Το θέμα των φυλακών και των συνθηκών διαβίωσης των κρατουμένων, ήρθε ξανά στο προσκήνιο αυτές τις μέρες, με αφορμή το θάνατο τεσσάρων κρατουμένων από ναρκωτικά. Τελευταίος στη μακρά λίστα του θανάτου ένας 29χρονος Ελληνας, υπόδικος για παραβίαση του νόμου περί ναρκωτικών, που βρέθηκε σε κωματώδη κατάσταση από χρήση ναρκωτικών μέσα στο κελί του στον Κορυδαλλό.

Το συγκεκριμένο γεγονός μπορεί να χαρακτηριστεί ως η κορυφή του παγόβουνου, αφού από το 1998 μέχρι και το πρώτο 6μηνο του 2007, συνολικά 364 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους σε αυτά που το επίσημο κράτος αποκαλεί «σωφρονιστικά καταστήματα»... Στην πραγματικότητα, οι θάνατοι είναι περισσότεροι, αφού οι διευθύνσεις των φυλακών στέλνουν με «κλούβες» στα νοσοκομεία μισοπεθαμένους κρατούμενους για υποθέσεις ναρκωτικών, για να μην καταγραφούν οι θάνατοι στη φυλακή.

Σήμερα στις φυλακές όλης της χώρας περισσότερα από 4.635 άτομα, τα οποία είτε βρίσκονται υπό κράτηση ως υπόδικοι είτε έχουν καταδικαστεί, είναι χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών. Με άλλα λόγια, το 40% των εγκλείστων είναι χρήστες. Παρ' όλα αυτά, υπάρχουν σημαντικές ελλείψεις ειδικών υπαλλήλων, επιστημόνων, ψυχολόγων και ψυχιάτρων. Σύμφωνα με στοιχεία του υπουργείου Δικαιοσύνης, σε 135 θέσεις σωφρονιστικών υπαλλήλων, πληρούνται οι 85. Σε σύνολο 76 θέσεων ιατρών, όλων των ειδικοτήτων, μόλις οι 16. Αντί 30 ψυχιάτρων, υπάρχουν μόλις 3! Εναντι 48 ψυχολόγων εργάζονται 4. Τέλος, υπάρχει μόνο 1 εγκληματολόγος αντί για 13, που προβλέπονται...

Εκτός όμως από αυτό, πρέπει να σημειώσουμε πως χιλιάδες ελαφρυποινίτες ή υπόδικοι στοιβάζονται στα ίδια κελιά με βαρυποινίτες. Από τους 10.772 κρατούμενους, οι 4.951 είναι υπόδικοι, δηλαδή, κατά τεκμήριο αθώοι. Κι όμως το κράτος αδιαφορεί. Μία άλλη πολύ σοβαρή πτυχή είναι οι απαράδεκτες συνθήκες κράτησης, οι τεράστιες ελλείψεις προσωπικού, η «αποθήκευση» σχεδόν διπλάσιου αριθμού κρατουμένων από τη χωρητικότητα των «σωφρονιστικών καταστημάτων», αλλά και η πάσχουσα νομοθεσία.

Ενδεικτικά της επικρατούσας κατάστασης είναι τα επίσημα στοιχεία του υπουργείου. Σύμφωνα με αυτά, στοιβάζονται 10.627 κρατούμενοι σε 30 φυλακές που χωρούν 6.843. Σήμερα, όσον αφορά τους εργαζόμενους καλύπτονται μόλις 3.835 θέσεις - εκ των οποίων οι 3.322 είναι φύλακες - σε σύνολο οργανικών θέσεων 6.372, ποσοστό κάλυψης που φτάνει μόλις το 60%.

