Συνεχίζουμε με το τελευταίο μέρος την αναδημοσίευση του σχετικού άρθρου από την ΚΟΜΕΠ.

Σύμφωνα, λοιπόν, με την κατηγοριοποίηση των τάσεων αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου από τη νεολαία προκύπτει μια πολυμορφία, που όμως δε σηματοδοτεί ένα ρεύμα απεξάρτησης από την κυρίαρχη ιδεολογία. Οι «αποκεντρωτικές» τάσεις τείνουν να ενισχύουν παρά να αποδυναμώνουν το συνολικό - κεντρικό στόχο της καπιταλιστικής κουλτούρας. Σιωπηρή παραδοχή όλων των προτάσεων για μια καλύτερη αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου (όσο καλοπροαίρετες κι αν είναι) είναι η αιωνιότητα των αστικών σχέσεων παραγωγής, άρα της εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης στα πλαίσια του εργάσιμου χρόνου. Ακόμα και στην περίπτωση που κάποιοι συμφωνούν με την αναγκαιότητα αύξησης του ελεύθερου χρόνου (αίτημα που καταρχήν είναι θετικό) δε λύνεται το πρόβλημα της ποιότητας του ελεύθερου χρόνου, των δυνατοτήτων του εργαζόμενου και του νέου να συμμετάσχει στις πολιτιστικές κατακτήσεις της ανθρωπότητας.

Ποια μπορεί να είναι, λοιπόν, τα αιτήματα των κομμουνιστών για το ζήτημα του ελεύθερου χρόνου; Θα προσπαθήσουμε να δώσουμε κάποιες πρώτες απαντήσεις, ξεκινώντας με την εξέταση των εννοιών του χρόνου, της ελευθερίας και του ανθρώπου από την πλευρά του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού.

Ποια ερωτήματα μπορούμε να θέσουμε για να απαντήσουμε καλύτερα στο ζήτημα; Ποιος είναι ελεύθερος; Από τι είναι ελεύθερος; Ελεύθερος να κάνει τι;

Αν και η αστική φιλοσοφία σε γενικές γραμμές δέχεται ότι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι, η καπιταλιστική πραγματικότητα μας λέει ότι κάποιοι είναι «πιο ελεύθεροι από άλλους». Σε μια κοινωνία που στηρίζεται στην εκμετάλλευση της εργατικής τάξης, στην καταπίεση των εργαζομένων, το ζήτημα «ποιος είναι ελεύθερος» είναι ταξικό. Οι εκμεταλλευόμενοι δεν μπορούν να είναι ελεύθεροι, γιατί πολύ απλά δεν μπορούν να επιβάλουν τη θέλησή τους, γιατί δεν έχουν τα οικονομικά μέσα και την εξουσία για να το κάνουν.

Το κυρίαρχο ρεύμα στην αστική σκέψη για την ελευθερία υποστηρίζει ότι η ελευθερία μας σταματά εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου. Ετσι όμως μας κάνουν να βλέπουμε τον άλλον σαν εμπόδιο, υποβιβάζοντας έτσι τις ανθρώπινες σχέσεις σε σχέσεις ανταγωνισμού και, στην καλύτερη περίπτωση, σε σχέσεις απομονωμένων ατόμων, που η ελεύθερη δράση τους κινείται στα πλαίσια του εγώ και όχι του εμείς. Ακριβώς όμως, επειδή ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον δεν μπορείς να ορίσεις την ελευθερία του μόνο στενά ατομικά, αλλά σαν μια κοινωνική και συλλογική δραστηριότητα.

Η ύπαρξη των κοινωνικών νόμων, που είναι ανεξάρτητοι από τη θέλησή μας, κάνουν το νόημα της ελευθερίας σχετικό και όχι απόλυτο. Αρα το ζήτημα μετατρέπεται στο σε τι είμαστε ελεύθεροι;

Ελευθερία είναι η γνώση των νόμων της κοινωνικής πραγματικότητας και η συλλογική δράση με βάση αυτούς τους νόμους για να την αλλάξουμε.

Οταν ο Μαρξ έγραφε ότι η ουσία του ανθρώπου είναι το σύνολο των κοινωνικών του σχέσεων, έδινε μιαν απάντηση σε αυτούς που προσπαθούν να υποβιβάσουν τον άνθρωπο σε μια μηχανή κατανάλωσης ή σε μια μηχανή που παράγει κέρδος. Η δική μας αντίληψη για τον άνθρωπο έχει σαν αφετηρία την ικανότητά του να επεμβαίνει συνειδητά στη φύση, μέσω της εργασίας. Ταυτόχρονα, θεωρούμε ότι ο άνθρωπος έχει συνείδηση (είναι, δηλαδή, λογικό ον) και ψυχισμό (έχει, δηλαδή, συναισθήματα). Ο άνθρωπος δεν μπορεί να χωριστεί στα δύο ή στα τρία. Και αυτό έχει ιδιαίτερη αξία, γιατί όταν αναφερόμαστε στις ανάγκες του ανθρώπου δε μιλάμε μόνο για οικονομικές, αλλά και για κοινωνικές, πνευματικές και ψυχικές ανάγκες. Αυτή την ολοκληρωμένη αντίληψη για τον άνθρωπο πρέπει να την υπερασπιζόμαστε ως ένα από τα πιο σημαντικά σημεία της μαρξιστικής φιλοσοφίας, γιατί δεν έχει αφηρημένο χαρακτήρα, αλλά πρακτικές και πολιτικές συνέπειες στο σύνολο των σύγχρονων αναγκών του ανθρώπου και στις διεκδικήσεις που οι κομμουνιστές προβάλλουμε στο κίνημα της νεολαίας.

