1. Επιβολή δικτατορίας. Αυτό είναι το σημείο εκείνο στο οποίο όλοι συμφωνούν. Μόνος τρόπος να ξεπεραστεί η κρίση είναι ο πόλεμος, που πρέπει, όμως, τώρα να έχει και καθαρό αντεπαναστατικό χαρακτήρα. Συνεπώς, η δικτατορία χρειάζεται σε όλους.

2. Επιστροφή μοναρχίας. Οπως είπαμε παραπάνω, η δικτατορία ήταν το σημείο όπου όλοι συμφωνούσαν - το μόνο, όπως, τέτοιο σημείο. Η Βρετανία θέλει μια εξέλιξη που θα στηρίζει, φυσικό τω λόγω, τα βρετανικά συμφέροντα. Απαραίτητο στοιχείο μιας τέτοιας εξέλιξης τής φαίνεται η επιστροφή της δυναστείας, την οποία θεωρεί ασφαλές στήριγμα. Υπάρχει η έντονη τάση η προσπάθεια αυτή ή να υποβαθμίζεται ή να θεωρείται σαν μια έμμεση προσπάθεια, μέσω οικονομικών, πολιτικών και ιδεολογικών αφανών πιέσεων. Αυτό δεν είναι σωστό. Η προσπάθεια υπήρξε άμεση και εκφράστηκε και τελεσιγραφικά. Σήμερα, διαθέτουμε επιστολές επιφανών Αγγλων προς τον μετά τον Μάρτη του 1933 πρωθυπουργό Π. Τσαλδάρη, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται και ο αρχηγός της INTELIGENCE SERVICE SIR BASIL THOMPSON, όπου του ζητούν να επαναφέρει τη μοναρχία, έναντι, μάλιστα, και αμοιβής.

Η έκταση της προσπάθειας φαίνεται και στο ότι στρέφεται και προς τον ιστορικό αναθεωρητισμό. Ο ίδιος εκείνος SIR BASIL THOMPSON γράφει βιβλία όπου επιτίθεται ωμά εναντίον του Ελ. Βενιζέλου, προστατευομένου της Αντάντ στην περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων και του Α` Παγκόσμιου Πολέμου αλλά τώρα ιταλοστραφούς, και ισχυρίζεται ότι ο Κωνσταντίνος, ο μέγας, τώρα, νικητής των Βαλκανικών Πολέμων, δεν ήταν καθόλου γερμανόφιλος.

Το βέβαιο είναι ότι, καθώς η κατάσταση γίνεται όλο και πιο πιεστική, τα προσχήματα εγκαταλείπονται. Οταν ο Τσαλδάρης αποδείχνεται ανίκανος ή απρόθυμος να πάρει τις επιβεβλημένες αποφάσεις, απλούστατα ανατρέπεται (φθινόπωρο 1935) και τα πράγματα προχωρούν χωρίς αυτόν.

3. Οργάνωση των δυνάμεων. Στην πραγματικότητα, οι εξελίξεις που οδηγούν στην 4η Αυγούστου είναι τα αποτελέσματα της δράσης μιας πανίσχυρης οργάνωσης, εντυπωσιακών διασυνδέσεων και θα έλεγε κανείς, απίστευτης έκτασης δραστηριότητας.

Ο ρόλος της οργάνωσης αυτής θα είναι επιτελικός και κυρίαρχος στην επιστροφή της δυναστείας αλλά δε θα λήξει εκεί. Αφθονούν οι ενδείξεις ότι θα παίξει σοβαρό επιτελικό ρόλο στην ίδια τη δικτατορία, όπου συναντούμε εκπροσώπους της στο άμεσο στενό περιβάλλον του Ιω. Μεταξά. Φαίνεται ότι, μέσα στην οργάνωση αυτή, βρίσκουν την ενσάρκωσή τους βασικές ιστορικές παράμετροι της εποχής. Συγκεκριμένα, από τη μια, η συσπείρωση των υποστηρικτών του εξαρτημένου καπιταλισμού και, από την άλλη, μια προσπάθεια γενικής ανανέωσης της κρατικομονοπωλιακής ολιγαρχίας - και τα δύο σαφή χαρακτηριστικά της 4ης Αυγούστου.

Ενα άλλο στοιχείο που αξίζει να αναφερθεί εδώ είναι ο ρόλος του στρατού και των στρατιωτικών, ιδιαίτερα των ανωτέρων. Η έντονη παρουσία τους στο προσκήνιο των γεγονότων δημιουργεί σχεδόν αυθόρμητα την εντύπωση του πρωταγωνιστή.

