείο, όταν σήμερα το πρωί οι δυνάμεις του κατέρρευσαν ξαφνικά και στη συνέχεια απλώς αποκοιμήθηκε. Μέσα σε δύο λεπτά, αυτό το ιδιοφυές μυαλό είχε πάψει να σκέφτεται και μάλιστα ακριβώς τη στιγμή που οι γιατροί μάς είχαν ενθαρρύνει να έχουμε τις μεγαλύτερες ελπίδες. Για το τι άξιζε για μας αυτός ο άνθρωπος θεωρητικά και σε όλες τις κρίσιμες στιγμές και πρακτικά, μπορεί να έχει μία ιδέα μόνο όποιος ήταν συνεχώς μαζί με αυτόν. Το μεγάλο εύρος της οπτικής του θα εξαφανιστεί μαζί με αυτόν από τη σκηνή τα επόμενα χρόνια. Αυτά είναι πράγματα για τα οποία εμείς οι υπόλοιποι δεν είμαστε αντάξιοί του. Το κίνημα θα συνεχίσει το δρόμο του, αλλά θα στερηθεί τις ήρεμες, έγκαιρες, μελετημένες παρεμβάσεις του που το έχουν γλιτώσει μέχρι τώρα αρκετές φορές από οδυνηρά στραβοπατήματα» (Ενγκελς στον Μπέρνσταϊν, 14 Μάρτη 1883).

«Είναι αδιανόητο το πώς ένας άνθρωπος, ο οποίος είχε στο κεφάλι του τόσο τρομερές ανακαλύψεις και είχε κάνει μία τόσο πλήρη και ολοκληρωτική επιστημονική επανάσταση, μπόρεσε να τα κρατήσει για τον εαυτό του για 20 χρόνια. Και αυτό με δεδομένο ότι το χειρόγραφο στο οποίο δουλεύω δε γράφτηκε ούτε πριν ούτε παράλληλα με τον 1οτόμο, αλλά το βασικότερο μέρος του περιλαμβάνεται ήδη στο παλιό χειρόγραφο του 1860/1862 (...) Πάντως, θα συνεχίσω να δουλεύω στο βιβλίο, που θα αποτελεί ένα μνημείο προς αυτόν, δημιουργημένο από τον ίδιο, μεγαλύτερο απ' οποιοδήποτε άλλο [μνημείο] θα μπορούσαν να στήσουν άλλοι άνθρωποι για τον ''Μαύρο''. Το Σάββατο κλείνουν ήδη δύο χρόνια! Και ακόμα μπορώ ειλικρινά να πω ότι όσο δουλεύω στο βιβλίο του, συνδέομαι με αυτόν σα να ζούσε» (Ενγκελς στη Λάουρα Λαφάργκ, 8 Μάρτη 1885).