Ο «Ρ» «ανοίγει» σήμερα το φάκελο «Φυλακές» και συνθήκες διαβίωσης των κρατουμένων. Μιλήσαμε με την Λίνα Κροκίδη, εγκληματολόγο - δικηγόρο και μέλος του τμήματος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της ΚΕ του ΚΚΕ, που κάνει λόγο για «ανθρώπινες χωματερές», που «εκπαιδεύουν» εγκληματίες. Και ξεκαθαρίζει ότι «το θέμα είναι να χτυπηθούν οι αιτίες που τροφοδοτούν τις φυλακές, οι ρίζες της εγκληματικότητας, που είναι οι κοινωνικές ανισότητες και οι σύμφυτες με τον καπιταλισμό, "κανιβαλικές ηθικές", του ανταγωνισμού, του ατομισμού, της εκμετάλλευσης».

Η συνέντευξη έχει ως εξής:

-- Οι τελευταίες εξελίξεις με το θάνατο των κρατουμένων φέρνει ξανά στην επιφάνεια το διαρκές πρόβλημα των συνθηκών διαβίωσης των κρατουμένων.

-- Η διαρκής υποβάθμιση του σωφρονιστικού συστήματος αντανακλά σε μεγέθυνση τη ραγδαία υποβάθμιση της ζωής των λαϊκών στρωμάτων. Κάγκελα υπάρχουν και για τους απ' έξω. Δεν το λέμε για να υποβαθμίσουμε τα προβλήματα των κρατουμένων και των φυλακών, αλλά για να βάλουμε τα πράγματα στη σωστή τους βάση. Η όποια αύξηση της εγκληματικότητας, που ευθύνεται για αυτά τα φαινόμενα και για την υπερφόρτωση των φυλακών, η υποχρηματοδότηση του Συστήματος Ποινικής Δικαιοσύνης είναι συνέπειες του εκμεταλλευτικού καπιταλιστικού συστήματος, που στις σημερινές συνθήκες ολομέτωπης επίθεσης ενάντια στα εργατικά και κοινωνικά δικαιώματα πετά στο περιθώριο ή προσφέρει μια χαμοζωή γεμάτη ανασφάλεια και φτώχεια σε μεγάλα στρώματα της εργατικής τάξης, υποβαθμίζει την όποια κοινωνική προστασία και πρόνοια κατάκτησε το εργατικό κίνημα μέσα από τους αγώνες του, επιβάλλει τον ταξικό διαχωρισμό των παιδιών από το νηπιαγωγείο.

Στις φυλακές, το πρόβλημα εκδηλώνεται στις απάνθρωπες και βάρβαρες συνθήκες κράτησης, το στοίβαγμα και την «αποθήκευση» διπλάσιου αριθμού κρατουμένων σε σχέση με τη χωρητικότητα, τις τραγικές ελλείψεις σε ειδικό επιστημονικό και υποστηρικτικό προσωπικό. Πρόκειται για μια κατάσταση που δικαιολογεί τη συχνά χρησιμοποιούμενη λέξη για τις φυλακές «ανθρώπινες χωματερές».

-- Υπάρχει σωφρονισμός και μέριμνα για πραγματική επανένταξη των κρατουμένων ή μπαινοβγαίνουν οι ίδιοι άνθρωποι στις φυλακές;

-- Ο ισχύων Κώδικας του 1999 επαναφέρει τον όρο «Σωφρονιστικός Κώδικας». Να ξεκαθαρίσουμε ότι δεν μπορούμε να αποδεχτούμε τον όρο «σωφρονισμός». Με ποιες αξίες θα «σωφρονίσει» ο καπιταλισμός τους φυλακισμένους; Με τις αξίες του ανταγωνισμού, του άκρατου ατομισμού, που είναι σύμφυτες με τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής; Με τις αξίες της υποταγής και της μοιρολατρίας; Να λείπει τέτοιος «σωφρονισμός»! Πάντως, τον όρο και το περιεχόμενο του «σωφρονισμού» δεν αποδέχεται και μερίδα επιστημόνων για πραγματιστικούς λόγους, κάτι που αποτυπώθηκε στον Κώδικα του 1989, που ονομαζόταν «Κώδικας Μεταχείρισης Κρατουμένων».