Το πρόβλημα της διαίρεσης του ανθρώπου είναι το πρόβλημα της καταδίκης του να χωρίζει τη ζωή του σε στεγανά: Την καταναγκαστική εργασία και τον ελεύθερο χρόνο¹. Ομως πώς μπορεί ο ελεύθερος χρόνος στον καπιταλισμό να είναι ελεύθερος και να εξαρτάται απόλυτα από ένα χρόνο ανελεύθερο και καταναγκαστικό; Ετσι, και για να θυμηθούμε ότι ο όρος κομμουνισμός δεν είναι τυχαίος, αυτό που εμείς επιδιώκουμε είναι μια νέα και ενιαία διάσταση στη ζωή άρα και στο χρόνο. Ο κομμουνισμός, η λύση του αινίγματος της Ιστορίας, είναι η εμφάνιση του ολοκληρωμένου ανθρώπου στον ορίζοντα του κόσμου.

Θα ήμασταν αφελείς, αν πιστεύαμε ότι θα ξυπνήσουμε μια μέρα και από το «βασίλειο της αναγκαιότητας» θα βρισκόμαστε στο «βασίλειο της ελευθερίας»².

Το αίτημα για μείωση του εργάσιμου χρόνου και παράλληλη αύξηση του μισθού, ώστε να καλύπτονται οι σύγχρονες ανάγκες της λαϊκής οικογένειας, στο βαθμό που εκλαϊκεύεται ολοκληρωμένα, συμβάλλει να αναδείχνεται η ανάγκη μιας εξουσίας και μιας οικονομίας που να εκφράζει τα συμφέροντα των άμεσων παραγωγών του κοινωνικού πλούτου. Αναδεικνύει τις δυνατότητες της ανθρωπότητας να απελευθερωθεί από την καταπίεση, είναι μια σύγχρονη ανάγκη, γιατί η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων έχει φτάσει σε τέτοιο επίπεδο, ώστε να μπορεί, στα πλαίσια άλλων σχέσεων παραγωγής, να λύσει τα πιο οξυμένα προβλήματα της εργαζόμενης ανθρωπότητας.

Η ποιότητα του ελεύθερου χρόνου είναι το άλλο άμεσο ζήτημα, στο οποίο πρέπει να επικεντρώσουμε την προσοχή μας. Η διεκδίκηση για δωρεάν πρόσβαση στα πολιτιστικά αγαθά, η ανάγκη για στήριξη της νεανικής δημιουργίας, η ενθάρρυνση της νεανικής συμμετοχής και όχι της στεγνής παρακολούθησης, αποτελούν άξονες γύρω από τους οποίους μπορεί να παλέψει το κίνημα της νεολαίας.

Το θετικό στοιχείο του ελεύθερου χρόνου μέσα στον καπιταλισμό είναι η συμμετοχή σε εκείνες τις δραστηριότητες που ανεβάζουν το επίπεδο της συνείδησης της νεολαίας, με σκοπό να την προετοιμάσει για τη συμμετοχή στον πολιτικό αγώνα στο πλάι της εργατικής τάξης για την ανατροπή του καπιταλισμού και την κατάκτηση της εξουσίας.

Η αντίληψή μας δεν έχει καμία σχέση με έναν επαναστατικό ασκητισμό όπως πολλοί καλοθελητές θα έλεγαν. Δεν είμαστε εμείς αυτοί που θα χύσουμε κροκοδείλια δάκρυα για την κατάσταση της νεολαίας³. Μέσα στο αποπνικτικό παρόν που βιώνει ο νέος σήμερα δημιουργούνται νέες δυνατότητες και νέες ανάγκες. Καθήκον μας είναι να μπολιάσουμε τους κάθε λογής πυρήνες νεανικής αμφισβήτησης με το στοιχείο του επαναστατικού αγώνα ως της μόνης αληθινής διεξόδου από τη μιζέρια της καθημερινότητας. Χαμένος χρόνος δεν είναι αυτός που αφιερώνεται στην αλλαγή της κοινωνίας, χαμένη ζωή δεν είναι ο αγώνας για να γίνουμε κύριοι της ζωής μας.

