Ενα μνημείο είναι, από την ίδια τη ρίζα της λέξης, φορέας μνήμης αλλά και φορέας πληροφορίας για την ανάπτυξη μιας κοινωνίας, τον πολιτισμό της, τις σχέσεις της, την οικονομία της, την τεχνολογία της. Μάθαμε όμως να τοποθετούμε τα χρονικά όρια των μνημείων μέχρι τον προηγούμενο αιώνα και συνήθως είναι αδύνατον να αναλογιστούμε τι από τα πράγματα που βρίσκονται γύρω μας, τα βλέπουμε, τα αγγίζουμε, τα χρησιμοποιούμε, μπορεί να είναι οι φορείς μνήμης και πληροφορίας για τις επόμενες γενιές. Συχνά η ίδια η πολιτεία εμφανίζεται ως καταστροφέας του πολιτισμού της. Τόσο που χρειάζεται να θυμηθούμε αυτό που έλεγε συμπυκνωμένα ο Ανδρόνικος "πρέπει να πάψουμε να είμαστε πρόγονοι και να γίνουμε απόγονοι".

Εάν ένα εργαστήριο κεραμικής του 5ου π.Χ. αιώνα παρέχει γνώσεις για την παραγωγή, την τεχνολογία, την τέχνη, το εμπόριο, τη θρησκεία, τον πολιτισμό, την καθημερινή ζωή, γιατί όχι και ένας μύλος των αρχών του αιώνα, μια καπναποθήκη, ένα υφαντουργείο, ένας σιδηροδρομικός σταθμός, μία γέφυρα, μία εργοστασιακή μηχανή, ακόμα κι ένα βιομηχανικό συγκρότημα. Δηλαδή τα βιομηχανικά μνημεία.

Πρόσφατα η Διεύθυνση Λαϊκού Πολιτισμού εξέδωσε τον κατάλογο της φωτογραφικής έκθεσης "Βιομηχανικά Μνημεία της Ελλάδας" που έγινε πριν δύο χρόνια στο πλαίσιο της Θεσσαλονίκης - Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης. Στον κατάλογο η προϊσταμένη της Διεύθυνσης, Τέτη Χατζηνικολάου,σημειώνει : "Το υπουργείο Πολιτισμού προστατεύει τα μνημεία της βιομηχανικής κληρονομιάς με τις διατάξεις του νόμου 1469/50 "περί προστασίας ειδικής κατηγορίας οικοδομημάτων και έργων τέχνης μεταγενέστερων του 1830. Στον κατάλογο των διατηρητέων νεότερων μνημείων μπορεί κανείς να διακρίνει κηρύξεις προβιομηχανικών και βιομηχανικών μνημείων από τα τέλη της δεκαετίας του '70, από την ίδρυση του Τμήματος Νεωτέρων Μνημείων στη Διεύθυνση Λαϊκού Πολιτισμού και των Εφορειών Νεωτέρων Μνημείων".

Στα τέλη της δεκαετίας του '80 αρχίζουν να συστηματοποιούνται οι καταγραφές και οι κηρύξεις ακόμα και του εξοπλισμού των κτιρίων, όπου αυτοί διασώζονται, αρχείων, εγγράφων κ. ά. Επίσης, κάποιοι βιομηχανικοί χώροι αποδίδονται και σε νέες χρήσεις, ενώ παράλληλα η Διεύθυνση Λαϊκού Πολιτισμού δημιουργεί το δικό της εξειδικευμένο αρχείο βιομηχανικών μνημείων. Ο αριθμός τους σε ολόκληρη την Ελλάδα φτάνει κάποιες εκατοντάδες, αλλά οι Εφορείες Νεωτέρων Μνημείων είναι μόλις οκτώ. Μόνο η 4η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων έχει στην ευθύνη της 16 νομούς της χώρας, δηλαδή τη Θράκη και ολόκληρη τη Μακεδονία.

Στη Θράκη που υπήρξε ανέκαθεν βιομηχανική περιοχή, τα πολυάριθμα τοξωτά γεφύρια, κατασκευασμένα από Ηπειρώτες μάστορες, υποδεικνύουν τα περάσματα για το εμπόριο της εποχής. Αργότερα η σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης - Κωνσταντινούπολης αναζωογόνησαν την οικονομία και προκάλεσαν τις πρώτες βιομηχανικές εγκαταστάσεις. Η Ξάνθη συνδέθηκε με την παραγωγή καπνού και χτίζονται επιβλητικές καπναποθήκες. Το Σουφλί συνδέθηκε με τους δρόμους του μεταξιού έτσι αναπτύχθηκαν ατμοκίνητα μεταξουργεία, υφαντουργεία, αλλά και τα σύνθετα κτίρια εκτροφής μεταξοσκώληκα και κατοικίας του παραγωγού, γνωστά ως "κουκουλόσπιτα".