Σωστά βέβαια μπαίνει το ζήτημα ότι το κράτος έχει την υποχρέωση της μέριμνας απέναντι στους ανθρώπους που τιμωρεί, τόσο για το διάστημα της φυλάκισης, όσο και για τη μετά την αποφυλάκιση περίοδο. Αντί μέριμνας, έχουμε το τραγικό φαινόμενο της κατακόρυφης αύξησης των θανάτων και των αυτοκτονιών μέσα στις φυλακές και τα κρατητήρια, όπως - πριν λίγο καιρό - η αυτοκτονία του 15χρονου χρήστη στο Ψυχιατρείο. Η κατάσταση του ψυχιατρείου και του νοσοκομείου του Κορυδαλλού είναι απαράδεκτη, όπως και οι γενικότερες συνθήκες υγιεινής.

Μια πολιτική επανένταξης, που έχει στο κέντρο της προσοχής τον άνθρωπο που παραβίασε τον ποινικό νόμο, ξεκινάει μέσα από τη φυλακή. Με την εξασφάλιση θέσεων εργασίας για όλους τους κρατούμενους, ώστε να μην εθίζονται στην απραξία και να μην ατονούν οι γνώσεις και οι ικανότητες που είχαν πριν τη φυλάκιση. Με τη λειτουργία εκπαιδευτικών προγραμμάτων και πολιτιστικών - αθλητικών δραστηριοτήτων. Με τη διαρκή και επαρκή λειτουργία προγραμμάτων απεξάρτησης για τους χρήστες. Αντί αυτού, υπόδικοι συγκατοικούν με κατάδικους, χρήστες με εμπόρους ναρκωτικών, ελαφροποινίτες με βαρυποινίτες. Σωστά, λοιπόν, λέγεται ότι οι φυλακές είναι σχολεία εγκλήματος.

Μέριμνα για τον αποφυλακισμένο σημαίνει εξασφάλιση μόνιμης και σταθερής εργασίας, κάτι που ακούγεται δυστυχώς σαν ανέκδοτο μέσα στις συνθήκες αύξησης της ανεργίας, των απολύσεων, επέκτασης των ελαστικών σχέσεων εργασίας. Στην πράξη, η λεγόμενη κοινωνική επανένταξη των αποφυλακισμένων έχει εγκαταλειφθεί στις επιδοτήσεις των ευρωπαϊκών προγραμμάτων προς τον ΟΑΕΔ (με επιδότηση φυσικά των εργοδοτών) και σε διάφορα ιδιωτικά ΚΕΚ και ΜΚΟ. Δεν είναι, λοιπόν, τυχαίο που οι 4 στους 5 αποφυλακισμένους επιστρέφουν στη φυλακή.

-- Ποια είναι η κατάσταση που επικρατεί με τους ανήλικους;

-- Στη διάρκεια των μαθητικών και φοιτητικών κινητοποιήσεων, ζήσαμε μια ενορχηστρωμένη εκστρατεία από μεγάλο μέρος των ΜΜΕ και διάφορους περισπούδαστους ειδήμονες, που προσπαθούσαν να αποδείξουν ότι οι νέοι (και μάλιστα από την παιδική ακόμη ηλικία) ρέπουν μαζικά προς την εγκληματικότητα. Ας δούμε τι λένε τα στοιχεία:

Τον Ιούλη του 2006 στα 3 καταστήματα κράτησης ανηλίκων με χωρητικότητα 623 άτομα, κρατούνταν 635 νεαροί κρατούμενοι, αριθμός που αντιπροσωπεύει το 6,3% του συνολικού αριθμού κρατουμένων. Το 1990 οι ανήλικοι κρατούμενοι ήταν 123 (2,2% των κρατουμένων) και το 1999 ήταν 583 (7,7%).

Χωρίς να υποτιμάμε την όποια αύξηση παρατηρείται, ούτε να αποδεχόμαστε το νοσηρό κοινωνικό φαινόμενο να φυλακίζονται παιδιά 13 έως 21 χρονών, τα στοιχεία δείχνουν τη συνειδητά διογκωμένη εικόνα για την εγκληματικότητα των ανηλίκων.

Ενώ, σύμφωνα με τα στοιχεία του Δικαστηρίου Ανηλίκων, οι νέοι που παρανομούν προέρχονται και από εύπορα κοινωνικά στρώματα, ο ανήλικος πληθυσμός των φυλακών είναι ταξικά προσδιορισμένος και σχεδόν συμπαγής. Πρόκειται για νέους που προέρχονται από τα φτωχότερα (οικονομικά και μορφωτικά) στρώματα της εργατικής τάξης, από παιδιά που «εγκατέλειψαν» πρόωρα το σχολείο.

Οι φυλακές ανηλίκων λειτουργούν ως σχολές εγκλήματος. Ο εγκλεισμός συμβάλλει στην υποτροπή, ειδικά όταν δεν υπάρχουν ευκαιρίες για ζωή εκτός φυλακής. Η εκτίμηση αυτή αποτυπώθηκε σε έρευνα που πραγματοποίησε το Εργαστήριο Ποινικών και Εγκληματολογικών Ερευνών του Πανεπιστημίου Αθήνας. Το 1999-2000, ερευνητές του Εργαστηρίου εντόπισαν τους 113 από τους 150 ανήλικους κρατούμενους που είχαν ερευνήσει το 1993. Στα 6-7 χρόνια που μεσολάβησαν, οι 4 στους 5 νεαρούς είχαν τουλάχιστον μία ακόμη ποινική καταδίκη μετά την αποφυλάκιση. Από αυτούς μόνο το 28% δήλωσε ότι δεν έχει κάνει χρήση ναρκωτικών ουσιών, το 37% δήλωσε ότι κάνει συστηματική χρήση, ενώ το 19% θεωρούσε ότι ο εγκλεισμός επηρέασε στο να παίρνουν ναρκωτικά.

Σε ό,τι αφορά τους υποστηρικτικούς θεσμούς για τους αποφυλακισμένους νεαρούς κρατούμενους, η έρευνα έδειξε ότι από τους 24 φορείς δημόσιου και ιδιωτικού χαρακτήρα που ενεργοποιούνται στο αντικείμενο αυτό, η πλειοψηφία δεν τηρεί καν αρχείο, ούτε προσφέρει κάποια ουσιαστική βοήθεια. Μόνο 14 περιπτώσεις πήραν κάποια, χρηματική κυρίως, βοήθεια. Στα επιδοτούμενα προγράμματα του ΟΑΕΔ μπόρεσε να συμμετάσχει μόνο το 12% των ερωτηθέντων.

Σοκαριστικά είναι τα στοιχεία για την επίδραση της φυλακής στην προσωπικότητά τους. Το 39% του συνόλου και το 46% των για δεύτερη ή τρίτη φορά κρατουμένων θεωρούν ότι υιοθέτησαν μέσα στη φυλακή τα πρότυπα του «κοίτα τον εαυτό σου», «μην ενδιαφέρεσαι για τους άλλους», «βλέπε, άκου, σώπα». Ακόμη πιο σοκαριστική και αποκαλυπτική είναι η εξομολόγηση ενός νέου: «Στην κοινωνία των φυλακών ζούμε καλύτερα. Εξω υπάρχουν οικονομικές, απρόβλεπτες καταστροφές. Εξω είναι πιο επικίνδυνα, μέσα είμαστε ασφαλείς».

Αξίζει να αναφέρουμε ότι το 1919, το πρώτο σοσιαλιστικό κράτος των σοβιέτ, καθιέρωνε το ποινικά ανεύθυνο των ανηλίκων μέχρι 17 ετών.

-- Υπάρχει ένα νομοθετικό πλαίσιο. Είναι επαρκές και κατά πόσο εφαρμόζεται;

-- Ο «Σωφρονιστικός Κώδικας» του 1999 αναφέρει ότι «κατά τη μεταχείριση των κρατουμένων διασφαλίζεται ο σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ενισχύεται ο σεβασμός και η συναίσθηση της κοινωνικής τους ευθύνης» και «δεν περιορίζεται κανένα άλλο ατομικό δικαίωμα εκτός από το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία». Υπάρχουν ρητές προβλέψεις για το διαχωρισμό των κρατουμένων, για τους χώρους που αναλογούν σε κάθε κρατούμενο (ατομικά κελιά 35 κ.μ., κατ' εξαίρεση 2 άτομα σε κελιά 40 κ.μ., κατ' εξαίρεση θάλαμοι με εμβαδόν τουλάχιστον 6 τ.μ. ανά κρατούμενο). Υπάρχουν όμως και αντιδραστικές διατάξεις, όπως αυτή που αναγνωρίζει το χαφιεδισμό κατά τη χορήγηση άδειας. Τέλος, οι Εσωτερικοί Κανονισμοί Λειτουργίας υποβάθμισαν και απαξίωσαν συγκεκριμένες προστατευτικές διατάξεις, μετατρέποντας τα δικαιώματα σε «δυνατότητες» («δυνατότητα» ενημέρωσης για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του κρατουμένου, «δυνατότητα» εξασφάλισης υγιεινής και καθαριότητας, «δυνατότητα» για μόρφωση, άθληση, πολιτιστικές δραστηριότητες και δημιουργική απασχόληση κλπ.).

-- Οι αποφάσεις της ΕΕ επηρεάζουν και κατά πόσο την ελληνική νομοθεσία;

-- Γίνεται πολύ συχνά λόγος για την «αναβάθμιση» του σωφρονιστικού μας συστήματος προκειμένου να εξομοιωθεί με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Πρόκειται για μια προπαγανδιστική απάτη, που δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα. Οι φυλακές πληρώνουν ακριβά, όπως και μια σειρά τομείς κοινωνικής πρόνοιας, το αντίτιμο της σύγκλισης της ελληνικής οικονομίας στο πλαίσιο της ΟΝΕ. Αντίθετα, οι παρεμβάσεις της ΕΕ στο ελληνικό ποινικό δίκαιο, με την ποινικοποίηση δράσεων ακόμη και τάσεων του μαζικού λαϊκού κινήματος (τρομονόμος, ριζοσπαστικοποίηση), με την επινόηση όρων όπως «παραβατικότητα» που τσουβαλιάζει μια σχολική ή φοιτητική κατάληψη με ένα βιασμό, με την αυθαίρετη αυστηροποίηση των ποινών (οργανωμένο έγκλημα) ευθύνονται για την υπερφόρτωση του Συστήματος Ποινικής Δικαιοσύνης, ενώ παράλληλα παραβιάζουν βασικές αρχές ακόμη και της αστικοδημοκρατικής τυπικής νομιμότητας.

-- Τι συμβαίνει στις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης;

-- Τα στατιστικά στοιχεία που εξέδωσε το Συμβούλιο της Ευρώπης για το 2005 επιβεβαιώνουν την κακή κατάσταση των ελληνικών φυλακών. Η Ελλάδα είναι δεύτερη στην κατάταξη υπερφόρτωσης των φυλακών. Την 1η Σεπτέμβρη 2005 είχε δηλωθεί πληρότητα 171,7% (έκτοτε η κατάσταση επιδεινώθηκε), ενώ ακολουθούν η Κύπρος (155,6%), η Ουγγαρία (145,7%), η Ιταλία (138,9%) και η Ισπανία (133,7%). Μπορούμε, βέβαια, να περηφανευόμαστε ότι η κατάσταση αυτή είναι σταθερά κακή! Η αύξηση των φυλακισμένων σε σχέση με το 2000 είναι μόνο 13,6%, ενώ χώρες όπως η Κροατία, το Λουξεμβούργο, η Ολλανδία και η Φινλανδία (όλες χώρες - μέλη της ΕΕ) παρουσιάζουν μεγαλύτερη αύξηση την τελευταία πενταετία.