Αυτή η εντύπωση ήταν (και είναι) εσφαλμένη. Και αυτό για δύο λόγους:

α) Πρωταγωνιστές, ούτως ή άλλως, δεν ήταν οι στρατιωτικοί, αλλά σε διαφόρους βαθμούς και με διαφόρους τρόπους, οι ξένοι ιμπεριαλιστές.

β) Οι τελευταίοι, για διάφορους λόγους, δεν προκρίνουν τους στρατιωτικούς αλλά άλλους (π.χ., μοναρχία, στοιχεία του πολιτικού κόσμου κλπ.). Σε μερικές, μάλιστα, περιπτώσεις, επιβάλλουν τις προτιμήσεις τους μέσω των στρατιωτικών, όπως έγινε με την επαναφορά της δυναστείας. Ετσι, οι στρατιωτικοί μένουν πάντα στα κρύα του λουτρού και έξω του νυμφώνος.

Τα γεγονότα βοούν:

Η πρώτη ενέργεια του Γεωργίου μόλις πατά επί ελληνικού εδάφους είναι η απομάκρυνσή του από τους στρατιωτικούς υποστηρικτές του. Τα κινηματογραφικά ντοκουμέντα της εποχής δείχνουν τον Γεώργιο να παραμερίζει απότομα και σχεδόν βάναυσα τον αντιβασιλέα Γ. Κονδύλη στην ίδια την αποβάθρα του Φαλήρου όπου αποβιβάστηκε. Η απομάκρυνση θα ενταθεί ταχύτατα, πράγμα που θα εξοργίσει ασυγκράτητα όχι μόνο τον Κονδύλη αλλά και όλους του «παλινορθωσίες» στρατιωτικούς. Σαν αποτέλεσμα, ο Κονδύλης και οι συν αυτώ απειλούν ανοιχτά τον Γεώργιο με ανατροπή. Ο ίδιος ο Κονδύλης, που πεθαίνει τον Γενάρη του 1936, δε θα προλάβει τη συνέχεια, ωστόσο οι συνεργάτες του, που, προφανώς, δεν ξέρουν πού βρίσκονται, αποφασίζουν την ανατροπή του Γεωργίου (Μάρτης 1936) και του την ανακοινώνουν. Αλλο περίεργο γεγονός της εποχής. Ο αγγελιαφόρος είναι το πιο ακατάλληλο πρόσωπο - ο Αλ. Παπάγος, πολύ γνωστός για τη σύνδεσή του με το θρόνο και τη βρετανική πολιτική. Ο Γεώργιος ακούει την είδηση και αντιδρά λέγοντας: «Α!».

• Το ένα ήταν αυτό που έγινε με τον Ν. Πλαστήρα το 1933, δηλαδή τίποτε. Πράγμα που, φυσικά, λέει πολλά για το πού βρισκόταν η πραγματική βάση της δύναμης εκείνων που όλο το 1935 έθυον και απέλυον.
• Το άλλο είναι ο διορισμός του Ιω. Μεταξά στη θέση του υπουργού Στρατιωτικών «για να επιβάλει πειθαρχία στο στράτευμα». Ο διορισμός γίνεται σε συνθήκες έκρηξης χαράς των εκπροσώπων των πολιτικών κομμάτων, χαράς τόσο μεγάλης ώστε οδηγεί τον Ελ. Βενιζέλο να ανακράξει: «Ζήτω ο βασιλεύς!».

Το τελευταίο αποτελεί σαφή ένδειξη όχι αφέλειας ή τύφλωσης, όπως έχει πολλές φορές ως τώρα λεχθεί. Αποτελεί, αντίθετα, σαφή ένδειξη αποδοχής από τις κορυφές των πολιτικών εκπροσώπων της κυρίαρχης τάξης των σχεδίων της βρετανικής πολιτικής, που προβλέπουν συσπειρωτική ενοποίηση και ισχυρή εξουσία. Ετσι, ασφαλώς, εξηγείται η υπερψήφιση της κυβέρνησης Μεταξά, κοινοβουλευτικά ανύπαρκτης, από ολόκληρη τη Βουλή, εκτός των βουλευτών του Παλλαϊκού Μετώπου των μόνων, άλλωστε, των οποίων η συμμετοχή στο σχήμα δεν προβλέπεται. Ετσι εξηγείται η ευκολία με την οποία επιτρέπουν στον Μεταξά να κυβερνά με διατάγματα. Ετσι εξηγείται η άγρια επίθεσή τους ενάντια στο ΚΚΕ, όταν αυτό, προφητικά, κάνει, με δήλωση του Δ. Γληνού, λόγο για «αυτοκτονία του Κοινοβουλίου». Ετσι εξηγείται η, κατά τα άλλα, εντελώς απίστευτη αφέλεια του Θ. Σοφούλη απέναντι στον Γεώργιο. Ετσι εξηγείται η ανοιχτά φιλοδικτατορική στάση των δύο άλλων μελών του ΔΣ του Κόμματος των Φιλελευθέρων (Σ. Βενιζέλου και Θ. Γονατά).