Από αυτήν την άποψη, το πώς ζει και διαμορφώνει συνείδηση η νεολαία σήμερα αποτελεί ένα από τα πιο κρίσιμα ζητήματα, στο οποίο πρέπει να παρέμβει η ΚΝΕ και το ΚΚΕ. Είναι προϋπόθεση για να κερδίσουμε χιλιάδες νεανικές συνειδήσεις στο δρόμο του πραγματικού ελεύθερου χρόνου. Η ανησυχία γι' αυτό το ζήτημα πρέπει να εκφράζεται, αφενός με το ανέβασμα της δουλιάς στην ΟΒ, για να γίνει ένας χώρος που αφουγκράζεται και εκφράζει τις νεανικές αναζητήσεις, ένας χώρος νεανικής διεκδίκησης και δημιουργίας και αφετέρου με την προσπάθεια για ανέβασμα της πολιτικής και ιδεολογικής στάθμης της ΚΝΕ.

Σημειώσεις

1. Ακριβώς η αφοσίωση με μανία σε ορισμένα ταλέντα δείχνει ότι ο νέος προσπαθεί να βρει την ολοκληρωτική ευχαρίστηση που να ακυρώνει το διαχωρισμό ανάμεσα σε εργασία και ελεύθερο χρόνο. Αναζήτηση, όμως, που λειτουργεί ως νησίδα ελευθερίας και δε λύνει το πρόβλημα της διαίρεσης του ανθρώπου και του χρόνου του.

2. Ο Μαρξ γράφει χαρακτηριστικά: «... Το βασίλειο της ελευθερίας αρχίζει στην πραγματικότητα εκεί που παύει η εργασία να υπαγορεύεται από ανάγκη και από εξωτερική σκοπιμότητα. Βρίσκεται, επομένως, από αυτή τη φύση του πράγματος πέρα από τη σφαίρα της καθεαυτό υλικής παραγωγής. Οπως ο πρωτόγονος άνθρωπος οφείλει να παλεύει με τη φύση για να ικανοποιεί τις ανάγκες του, για να συντηρεί και να αναπαράγει τη ζωή του, το ίδιο οφείλει να κάνει και ο πολιτισμένος άνθρωπος και οφείλει να το κάνει αυτό σε όλες τις κοινωνικές μορφές και στις συνθήκες οποιουδήποτε τρόπου παραγωγής. Με την ανάπτυξή του διευρύνεται το βασίλειο αυτό της φυσικής αναγκαιότητας, γιατί μεγαλώνουν οι ανάγκες του. Ταυτόχρονα, όμως, διευρύνονται οι παραγωγικές δυνάμεις που ικανοποιούν τις ανάγκες αυτές. Η ελευθερία στον τομέα αυτό μπορεί να συνίσταται μόνο στο ότι ο κοινωνικός άνθρωπος, οι συνεταιρισμένοι παραγωγοί θα ρυθμίζουν ορθολογικά αυτή τους την ανταλλαγή της ύλης με τη φύση, θα την υποτάσσουν στον κοινό έλεγχο από μέρους τους, αντί να κυριαρχούνται από αυτήν σαν από μια τυφλή δύναμη, όταν θα την πραγματοποιούν με τη μικρότερη δυνατή δαπάνη δυνάμεων και κάτω από όρους αντάξιους και ταιριαστούς προς την ανθρώπινη φύση τους. Ωστόσο, αυτό παραμένει πάντα ένα βασίλειο της ανάγκης. Πέρα από αυτό αρχίζει η ανάπτυξη των δυνάμεων του ανθρώπου, σαν αυτός καθεαυτός σκοπός, το πραγματικό βασίλειο της ελευθερίας, που μπορεί όμως να ακμάσει μόνο πάνω στη βάση εκείνου του βασιλείου της ανάγκης. Ο βασικός όρος είναι η συντόμευση της εργάσιμης ημέρας». Καρλ Μαρξ: «Το κεφάλαιο», τόμος τρίτος, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 1.007 - 1.008.

3. Δεν είναι λίγοι αυτοί που θλίβονται για την κατάσταση και τη ζωή της νεολαίας, νοσταλγώντας το παρελθόν. Οσο καλό είναι να διδάσκεσαι από το παρελθόν, τόσο κακό είναι να το θεοποιείς και να το κάνεις πρότυπο ζωής. Οταν ο κόσμος γύρω μας αλλάζει, δεν μπορούμε να επιμένουμε ότι μπορούμε να μεταφέρουμε το παρελθόν στο παρόν. Το ζήτημα δεν είναι ότι ο κόσμος αλλάζει, αλλά σε ποια κατεύθυνση. Μπορεί να αλλάξει για μας; Αυτό είναι το ζητούμενο σήμερα και αυτό το περιεχόμενο έχει η ιεράρχηση των νέων και σύγχρονων αναγκών της νεολαίας σε στόχους πάλης για το σήμερα που ανοίγουν δρόμο στο μέλλον.

• Αναδημοσιεύεται από την ΚΟΜΕΠ, τεύχος 4/2004.