-- Τι μπορεί να γίνει για αλλαγή της κατάστασης;

-- Κατ' αρχάς, δεν πρέπει να επιτρέψουμε να γίνουν οι φυλακές εργαστήρια δοκιμής αυταρχικών μέτρων (π.χ. κάμερες). Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι χρειάζεται να ληφθούν άμεσα μέτρα βελτίωσης των απάνθρωπων συνθηκών των ελληνικών φυλακών. Τα ατομικά δικαιώματα των κρατουμένων πρέπει να είναι απολύτως σεβαστά. Ορισμένα από αυτά αναφέρθηκαν παραπάνω, ενώ ειδικοί επιστήμονες και επιστημονικοί φορείς έχουν προτείνει σειρά μέτρων. Η ανέγερση νέων φυλακών (ορισμένες μάλιστα μέσω των ΣΔΙΤ) φαντάζει σαν το «αναγκαίο κακό», ενώ πρόκειται για ένα ακόμη δείγμα της κοινωνικής παθογένειας του συστήματος. Το θέμα είναι ότι τα μέχρι τώρα μέτρα αποσυμφόρησης των φυλακών βρίσκονται σε καθαρά διαχειριστική λογική, δηλαδή πώς θα μετατεθεί το πρόβλημα έξω από τις φυλακές, στις πλάτες των οικογενειών των κρατουμένων και των λαϊκών στρωμάτων. Τα ουσιαστικά μέτρα έχουν οικονομικό κόστος που οι κυβερνήσεις του δικομματισμού δεν μπορούν να αναλάβουν. Δεν μπορεί να είσαι και με τα μονοπώλια και με το λαό. Ακόμη και το πολύ σωστό θέμα της μείωσης του χρόνου προσωρινής κράτησης έχει οικονομικό κόστος, γιατί σχετίζεται με την ταχύτητα απονομής της Δικαιοσύνης.

Πρέπει να είναι επίσης σαφές ότι στο πλαίσιο του συγκεκριμένου συστήματος, τα όποια μέτρα ληφθούν θα έχουν εμβαλωματικό και προσωρινό χαρακτήρα. Το θέμα είναι να χτυπηθούν οι αιτίες που τροφοδοτούν τις φυλακές, οι ρίζες της εγκληματικότητας, που είναι οι κοινωνικές ανισότητες και οι σύμφυτες με τον καπιταλισμό «κανιβαλικές ηθικές» του ανταγωνισμού, του ατομισμού, της εκμετάλλευσης. Η μόνη ρεαλιστική λύση είναι να ανέβουν οι αγώνες του λαού, να αλλάξουν οι πολιτικοί συσχετισμοί, να πάρει η εργατική τάξη και ο λαός την εξουσία στα χέρια του και να εγκαθιδρύσει μια εξουσία με γνώμονα τις ανάγκες της τεράστιας λαϊκής πλειοψηφίας και όχι της πλουτοκρατίας. Οσοι χλευάζουν αυτή την προοπτική και μας κατηγορούν ότι «λέμε το ποίημα», ενώ πλειοδοτούν σε εκσυγχρονιστικές προτάσεις και λύσεις μέσα στο σημερινό σύστημα, απλώς κοροϊδεύουν και λαϊκίζουν για να αλιεύσουν ψήφους πανταχόθεν. Εξάλλου, όπως αναφέρει ειρωνικά ο Μαρξ στο «Κεφάλαιο», είναι μεγάλος ο κύκλος των επαγγελματιών που αντλούν όφελος από το εγκληματικό φαινόμενο.

Η ίδια η συμμετοχή της εργατικής τάξης και της νεολαίας, που είναι οι θύτες - θύματα του Συστήματος Ποινικής Δικαιοσύνης, στους ταξικούς και κοινωνικούς αγώνες διαπαιδαγωγεί, καλλιεργώντας τις ηθικές αξίες της συλλογικότητας, της αγωνιστικότητας, της αλληλεγγύης, της αυτοθυσίας, της αξιοπρέπειας. Τονώνει την αισιοδοξία και την αυτοεκτίμηση, δίνει ελπιδοφόρα διέξοδο στη δίκαιη οργή, το θυμό και την αγανάκτηση για την αδικία που βιώνουν τα φτωχότερα λαϊκά στρώματα. Είναι η μόνη δύναμη που μπορεί πραγματικά να γκρεμίσει τα κάγκελα που φυλακίζουν τις ανάγκες και τα όνειρα του λαού μας.