Ετσι εξηγείται, ακόμη περισσότερο, ένα άλλο γεγονός: Το γεγονός ότι, μόλις ο Μεταξάς αποφασίζει να κινηθεί, ένας ολόκληρος κρατικός μηχανισμός τον ακολουθεί χωρίς καμία αντίδραση, σαν να επρόκειτο για το απλούστερο πράγμα του κόσμου.

Τελειώνοντας το θέμα αυτό, αναφέρουμε και κάτι όχι άνευ σημασίας. Η 4η Αυγούστου σήμανε και τη γρήγορη πρόοδο της σταδιοδρομίας του ακαταλλήλου ταχυδρόμου του Μάρτη του 1936, του Αλεξ. Παπάγου. Ο τελευταίος γίνεται αρχηγός ΓΕΣ και, όταν αρχίζει η ιταλική επίθεση του Οκτώβρη του 1940, αρχηγός του ειδικού επιτελείου που δημιουργείται. Δεν είναι, ασφαλώς, τυχαίο το ότι, όταν οι αντιθέσεις Βρετανίας - Γερμανίας έχουν πλέον ξεπεράσει το μη περαιτέρω (καλοκαίρι του 1940), οι Γερμανοί ζητούν από την ελληνική κυβέρνηση την καθαίρεση του Γεωργίου, από τη μια, και την απόλυση του Παπάγου, από την άλλη. Το ότι καθαιρέθηκαν και συνελήφθησαν όχι ο Γεώργιος ή ο Παπάγος αλλά εκείνοι που μετέφεραν τις προτάσεις (επίσης ανώτατοι στρατιωτικοί) θα πρέπει να έδειξε καθαρά «ποιος, τέλος πάντων, κυβερνά αυτόν τον τόπον».

4. Προσέγγιση με τη Γερμανία. Η περίοδος αυτή είναι (και θα είναι για αρκετό ακόμη διάστημα) περίοδος συστηματικής προσπάθειας γεφύρωσης των αντιθέσεων Λονδίνου - Βερολίνου). Η πολιτική αυτή θα βρει την κορύφωσή της με το Μόναχο, που θα υπογραφεί αρκετά αργότερα (30.9.1938), αλλά ήδη έχει αρκετά γεγονότα που τη δείχνουν: Η βρετανογαλλική σιωπή στην έκρηξη Χούγκενμπεργκ, στη διάσκεψη του Λονδίνου το καλοκαίρι του 1933, οι λόγοι του Λόιντ Τζορτζ το 1934, η ανοχή απέναντι στον πυρετώδη επανεξοπλισμό, που αποκαλύπτεται ανοιχτά το 1935, η βρετανογερμανική ναυτική συμφωνία του ίδιου χρόνου, η χωρίς αντίδραση παραχώρηση της Ρηνανίας (Μάρτης 1936) κλπ.

Αν επιμένουμε τόσο σ' αυτό, είναι γιατί δείχνει τη λεπτομέρεια με την οποία έχει προετοιμαστεί το σχέδιο: Για τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου δε θα χρειαστεί απλώς ένας δικτάτορας. Τέτοιους ο ιμπεριαλισμός και η ολιγαρχία διέθεταν εν αφθονία. Θα χρειαστεί ο συγκεκριμένος δικτάτορας, ο Ιω. Μεταξάς, και όχι άλλοι.

Και γιατί ειδικά αυτός; Για το λόγο ότι έχει ακριβώς τη φήμη πως είναι γερμανόφιλος.

Με την ευκαιρία αυτή, αξίζει να σημειώσουμε και κάτι άλλο: Το ότι ο Ιω. Μεταξάς ήταν (όπως ο Αδ. Χίτλερ και ο Μπ. Μουσολίνι) υπερασπιστής και υποστηρικτής του καπιταλιστικού συστήματος δεν είναι, ασφαλώς, άγνωστο ούτε παράξενο. Οι ιδιαίτερες, όμως, σημειώσεις του αποδεικνύουν τη μεγαλοφυία του (η λέξη εδώ είναι πολύ προσεχτικά ζυγισμένη). Αποδεικνύουν ότι έβγαλε με «άριστα» την παγκόσμια σχολή στελεχών που έχει ανοίξει το μονοπωλιακό κεφάλαιο για μια σειρά ειδικών υπηρετών του με (και για) ειδικές αποστολές.