Στη Δράμα και την Καβάλα από τα τέλη του περασμένου αιώνα, εκτός από τον καπνό, σημαντικό κλάδο απασχόλησης αποτέλεσε η μεταλλευτική δραστηριότητα, με σημαντικότερο κέντρο τη Θάσο. Βέβαια αυτή η δραστηριότητα είχε πιο έντονη παρουσία από τα τέλη του 19ου αιώνα, στην ορεινή Χαλκιδική(Μαδεμοχώρια). Τα υδραυλικά έργα της κοιλάδας του Στρυμόνα, της λίμνης Αχινού, των ελών της πεδιάδας των Φιλίππων και του ποταμού Αγγίτη, το λιμάνι της Καβάλας και οι 200 περίπου καπναποθήκες της πόλης, που ανήκαν σε 100 εταιρίες, περιγράφουν το οικονομικό πλαίσιο της περιοχής. Φτάνει να πούμε ότι στην Καβάλα γινόταν επεξεργασία 14.000 τόνων καπνού ετησίως και από το λιμάνι της πόλης διακινούνταν ακόμη 8.000 τόνοι.Η Μακεδονία τετραπλασιάζει τις βιομηχανίες από το 1912 ως το 1925 (κύμα προσφύγων) και τις δεκαπλασιάζει μέχρι το 1940, ενώ εξέχουσα θέση έχει η κλωστοϋφαντουργία (νηματουργεία, κλωστήρια, μεταξουργεία κ.ά). Ο μηχανικός εξοπλισμός της κλωστοϋφαντουργίας προερχόταν από την Αγγλία, της νηματουργίας και της επεξεργασίας δέρματος από τη Γερμανία, των αλευρόμυλων και των κεραμοποιείων από την Ελβετία. Εξάλλου, στη Θεσσαλονίκη ετοιμάζεται το Μουσείο Υδρευσης στις εγκαταστάσεις του Κεντρικού Αντλιοστασίου του Οργανισμού Υδρευσης Θεσσαλονίκης, που κατασκευάστηκε το 1890-92.

Αρτια κατασκευασμένα πέτρινα γεφύρια βρίσκουμε στην Ηπειρο (6η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων), την ορεινότερη περιοχή της χώρας, προκειμένου να εξυπηρετηθεί η δυσχερέστατη μετακίνηση λόγω της μορφολογίας του εδάφους. Δίπλα τους σχεδόν πάντα υπάρχει ένας νερόμυλος, μία εκκλησία, ένα φυλάκιο ή ένα χάνι. Αντίθετα, στη Θεσσαλία απαντώνται πλήθος αλευρόμυλων, αφού η αλευροποιία είναι ο κυριότερος βιομηχανικός κλάδος και ακολουθούν η σιδηροβιομηχανία, η ποτοποιία, η πλινθοκεραμοποιία κ. ά. Η Πάτρα και το Αίγιο είναι τα κατ' εξοχήν βιομηχανικά κέντρα της Δυτικής Ελλάδας που ευνοούνται από το λιμάνι. Ετσι αναπτύχθηκαν η μεταλλουργία, η ζυθοποιία, η χαρτοποιία και η επεξεργασία αγροτικών προϊόντων. Στην Αττική από τον περασμένο αιώνα δέσποζαν τα μεταλλεία του Λαυρίου, ενώ η βιομηχανική δραστηριότητα στον Πειραιά αποτυπώνεται στα μεγάλα κτιριακά συγκροτήματα (πολλά κηρυγμένα) στην Πειραιώς και τη Θηβών. Στο Αιγαίο η Ερμούπολη της Σύρου ανέπτυξε όχι μόνο το εμπόριο αλλά και τη ναυπηγοεπισκευαστική (Νεώρια Σύρου).

Ολα τα παραπάνω, αν και είναι δημιουργήματα του 20ού αιώνα, ονομάστηκαν μνημεία επειδή έπαψαν να λειτουργούν. Ισως οι λεωφόροι να αντικατέστησαν τα πέτρινα γεφύρια, αλλά η υφαντουργία, η νηματουργία, η εξόρυξη μετάλλων και πολλές ακόμα δραστηριότητες εξαφανίστηκαν ή εξαφανίζονται λίγο - λίγο. Η Πάτρα και το Αίγιο δεν είναι πια βιομηχανικά κέντρα. Η Λαυρεωτική δεν υπάρχει. Στις αρχές του αιώνα ο Πειραιάς απαριθμούσε 86 ατμοκίνητα εργοστάσια, σήμερα οι βιομηχανίες δεν ξεπερνούν τις 10 (σαπουνοποιία, ελαιουργία κ.ά). Τα Ναυπηγεία της Σύρου έκλεισαν... Αν και η Ελλάδα ανέπτυξε προϋποθέσεις και υποδομές βιομηχανικής ανάπτυξης συμμορφώθηκε στις ευρωπαϊκές υποδείξεις για αποβιομηχάνιση και "έφαγε" τις ίδιες της τις σάρκες. Ο ρόλος που δόθηκε στη χώρα είναι αυτός της παροχής υπηρεσιών. Και οι κυβερνήσεις παρέχουν αδιαμαρτύρητα τις υπηρεσίες τους. Το έγκλημα είναι ακόμα πιο τραγικό εάν σκεφτούμε ότι η περιοχή της Λαυρεωτικής υπήρξε το μεγαλύτερο μεταλλευτικό κέντρο της αρχαιότητας, αναγεννήθηκε το 1860 και παρ' όλα αυτά νέκρωσε από τη δεκαετία του '70 και εξής, δίχως όμως να έχει νεκρώσει ο πλούτος της περιοχής. Η κήρυξη από το ΥΠΠΟ της Λαυρεωτικής και οι αποφάσεις για απόδοση πολλών βιομηχανικών κτιρίων στην Ελλάδα σε πολιτιστικές χρήσεις είναι οι στοιχειώδεις ενέργειες προστασίας από την πολιτεία. Μόνο που σε αυτή την περίπτωση η προστασία, αν και απαραίτητη, είναι πολλές φορές το άλλοθι.

Αυτή η εποχή, που ορισμένοι ονομάζουν "μεταβιομηχανική", πιθανόν για τους αρχαιολόγους του μέλλοντος να είναι άλλος ένας "σκοτεινός αιώνας" στην ιστορία του ανθρώπινου γένους.

ΛΕΖΑΝΤΕΣ

Καπναποθήκη στην Ξάνθη

Πέτρινο γεφύρι στην Ηπειρο

Λιμάνι Λαυρίου. Ο φούρνος της καλαμίνας