Εν πάση περιπτώσει, γιατί έπρεπε να είναι ειδικά ο Ιω. Μεταξάς, που θεωρείται γερμανόφιλος;

Για δύο κυρίως λόγους:

α) Γιατί θα διευκολύνει τη βρετανογερμανική πρόσέγγιση ή προσπάθεια προσέγγισης. Λογικό είναι. Αν κάποιος δεν είναι (ή δε θεωρείται) γερμανόφιλος, τότε πώς μπορεί να διευκολύνει προσέγγιση με τη Γερμανία; Εδώ αξίζει να σημειώσουμε ότι η εμφάνιση τέτοιων «υβριδιακών» καθεστώτων την εποχή αυτή δεν είναι κάτι το σπάνιο στην Ευρώπη και, μάλιστα, ούτε καν μόνο στην Ευρώπη.

β) Θα διευκολύνει την προσέγγιση Λονδίνου - Βερολίνου, αλλά θα κρατήσει τον άξονα γενικού προσανατολισμού σταθερά προς το Λονδίνο, χωρίς καμία συνολική ανατροπή υπέρ της Γερμανίας. Υπάρχουν πολλές ενδείξεις, μέρος των οποίων παρέχει ο ίδιος ο Ιω. Μεταξάς, ότι επαφές και συνεννοήσεις γι' αυτό γίνονταν από καιρό.

Σαν πλευρές που συνάδουν πλήρως με τα παραπάνω έχουμε τα εξής:

i) Το ότι η 4η Αυγούστου δεν είναι μια απλή «Μεταξική» δικτατορία. Περιέχει και τον Γεώργιο, ο οποίος συντελεί αποφασιστικά στην επιβολή της. Οι Βρετανοί δεν ήταν, βέβαια, υποχείρια του Μεταξά και του κάθε Μεταξά. Δεν είναι λογικό να υποθέσουμε ότι δίπλα στον (ή, μήπως, και πάνω από τον) γερμανόφιλο διεκπεραιωτή τους έβαλαν τον εντελώς «δικό τους» Γεώργιο;

ii) Την απότομη έκλειψη του Μεταξά από τον Γενάρη του 1935 ως τον Μάρτη του 1936. Ο Μεταξάς, επιφανής κυβερνητικός παράγων ως τότε, εξαφανίζεται από κάθε ενεργό ρόλο καθώς αρχίζει το 1935 και δεν επανέρχεται παρά τον Μάρτη του 1936, όταν τον υπουργοποιεί ο Γεώργιος. Δεν είναι λογικό να υποθέσουμε ότι μετατίθεται στην εφεδρεία μέχρι οι «βαστάζοι» να φέρουν τον Γεώργιο;

iii) Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου επιβάλλεται μόλις 2,5 εβδομάδες μετά το ξέσπασμα του φασιστικού πραξικοπήματος στην Ισπανία (17 Ιούλη 1936). Οταν, δηλαδή, δημιουργείται ένα νέο πεδίο προσπάθειας γεφύρωσης των διαφορών μεταξύ των αντεπαναστατικών δυνάμεων. Χωρίς να μιλήσουμε και για ένα άλλο σοβαρό γεγονός: Την υπερβολικά έκδηλη ομοιότητα μεταξύ Ιω. Μεταξά και Φρ. Φράνκο.

iv) Ενας από τους βασικούς και πρωταρχικούς προωθητές του Μεταξά και της δικτατορίας του είναι ο πρεσβευτής της Βρετανίας στην Αθήνα SIR SIDNEY WATERLOW. Ωστόσο, το 1938, βλέπουμε τις σχέσεις των δύο ανδρών να εκτραχύνονται, μέχρι του σημείου ο Βρετανός πρεσβευτής να αντικαθίσταται. Ισως τα αίτια της εξέλιξης αυτής να πηγαίνουν βαθύτερα. Το 1938, έτσι του Μονάχου και ακριβώς εξ αιτίας του Μονάχου, αρχίζει να εμφανίζεται στις γραμμές των βρετανικών κορυφών ένα ρεύμα επιφυλάξεων ή και αντιρρήσεων σε παραπέρα παραχωρήσεις στη Γερμανία. Δεν είναι εκτός πιθανότητας η αλλεργική αντίδραση του SIR SIDNEY να προέρχεται από αντίδραση σε μια τέτοια γερμανική επιρροή στην Αθήνα, έστω και «εγκεκριμένη».

(ΑΥΡΙΟ ΤΟ 3ο ΚΑΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ)